Аудару барысында сөздік реттің өзгеру мәселесі

 

 

 

 

 

Мазмұны

 

Кіріспе

 

Негізгі бөлім

 

І. Аудару барысында сөздік реттің өзгеру мәселесі

 

1.1.Ағылшын     тіліндегі     сөздердің    аударылу тәртібі

1.2.  Ағылшын тіліндегі  кірме сөздер 

1.3.Неологизмдерді  аудару әдістері

1.4. Фразеологизмдерді аудару мәселелері

 

 

ІІ Практикалық бөлім

 

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек. Аударматеориясындамұндайсөзлексикалықнемесесөздіксәйкестікдепаталады. Лексикалықнемесесөздіксәйкестіктідұрысқолдануүшінсөздерарасындағымағыналықбайланыстардыңкелесітүрлерінайырабілуімізкерек:аудару барысында  сөздік реттің өзгеру мәселісін;

 Ағылшын және орыс  тілдеріндегі сөз мағынасы бір  біріне толықтай сәйкес келеді. Контекстентыс, ағылшынтіліндегісөзмағынасыбірдейбаламамен (эквивалентпен ) беріледі. Ондайсөздергежалқыесімдер, сын есімдер, жер – су аттары, күн, апта, ай атаулары, ғылымижәнетехникалықтерминдерижатады. Мысалы: Canada, twelve, Tuesday, inflation, т.б. Егердеағылшынтіліндегісөзанатіліміздегібірнешесөздергесәйкескелсебондабізнұсқалық (варианттық) сәйкестікпенкезігеміз. Бұлсөздерарасындағымағыналыққатынастардыңеңкөптарағантүрі. Керектінұсқанытаңдауөтеқиын, сондықтанаудармашы контекст рөлін, яғниберілгенсөздіңқандайаймақтакездесіптұрғанынескеруікерек. Мысалы, ағылшынтіліндегіvariabilityсөзінеорыстіліндегі изменчивость (өзгеріс), вариативность (түрлілік), неустойчивость (тұрақсыздық). Мысалы:

Variability of temper – көңілөкүйдіңөзгеруі

Data variability – мәліметтүрлілігі

Variability of prices – бағатұрақсыздығы

Ағылшын – орыссөздіктеріндесөздердіңбірнешемағыналары бар, тіптідұрыстаңдалғанмағынаныңөзі де аудармабарысындамағынаныберудеқиындықтартуғызады. Мысалы:  I amhappytobeinvolvedinthisprojectcөйлеміндегіinvolveсөзінің 7 мағынасынанішінде тек ғана вовлекать (қызықтыру, тарту) сөзісәйкескеледі. Егер оны мен мынажобағатартылғанымақуаныштымындепаударсаққатеболареді. Сондықтан да мағынанытолық беру үшін оны былайаударғанжөнболар: Мен бұлжобағақатысқанымақуаныштымын .Ағылшынтіліндегісөздердіңкөбісікөпмағыналыжәне де мұндайсөздергеорыстіліндебірнешемағыналарғасәйкескелуімүмкін , бірақмағыналарбір-біріненерекшеленеді . Көпмағыналысөздердіаударуүшінеңалдыменкеректімағынаны табу керексоданкейінсолмағынабарысындаберілген контексте сәйкеснұсқалықсәйкестіктііздеукерек. Сөздіктердеrateсөзінің 14 мағынасы бар. Әрмағынасындабірнешенұсқалықсәйкестіктер бар , ал олардыңөздері де нақтынұсқаларғабөлінеді. Мысалы: қойылым, тариф, баға, бағам. Арнайымәтіндердіаударуүшінарнайысөздіктердіқолданукерек. Керіаудармадаорыстіліндегісөздердіңағылшынтіліндебірнешесәйкестіктері бар. Мысалы:

Open – (кітапты, терезені)

Discover – (жаңажерлерді)

Reveal -   ( құпияны)

 

І. Аудару барысында сөздік реттің өзгеру мәселесі

    1.1.Ағылшын     тіліндегі     сөздердің    аударылу тәртібі

 

