Аудару барысында сөздік реттің өзгеру мәселесі

Аударма кезінде ауыз әдебиетінің сөз орамдары да творчестволықпен пайдалануға болатыны әңгімеленеді.

Ал орыс тіліндегі идиомдарға сай балама қазақ тілінен табылмайтын жағдайда аударушьшар жаңа идиомдар мен мақалдар құрастыруға тырысқан. М. Қаратаев идиомдар проблемасын арнайы зерттемеген. Оны тек аударма проблемаларының бірі ретінде жол-жөнекей сөз етеді. Бұл түсінікті де. Аудармада жазушының көркем бейнелеуіш құралдары қозғалмай тұрмайды. Сол себептен идиома аударма талдамасының логикалық жалғасы ретінде аз ғана тексерілсе де, ойға азық тастайды. Сағындықов халықтар мақал-мәтелдерінің кейбірі неге біріне-бірі сай келеді деген мәселеге тереңдемейді. Осы мәселенің сырына аз да болса М. Қаратаев үңіліп, толғамды пайымдаулардың басын бастаған тәрізді. Ол: «Барлық халықтардың, соның ішінде орыс халқы мен қазақ халқының да ауыз әдебиетінде пікірлеу образдарына, суреттеудің поэтикалық құралдарына, халықтардың сан ғасырлар бойы тәжірибесін, даналығын бейнелейтін мақалдар мен мәтелдерде бәріне ортақ, ұқсас, туыс жәйттер көп», - дейді. Бұдан біздің байқайтынымыз М. Қаратаев идиомдарды мүлде аударылмайтын категорияға жатқызбайды. Оларды бір тілден екінші тілге аударуға әбден болатынын «Тынық Донның» қазақша аудармасын тексеру арқылы дәлелдейді. Және аударманың әрқилы тәсілдерін көрсетеді. Халықтардың тарихына тереңірек үңілсек, көптеген көрші елдің тіршілігі, болмысы, кәсібі ұқсас болғанын байқаймыз. Ұқсас тірлік, ортақ кәсіп әр тілде түрлі асыл ұғымдарды, нақыл сөздерді дүниеге келтірген. Бұдан халықтар ой-пікірінің тең, деңгейлес екенін, қай-қайсысының болса да тілге шешен, ойға жүйрік екенін білеміз. Олай болса, қай халық жасаған ұғым болмасын, оларды бірінен-біріне аударуға әбден болады.

Басқа тілдерге қарағанда, қазақ тілінде аударма мәселесінің зерттелу жайы онша мақтарлық емес. Ал оның жекелеген проблемаларына келгенде жағдай мүлде төмен. Мәселен, көркем әдебиеттегі тұрақты тіркестердің екінші тілде берілу жайы арнайы тексерілмеген сала. Басқа тілдерде аударма проблемаларын сала-салаға бөліп, жан-жақты терең талдаған. Әрине біз бұл салада арнайы еңбек жазып, өзінің күллі өмірін аударма теориясын жасауға арнағандардың ісін жоққа шығара алмаймыз. Алайда бірді-екілі еңбекпен ғылым жасалмайтыны да белгілі. Жоспарлы түрде жұмыла кірісіп, аударманың бар тармағын тарамдап талдағанда ғана ғылыми ой-пікірлер дамып, ғылыми айтыс туғанда ғана ғылым болмақ.

Қазақ тілінде де аударманың жеке салаларына арналған еңбектер бар. Солардың ішінен жазушы Мұзафар Әлімбаевтың «Өрнекті сөз — ортақ қазына» деп аталатын кітабы. Бұл кітап ақынның көптен ізденіп, жинақтап жүрген еңбегінің нәтижесі. Кітап мақал-мәтелдердің көркем құрал ретіндегі рөлі және оларды аударудың жолдарын қарастырады. Автор көптеп практикалық жұмыстармен де шұғылданған. Ол көптеген халықтың мақал-мәтелдерін аударып баспадан шығарған. Сөйтіп өзге ұлттың талай айшықты сөзін халқымыздың ортақ қазынасына айналдырған.

