Қазақстан Республикасының салық жүйесі

Акциздер әмбебаптық және жеке – дара акциздер болып бөлінеді. Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды жатқызуға болады. Жеке – дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зерегерлік бұйымдар, бензин, дизель отыны, жеңіл автомобильдер атыс  және газ қарулары (мемлекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғандардан басқасы), шикі мұнай (газ конденсатын қоса), ойын бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу.

Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен (адвалорлық) және заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Алкоголь өніміне акциз мөлшерлемелері жоғарыдағыға сәйкес не одан су араластырылмаған таза спирттің болу көлеміне қарай бекітіледі.  Спирттің барлық түрлеріне акциз мөлшерлемелері спирттің бұдан әрі пайдалану мақсаттарына орай сараланады. Алкоголь өнімдерін өндіру үшін өткізілетін спиртке белгіленетін базалық мөлшерлемеден төмен белгіленуі мүмкін.

Қзақстанда өндірілетін тауарларға, қызметтерге акциз салығын салу объектілері республика аумағында акцизделетін тауаларды өткізу немесе оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға беру, көрсетілетін қызметтерді, акцизделетін қызметті жүзеге асыру операциялары болып табылады, импорт кезінде импортталатын акциз тауарларының  көлемі немесе тауардың кедендік құны болып табылады.

Қазақстан Республиаксы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.

Акцизді төлеу мерзімі:

• айдың алғашқы 10 күні ішінде өткізілген үшін айдың 13-нен кешіктірілмей;
• айдың екінші он күні ішінде өткізілгені үшін айдың жиырма үшінен кешіктірілмей;
• есепті айдың қалған күндері өткізілгені үшін айдан кейінгі айдың үшінші күнінен кешіктірмей бюджетке аударылуы тиіс.

Ағымдағы төлемдер бойынша акциздің төленген сомасы төлеуші есепті кезеңдегі декларацияда көрсеткен  акциз сомасын бюджетке төлемге есептеуге жатқызылады.

                        Акцизді төлеушілер:

1. Қазақстан Республикасының аумағында тауар өндіретін заңды және жеке тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
2. Қазақстан Республикасының аумағында уақытша әкелінген шикізатты қоса алғанда, өндіретін тұлғалар акциз төлеушілер болып табылады.
3. Қазақстан Республикасының аумағынан сырт жерде өндірілген акцизделетін тауарлар бойынша төлеушілер болып табылады
4. Қазақстан Республикасының аумағынан сырт жердегі тұлғалар сатып алған және олардың құйылуын Қазақстан Республикасы жүзеге асыратын сұйық тауарлар бойынша, сырт жерде сатып алған тұлғалар акциздер болып табылады. Ондай тауарларға жататындар: арақ өнімдері, ойын үйлері, казинолар, ұтыс ойындарына арналған өзге құралдардың жұмыс істеумен қызметті жүзеге асырып басқа да ұйымдар ойын бизнесі бойынша акциз төлеушілер болып табылады.

2.4. Қосылған құнға салынатын салық

Аса маңызды салық түрлеінің бірі – қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) болып табылады. Экономикалық мазмұны жағынан, ол тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндіру ісінің барлық кезеңінде жасалатын құн өсімінің бір бөлігін бюджетке алу формасы болып табылады және солардың жүзеге асырылуы бойынша бюджетке енгізіледі. ҚҚС өнімнің бағасына кіргізілмейді, ол бағадан тыс қойылады, сондықтан да өндіріс шығындары мен кәсіпорынның табыстылығына әсер етпейді. Бұл салық тауарлар мен қызметтерді түпкі тұтынушылардың сатып алу барысында, сонымен бірге тауарларды өндіру мен өткізудің әр түрлі кезеңдерінде төленеді. Салық салу объектісі – өндірістің барлық кезеңінде біріңғай нарық бойынша жаңадан жасалған құннан алынатын барлық өнім болып табылады. ҚҚС-ның құрамына амортизация, еңбекақы, ағымдағы шығындар және пайда кіреді. ҚҚС -ның  ерекшелігі, оның инфляциялық тұрақтылығы, яғни бюджеттің тұрақты қаржы көзі қызметін атқарады, өндірістік шығындарды азайту, өткізуді жеделтетуді көтермелейді.    