Ағылшын тілінде жаңа сөз жасау конверсия, сөздерді біріктіру, префикстік және суффикстікәдістері арқылы жүргізіледі. Ағылшын тілінде біріккен сөздер сөзқосым үрдісінің нәтижесінде қалыптасады. Ал екі немесе одан көп түбірлерді қосу арқылы бір сөз жасайтын сөзжасамның бір жолы – біріктіру (сomposition).Біріккен сөздердің ағылшын тіл білімінің лексикология саласында да қарастырылуы, ең алдымен олардың сөздік құрамды байытатын ең негізгі бөлік екендігімен астарласып жатыр.  Мұнда лексикологияның нысандық ерекшелігі де рөл ойнайды. Лексикологияны сөз туралы ғылым екендігін ғалымдар толық тән алады. Сондықтан ағылшын тілінде біріккен сөздердің лексикологиядан орын алуы олардың жеке сөзге жақын сипаттарының басымдығында. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздер сөйлеу кезінде қаншалықты кең қолданылса да, теориялық жағынан олар туралы әлі де өз шешімін таппаған сұрақтар көп кездеседі.  Сондықтан О.Д.Мешков [9]. Ағылшын тіліндегі күрделі сөздерге қатысты еңбегінде ағылшын сөзжасамының қыр-сырын жан-жақты айқындауда көптеген проблемаларға кезігетінін айта келіп, оларды төмендегідей санамалап шығады:

1. Күрделі сөздердің өзіндік ерекшеліктерін айқындау.
2. Күрделі сөздердің шығу төркіні проблемасы.
3. Күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің арақатысы проблемасы.
4. Күрделі сөздердің компоненттерінің арақатысы проблемасы.
5. Күрделі сөздердің мағыналары проблемасы.
6. Сөзжасамның тілдің морфологиялық және синтаксистік құрылымымен байланысы проблемасы.
7. Күрделі сөздердегі ұлттық ерекшеліктер проблемасы.
8. Күрделі сөздерді жіктеу проблемасы.
9. Күрделі сөздің модельдерін сипаттау проблемасы.

Ағылшын тіліндегі күрделі сөздер төмендегідей топтарға бөлінеді:

І. Сөз таптарына қарай:

- Зат есімдер, мысалы: baby-moon, address book, letter-box, match-box;

- Сын есімдер, мысалы: power-happy, old-hand, new-born, light-headed;

- Етістіктер, мысалы: to honey-moon, to baby-sit, to henpeck, to blackmail;

- Үстеулер, мысалы: down deep, headfirst, splash down;

- Шылаулар, мысалы: into, within, onto, without;

- Сан есімдер, мысалы : fifty-five, seventy-eight, thirty-eight, ninety-one.

 

 

 

ІІ. Құрамындағы компоненттерінің қатысына қарай:

 

Аралық (neutral), олар екі түбірден ешқандай морфемаларсыз бірігуінен жасалады, мысалы, outrageous, she-goat, general public, space age, iron-clad;

Морфологиялық (morphological), мұнда компоненттер  «o» немесе «i» дауысты яки «s» дауыссыз дәнекер дыбыстары арқылы байланысады: astrospace, handicraft, sportsman, craftsman, tradesfolk, Anglo-Saxon;

Синтактикалық (syntactical) немесе лексикаланған фразалар мұнда компоненттер көмекші формалар арқылы байланысады, мысалы, hold-a-lot-of-beer, sick-in-the-mud, breakfast-in-the-bedder, free-for-all, do-or-die, lily-of-the-valley, bring-and-buy sale, washing-up-liquid, Jack-of-all-trades, good-for-nothing.

 

ІІІ. Құрылымына қарай:

 

Екі түбірден тұратын негізгі күрделі сөздер, мысалы, job-hunt, hidebound, go-go, tip-top, heartache, speak-easy, double-cross, chatter-box, whitewash;

Түбірлерінде аффикстері болатын туынды (derivational) күрделі сөздер, мысалы, ear-minded, hydro-skimmer, guided missile, baked beans, runner-up, horn-rimmed, factory-packed, science-based, chain-smoker;

Үш немесе одан да көп түбірлерден тұратын күрделі сөздер, мысалы, cornflower-blue, eggshell-thin, singer-songwriter, greenhouse effect, one-parent family;

Қысқарған күрделі сөздер, мысалы. VJ-day, motocross, intervision, Eurodollar, T-shirt, math-mistress, H-bag, X-mas, G-man.

 

ІV. Компоненттерінің арасындағы қатынасқа қарай:

 

Бағыныңқы күрделі сөздер. Мұнда компоненттердің бірі семантикалық жағынан негізгі және басыңқы болады да, екіншісі бағыныңқы болады, бұл бағыныңқылық қатынас түрліше болуы мүмкін: салыстырмалы қатынаста, мысалы, honey-sweet, eggshell-thin, шектеу қатынасында, мысалы, breast-high, knee-deep, екпіндік қатынаста, мысалы, dog-cheap, обьектілік қатынаста, мысалы, gold-rich, себептік қатынаста, мысалы, love-sick, кеңістік қатынаста, мысалы, top-heavy, мезгілдік қатынаста, мысалы, spring-fresh, субьектілік қатынаста, мысалы, foot-sore т.б.