 

2. ПРАКТИКАЛЫҚ  БӨЛІМ

 

Жұмыстың практикалық бөлімі ағылшын тілін оқып жүргендерге ақпараттарды қабылдауды ыңғайлату және жеңілдету мақсатымен жасалған. Неологизмдермен дұрыс және орынды қолдана білу керек, неологизмдер арқылы біз өзіміздің сөздерімізді қазірі уақытқа сай және де стилистикалық тұрғыдан сауатты қылуымыз керек.

I. Неологизмдер паспасөзде кең таралған. Мысалы: мақалаларда.

1. Common sense versus mistakes of the reformers//MOSCOW NEWS No. 8, February 18, 1993.

…First, money has again begun to work, thanks to liberalization of prices (бағаны ырықтандыру) even if ineffectively, in a country which all but returned to the "stone age", an age of total natural exchange.

…Third, and probably most important, is the fact that human mentality has begun to change drastically; people's attitude is changing at all levels. In particular, the socially most active and influential part of our society, the managers of major enterprises(жетекші кәсіпорындарының басшылары), seem to have been acquiring a taste for market, for independence.

…I am convinced that it is such, incompatible with common sense mistakes of the "perestroika" times as the anti-alcohol campaign, the struggle against what was known as unearned income, the sharp reduction of consumer and not investment import(сатылымның күрт азайуы жәнеинвестициясалмалатынимпорт) after the drop of world oil prices (мұнайға әлемдiк бағаның құлауы) in 1986, the impermissible delay in withdrawing from the war in Afghanistan and, lastly, the limitless inflation (шексізинфляция) financing of all thinkable and unthinkable budgetary requirements(бюджеттік талаптар) by abusing the printing press, which began after 1987, that caused the collapse of the Soviet economy, disintegration of the Soviet Union, and, as a consequence, the countless troubles and suffering of our people.

…This money destroyed every semblance of a normal market, of normal commodity turnover (тауар айналымы). But people have not forgotten and will not forget that, before prices were liberated, they were promised compensation of their savings(жинақтардың өтемi) which had lost more than 95 percent of their value in less then a year.

…But they were not granted any compensation of their savings, while their earnings remained Unchanged for many months, or was artificially postponed (мерзімді кейінге қалдыру), or even was not paid.

…The consequences of the cardinal mistakes of the reformers team will tell for a long time both on the general climate of market reforms in the country and on our investment possibilities (инвестициялық мүмкіндіктер), on the development of our banking and financial system and on incentives to work and to accumulation.

…Another cardinal mistake of the reformers' team, testifying to the invalidity of purely theoretical constructs in our conditions are naive notions about the probable behaviour of our manufacturers(кәсіпкерлер), more precisely, managers of enterprises in conditions of free prices(еркін бағалар жағдайында). Yes, according to textbooks on economics they should have hiked up to the skies prices of their goods arid then run into limited solvent demand, then promptly cut down prices, while reorganizing their production.

…Only the threat of real bankruptcy (банкроттық) can make managers believe at last that times have changed irreversibly.             

…Managers did hoist prices, thus taking one another by the throat, the result being a total non-payment crisis. The state finally bought everything they had produced, including things useful and useless, and refunded their mutual non-payments (төленбегендіктер).

..Our reformers are guilty of and suffer from not sensing in time this, probably the greatest threat to reforms. But they could have sensed this beforehand and taken necessary measures by consulting not theories but plain common sense(дұрыс мағына).

…Another cardinal mistake was ignoring the possibilities of the private sector(жеке сектор), of private enterprise (жеке кәсіпорын).

…It is obvious, incidentally that the position of our entrepreneurs, especially those engaged not only in trade and mediation but also in serious investment projects(жобалар), is today even worse than a year and a "half ago, "under the old regime".

…The stubborn total dominance of a permissive, not registration principle of organizing a new business, the closely connected scope of both state and ordinary criminal racket, the prohibitive level of taxation (салық салудың деңгейі) and the absence of any serious encouraging benefits(олжа), the impossibility of obtaining credit anywhere, all this paralizes genuine enterprising forces, pushing out the most active and enterprising part of the population to petty trade (майда сауда), or, still worse, into various kinds of criminal business.

…The level of taxation of new production investments has become the talk of the town what with the almost complete paralysis of investment activity(инвестициялықбелсендiлiктiңсалы) in the country.

