Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі жалпы ішкі өнімді салықтардың  алатын үлес салмағы арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекетендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы –19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2% болды.

Мемлекет жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Салық механизмінің элементтері

Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты атаулары, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды.

Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, салықпұл, салық жеңілдіктері, салық кезеңі, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар және басқалары.

Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.

Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық мінддетттемесі туындайды.

Салық базасы. салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.

Салық өлшемі – есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу бірлігі (теңге, табыс, айналым, т.б.).

Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.

Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады:

тұрақты (берік) салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тонасына, газдың 1 текше метріне);

үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей пайыздық қатыныста іс-әрекет етеді;

прогресивті салық мөлшерлемесі. Прогресивті салықтар туралы сөз болғанда табысқа салынатын жоғары салық кәсіпкерлердің белсенділігінің төмендеуіне және т.б. жағымсыз    факторларға әкеліп соқтырмай ма деген күдіктер туады. Осы проблемаларды 80-жылдардың бас кезінде американ экономисі Артур Лаффер зерттей келе, жоғарғы салық нарқы  қай бір елде болмасын, оның өндірістің тоқырауына, инфляция деңгейінің тереңдеуіне және халық байлығының төмендеуіне әкеліп соқтырады деп тұжырымдады. Артур Лаффер салықтардың бюджетке түсуі және оның мөлшері арасындағы тәуелділікті зерттеген. Ол тарихқа "Лаффер қисығы" деген атпен белгілі, бұл графикті алғаш рет ресторанда қағаз салфеткаға түсірген болатын (1-суретті караңыз).

 

 

             

                100

  

 

                                          

                                                                           

       50

 

 

 

0 X0     X

                                                            Салық нарығы %

 

 

                                              (1-сурет). Лаффер қисық сызығы.

1-суреттегі  Лаффер  қисық  сызығы,   салық  нарығы артқанда мемлекеттік салықтан түсетін табысы да өсетінін көрсетеді. Ал  егер  салық  нарқы  белгілі  бір  мөлшерден  асқанда (x0), салықтан түсетін табыстар да азаятынын байқатады. Салық нарқы 50%-тен асқанда адамдардың жұмысқа деген ынтасы азаяды және олар қор жинамауға талпынады. Не болмаса салынатын салықтан жалтаруға, астыртын экономика саласында жұмыс істеуге, яғни табыстарын жасыруға талпынады. Бұның өзі мемлекеттің қазынасына салықтың аз түсуіне әкеліп соқтырады. Егер салықтың нарығы алайда   артатын   болса (x=100%), ерте  ме, кеш пе, оның мөлшері сондай жоғары деңгейге жетсе, онда қандай адам болмасын жұмыс істегісі келмейді, сонымен мемлекет қандай болмасын салықтың түсімінен ештеңе ала алмайды ("0" нүктесі).

регресивиті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, табыс аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.

Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады және  бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқада төлемдердің сомасы есептеледі.

Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату жатады.

Салық жеңлідіетеріне  төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.

  Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылауы.

Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері – билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.

Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы - шаруашылық қызметі туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.

Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады. 

 

                                             

ІІ– бөлім. Салықтың түрлері

2.1. Жеке табыс салығы

Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001 ж. дейін – жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің 0,9% алады.

Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар  жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу объектісі төлем көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.

Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 20 пайызға дейін белгіленген (кестені қараңыз).

 

Салық төлеушінің салық салынатын табысы	Мөлшерлемесі
15 еселенген жылдық есептік көрсеткішке дейін	Салық салынатын табыс соммасынан 5 пайыз
15 еселенгеннен бастап 40 еселенген  жылдық есептік көрсеткішке дейін	15 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомасы +одан асатын
40 еселенгеннен бастап 200 еселенген  жылдық есептік көрсеткішке дейін	40 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен салық сомаы +одан асатын сомадан 13 пайыз
200 еселенгеннен бастап 600еселенген  жылдық есептік көрсеткішке дейін	200 еселенген жылдық есептік көрсеткіштен  салық сомасы + одан асатын сомадан 15 пайыз
600 еселенген жылждық есептік көрсеткіштен  бастап және одан жоғары	600еселенген жылдық есептік көрсеткіштен  салық сомасы + одан асатын сомадан 20 пайыз

 

Девиденттер, сыйақылар мен ұтыстар түріндегі табыстарға 15% мөлшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10% мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзінен салық салынатын табыстарға жатады:

• қызметкердің табысы;
• біржолғы төлемдерден алынған табыс;
• жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
• девиденттер, сыйақылар, ұтыстар түіндегі табыс;
• стипендиялар;
• жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.

Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде жүзеге асырады. Салық кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері белгіленген.

Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер сомасына азайтылған, төлем көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемелерді қолдану жолымен дербес жүргізеді. Адвокаттардың және нотариустардың табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша ай сайын есептеледі.

Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомасы белгіленген тәртіппен  Қазақстанда салық төлеу кезінде есепке жатқызылады.

Шетелдік резидент – жеке тұлға табыстарына олардың  Қазақстан Республикасындағы  көздерінен де, сонымен бірге одан тыс жерлерден де алған табыстары кіреді.

 

 

 

 

 

2.2. Корпорациялық табыс салығы

Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл салықты Ұлтттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда Қазақстан Республикасы резиден - заңи тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе републикадағы көздерден табыс алатын бейрезидент - заңи тұлғалар төлейді. Арнаулы салық режемін қолданушы заңи тұлғалар – шағын бизнестің субъектілері, шаруа қожалықтары, заңи тұлға – ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.

Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңи тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәтібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

Мыналар – салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент - заңи тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.

Резидент - заңи тұлғаның жиынтық жылдық табысы салық кезеңі ішінде Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс табыстардан тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент - заңи тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық заңнамасына сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне байланысты табыстардың барлық түрлері жатады.

Салық кодексіне сәйкес жылдық жиынтық табысқа мына төмендегілерді қоса, салық төлеушінің табыстарының барлық түрлері кіріктіріледі:

1. таурларды өткізуден түсетін табыс;
2. міндеттемелерді есептеп шығарудан түсетін табыстар;
3. күмәнді міндеттемелер бойынша түсетін табыстар;
4. борышты талап етуді басқаға беруден түсетін табыстар;
5. мүлікті жалға беруден түсетін табыстар;
6. өтеусіз алынған мүлік, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер;
7. дивиденттер;
8. әлуметтік сала объектілерін пайдалану кезінде алынған табыстардың шығыстардан артығы.

Кәсіпкерлік қызметтен шегетін залалдарыды, сондай-ақ салық төлушінің кәсіпкерлік қызметінде пайдаланылған үймереттерді, құрылыстарды, ғимараттарды өткізуден шеккен залалдарды кейінгі салық кезендерінің салық салынатын табыс есебінен өтеу үшін үш жылға дейінгі мерзімге (үшінші жылы қоса есептеліп) ауыстыруға рұқсат етілген.  

Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден алатын табыстарының төлем көзіне мынадай мөлшерлемелер бойынша салық салынуға тиіс:

1. дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;
2. тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйақылары –10%;
3. тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйақылары –5%;
4. халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен табыстар – 5%;

Корпорациялық табыс салығына қосымша, бейрезидент - заңи тұлғаның  Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы жүзеге асырылған қызметінен алынған таза табысына 15 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Таза табыс деп есептелген корпорациялық таза табыс салығының сомасы алып тасталған салық салынатын табысты айтады.

Салық төлеушілер копорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық төлемдерді  бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.

Салық кезеңі ішінде енгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы жөніндегі мағлұмдама бойынша есептеп шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.

 

2.3. Акциздер

Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға  салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.