Екі компоненті де семантикалық жағынан тең дәрежедегі салаласқан күрделі сөздер. Бұл топқа бір кісі атқаратын екі қызметті білдіретін  secretary-stenographer, woman-doctor т.б. күрделі сөздер жатады. Аталған топқа редупликация арқылы жасалған күрделі сөздер де жатады: fifty-fifty, no-no, pooh-pooh, pretty-pretty, blah-blah және өзара дыбыстық алмасуға ұшыраған редупликация арқылы жасалған күрделі сөздерді де жатқызуға болады: criss-cross, walkie-talkie, razzle-dazzle, bibble-babble, chit-chat.

V. Күрделі сөздер  компоненттерінің орналасу тәртібіне  қарай тура тәртіпті күрделі сөздер, мысалы, kill-joy және жанама тәртіпті күрделі сөздер болып бөлінеді, мысалы, nuclear-free, rope-ripe т.б.

Күрделі сөздің құрылымдық бірігуі мына мәселелерге байланысты болады: екпіннің бір болуы, бірге немесе дефис арқылы жазылуы, семантикалық тұтастығы, морфологиялық және синтаксистік функцияларының бір болуы.

Ағылшын тіліндегі жеке сөзге тән белгілер мен күрделі сөздерге тән белгілерді салыстырғанда біріккен сөздер сөз тіркестеріне қарағанда, жеке сөздерге әлдеқайда жақын деген қорытынды шықты.

Күрделі сөздер ағылшын тіліндегі әр алуан ұғымдардың атауы ретінде қызмет етеді. Олардың әркелкілігі жасалу жолдарына, мағыналық сипатына, формалық ерекшеліктеріне қарай сипатталады. Мысалы, ағылшын тілінде foot сөзінің қатысы арқылы foot way (жүргінші жолы, бір аяқ жол) foot wear (аяқ киім) foot ball (футбол добы),  football (футбол),  footballer (футболшы),  footmark (із),  footpad (жүргінші жолы, бір аяқ жол),  footstool (аяққа арналған шағын орындық),  foot-warmer (аяқ жылытқыш), footnote (сілтеме), footstep (із), footprint (аяқ алынған таңба (із)), foot-race (жүгіруден жарыс), footpath (бір аяқ жол), footmark (із), footfall (басылған аяқ дыбысы),  т.б. күрделі зат есімдер жасалынған. Мұнда күрделі зат есімдердің компоненттерінің бірігуі, қосарлануы немесе тіркесуінің өзі мағына өзгертетіні көңіл аудартады. Бұл мысалдарда  foot және ball сөздерінің тіркесе байланысуы, басқаша айтқанда бөлек жазылуы аяқпен ойнауға арналған ойын құралы деген мағынаны білдірсе, олардың бірігіп келуі, яғни бірге жазылуы доппен ойналатын ойын деген мағынаны беріп тұр. Олай болса, ағылшын тіліндегі күрделі сөздердің компоненттерінің бірігуі мен тіркесуі мағына ажыратушылық қызмет атқарады.

Қолымыздағы материалдар негізінде ағылшын тіліндегі біріккен сөздердің төмендегі модельдер бойынша жасалған мысалдарын қарастырып көрейік:

- N+N моделі-екі зат есім түбірлерінің бірігуі арқылы: hand paper, tear gas, piano keys, painter-lover, workforce, bird-dog, boat-ride, sunbather, oak tree, coffee time, cough drops, air-rifle, motorcycle, killer shark, cane sugar;

- A+N+Suf-ed моделі-сын есім түбірі+зат есім түбірі+-ed сын есім суффиксі: long-legged, grey-haired, black-eyed, lean-faced;

- Num.car+N моделі-есептік сан есім түбірі+зат есім түбірі: ten-year,            two-room (екінші компонентіне еркін тіркестердегідей –s қосымшасы жалғанбайды), three-star, one-step, five-year, two-foot, three-hand, three-corner, four-square;

Num.car+N моделінен  a) Num.car+N=N,яғниесептік  сан есім түбірі +екі зат есім  түбірлерімен байланысқан шағын  моделі жасалатын жолы бар: five man crew, five-year period, one-step dance, three-star brandy;

- Num.ord+N моделі- реттік сан есім түбірі+зат есім түбірі: second-hand, first-rate, second-class, first aid, first-hand, first cousin, first-night;