ҚҚС ең алғаш рет 1958 жылы Францияда енгізілген болатын, қазірде дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Әлемдік тәжірибеде ҚҚС-ның мөлшері 11-ден 15 пайызға дейін құрайды. Бұл салықтың артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін  де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден , бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бір болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады. Мемлекеттік бюджет кірістернің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы 27,1% құрайды.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және олардың айналысы  процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым бойынша салық салынатын айналам құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ   Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым  және салық салынатын импрот ҚҚС -тың салық салу объектілері болып есептеледі. ҚҚС -ты төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған айналым  салық салынатын айналым болып табылады, оған Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығыннан босатылған және өткізу орны  Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды.

Қосылған құнға салынатын салық – көп дүркінді, тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алынымдарды қосып алады, бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу стадиясында алынған қосылған құнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады.

2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап  қосылған  құнға салынатын салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық салынатын  айналым мөлшеріне қолданылады. Түсті және қара металдар сынығының экспортын қоспаған экспотрқа тауарлар өткізу бойынша айналымға, халақаралық тасымдарға байланысты орындалатын жұмыстарға, көрсетілген қызметтерге нөлдік ставка бойынша қосылған кұн салығы салынады.

Салық салынатын импорт бойынша ҚҚС мөлшерлемесі салық салынатын импорт мөлшерінің 15 пайызына тең.  Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік құны, сондай-ақ ҚҚС-ты қоспағанда Қазақстан Республикасына тауарлар импоты кезінде салықтар және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдер сомасы кіріктіріледі.

ІІІ – бөлім. Қазақстан Республикасының салық  салу жүйесі

3.1. Қазақстан Республикасының салық  салу жүйесі туралы ұғымы

“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарның жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап  біздің елімізде тұңғыш салық жүйсі жұмыс істей бастады. Ол “Қазақстан Республикасындағы салық жүйсі туралы” заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгіленген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап  13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты “Салық және бюджетке төленетін басқад да міндетті төлемдер туралы” 1995 жылғы  сәуірдің 24-інде  Қазақстан  Республикасы  Президентінің заң күші бар жарлығы  шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар  едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Респуликасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Қазақстанның  салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы  және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді.

Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерінің

толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндеті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының  және тоқтатылуының барлық  негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздегі салық салу  жалпыға  бірдей  және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы  салық  жеңілдіктерін беруге тиым салынады.

Қазақстанның салық жүйесі оның  бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біріңғай болып табылады.

Салық салыу мәселелерін реттейтін номативтік - құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариянауға тиіс.

 Қазақстан Республикасының  салық жүйесі салықтардың, алымдардың  және баждардың түрлерін, салық  қатынастарын реттейтін құықтық  нормаларды және салық службасының органдарын  кіріктіреді.

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы тізбесі мыналарды кіріктіреді:

1. Салықтар:

1. Корпарациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған құнға салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Әлеуметтік салық.
6. Жер салығы.
7. көлік құралдарына салынатын салық.
8. Мүлікке салынатын салық.

2. Алымдар:

1. Заңи тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Акциондардан алынатын алым.
4. Консулдық алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым.
6. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін.

3. Төлемақылар:

1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.
4. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Кеме жүретін су жолдарын пайдалнғаны үшін төлемақы.
7. Жанауарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.

4. Мемлекеттік баж.

5. Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.
4. Алымдар.            

Қазақстанның салық жүйесі салықтардың  және басқа міндетті төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші құықтық нормалар  Қазақстан Респуликасының салық көдексінде сараланған және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті  мемлекеттік органдарынан тұрады. Салық органдарына облыстар, Астана  және Алматы қалалары  бойынша аймақаралық салық комитеттері, ауданарлық салық комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері жатады.

Салық службасы органдары салық және бюджетке  төленетін  басқа да міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің  салықтық міндеттемелерін орындалуына  салықтық  бақылауды жүзеге асырады.

3.2. Салық төлеушілер мен салық  қызметі органдарының

құқығы мен міндеттері

Салық төлеушілер мен салық қызмет органдары құқығы мен мінднттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі. Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады: Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы Президенттің заңдық күші бар жарлығы «салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер» туралы заңы, Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері, Қазақстан Республикасы мемлекетінің салық комитетінің нормативтік актілері.