Num.ord+Nмоделінентөмендегідей шағын моделіжасалады:

a) Num.ord+N=Nреттік сан есім  түбірі+зат есім түбірі зат  есіммен байланысқаншағын моделі: second-hand shop, first-year-student, hundredth-year goods, first-hand newspaper;

- N+A моделі-зат есім түбірі+сын есім түбірі:world-wide, blood-thirsty, crush-proof, paper-thin, grass-green, bony-dry, worldwide, penny-wise, pound-foolish, trigger-happy, knee-high;

- N+PII моделі-зат есім түбірі+есімшенің ІІ формасының түбірі:                 panic-stricken, snow-covered, brick built, fin-stabilized, gravity-powdered,                   jeep-mounted, shoulder-fired, custom-built, paper-made, science-based,                       war-damaged, country-bred;

- A+A моделі-сын есім түбірі+сын есім түбірі: red-hot, dark-blue,                   deaf-mute, dark-green, honest-true, heavy-thick, noble-good, light-green,                   Anglo-French, socioeconomic, physicotechnical;

- A+PI моделі-сын есім түбірі+есімшенің І формасының түбірі:                     good-looking, odd-looking, hard-working, high-flying, wide-spreading, far-reaching;

- A+N моделі-сын есім түбірі+зат есім түбірі: darkroom, hot house, handyman, blueprint, greengrocer, tenderfoot, lazy-bones, black shirt, mad house, greybeard,  light-skirts;

- V+N моделі-етістік түбірі+зат есім түбірі:cut-throat, pickpocket, punch card, scarecrow, call girl, turncoat, drawbridge, pushbutton, selectman;

- A+PII моделі-сын есім түбірі+есімшенің  ІI формасының түбірі:soft-spoken, clean-cut, deep-cut, far-gone, foreign-built, clean-shaven;

       - N+PI моделі-зат есім түбірі+есімшенің І формасының түбірі: egg-lying, water-holding, date-processing, top-selling, epoch-making, coal-forming, acid-resisting, cash-paying, cliff-nesting, fur-bearing;

- V+V моделі-екі етістік түбірлерінің бірігуінен: hearsay, makebelieve;

-PI+N моделі-есімшенің І формасының түбірі+зат есім түбірі:humming-bird, cleaning woman, diving board, frying machine, whipping boy, mocking bird;

       - V+A моделі-етістік түбірі+сын есім түбірі: speak-easy;

- D+N моделі-үстеу+зат есім түбірі: output, after-life, after crop, aftermath, out-voter, outcollege, by-election, by-law, by-product, downtown, overcoat, undershirt, uproad;

-D+A моделі-үстеу+сын есім түбірі: ever-green, ever-young, ever-helpful;

        Ағылшын  тіліндегі кейбір күрделі сөздердің  мағыналары құрамындағы компоненттердің  негізгі тура мағынасына байланысты  алынуы да көп кездесетін жайт. Мысалы, handbag күрделі зат есімі  hand (қол) және bag (сөмке) сөздерінен бірігу арқылы жасалған да, қол сөмке деген мағынада қолданылады. Екі компонент те өз тура мағыналарында қолданылған. Осы жағдайларды назарға алғанда, ағылшын тіліндегі күрделі сөздердің құрамындағы компоненттердің мағынасы күрделі сөздің жалпы мағынасына міндетті түрде әсері болады деген қорытынды жасауға болады. Алайда компоненттердің мағынасы күрделі сөздің жалпы мағынасында дараланып көрініп тұруы керек деген пікірді ұстанбаймыз, басқаша айтқанда, күрделі сөз екі сөзден құралса сол екі сөздің аражігі ажырап тұрады деген пікірді қолдап отырған жоқпыз. Керісінше, екі түрлі мағына білдеретін сөздер күрделі сөз жасау үшін біріккенде олардың мағынасы біртұтастық сипатқа ие болады. Өйткені күрделі сөздердің мағыналарының тұтастығына қарсы келу ағылшын тілінде қолданылатын “грамматикалық тәсілдер арқылы жасалған  екі немесе бірнеше түбірдің бір лексикалық бірлікке бірігуін күрделі сөз деп атаймыз” [10] деген ережеге де қарсы келу болып шығады. Күрделі сөздегі жаңа лексикалық тұтастық жаңа бір мағынаны білдіреді. Сол біртұтас мағынаны күрделі сөздің мағынасы деп есептейміз. “Біртұтастық” терминінА.И.Смирницкийенгізгенболатын [10,56 б.].