…How can one explain why we are today practically the only one of the world's 170 countries which purposely pursues a policy of not encouraging and boosting its export (above all highly processed and manufactured goods) but on the contrary, of smothering it? Or take high import tariffs (импорттың тарифтері) on any commodity regardless of whether the country needs it or not.

…Nor should we forget the currently incredibly low exchange rate (айырбастау курсының түсуі) of the rouble.

…And what about the arrest of practically all of our holders of foreign currency (шет ел валюталарын ұстаушылар)? But the government complains and threatens that it will prosecute those who do not believe it and prefer to keep their money abroad.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Бүгінгі күні ағылшын тілін оқып-үйрену аса маңызды қажеттілік болып табылады. Өйткені ағылшын тілі, шын мәнінде, әлемдік тілге айналып отыр. Ағылшын тілін меңгермей, жаһандық бәсекеге ілесу туралы айту мүмкін емес.

Ағылшын тіліндегі сөздердің аударылу тәртібі трансформациялық модельдерінің ғылыми негізде дәйектелуі төмендегідей түйіндер жасауға мүмкіндік береді:

1. Аудармашының мақсаты көркемдік, дәлдік, түсініктілік сынды талаптармен байланысып жатады. Сондай-ақ, аудармашы екі тілді жете меңгеруі тиіс.
2. Аударманың теориялық мәселелері екі бағытта: аударманың көркемдік-эстетикалық жақтарына, бейнеліліктің, айқындықтың бір тілден екінші тілге берілу тәсілдеріне баса көңіл бөлетін бағытта және аударма мәселелерін лингвистикалық тұрғыдан қарастыратын бағытта зерттеледі.
3. Ағылшын және қазақ тілдері екі түрлі тілдік топқа жататындықтан, ондағы біріккен сөздердің сыртқы формаларында да, компоненттік ерекшеліктерінде де елеулі айырмашылықтар болады.
4. Аударманы лингвистикалық тұрғыдан қарастыру бағыты аударма жасалатын екі тілді жүйелі түрде салыстыруды-салғастыруды көздейді. Аударма барысында салыстырылған тілдердің бірінде грамматикалық тұрғыдан бейнеленген мағыналар басқа тілде лексикалық және басқа құралдардың көмегімен бейнеленуі мүмкін.
5. Қазақ тілінде әрбір сөз табының күрделі түрлері біріккен, қосарланған, тіркескен немесе қысқартылып алынған формалары арнайы тексерілсе, ағылшын тілінде күрделі сөздер (compound words немсе compounds) деген атаумен сыңарлары бірге жазылатын күрделі сөздер де, бөлек жазылатын күрделі сөздер де, дефис арқылы жазылатын күрделі сөздер де, and, to, in және т.б. жалғаулықтар арқылы жасалған күрделі сөздер де атала береді.
6. Ағылшын және қазақ тіліндегі күрделі сөздерді сөзжасамдық тәсілдерге, сыртқы тұлғасына, белгілі бір сөз табына қатысы, мағыналық сипаты мен олардың біртұтас мағыналарына, құрамдас сыңарларының тұлғалық, формалық сипатына, жазылу сипатына, екпіннің рөліне, белгілі бір сөйлем құрамындағы синтаксистік қызметіне байланысты қарастырған дұрыс.
7. Ағылшын тіліндегі күрделі сөздің құрылымдық бірігуі екпіннің бір болуына; бірге немесе дефис арқылы жазылуына; семантикалық тұтастығына; морфологиялық және синтаксистік функцияларының бір болуынабайланысты болады.

      10 Ағылшын  тіліндегі біріккен сөздерді  арнайы зерттеудің арқауы етудің  маңыздылығы олардың трансформациялық  модельдерін жасаудың маңыздылығымен  де шарттасады.

      11 Ағылшын  тіліндегі біріккен сөздердің  трансформациялық модельдерін жасағанда, олардың бойындағы ерекшеліктері  барынша толық ескеріледі.

      12 Біріккен  сөздердің компоненттерінің белгілі  бір сөз таптарына қатысты  болуы да олардың аударылатын  тілдегі баламасын табу үшін  көмек бере алады.

      13 Ағылшын  тіл білімінің танымдық бағытын  зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен  ұғымдық бірліктерін жүйелеу  әрі когнитивтік парадигма негіздерін  анықтау  өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді.

       14  Қазіргі  уақытта аударма теориясында  бірнеше үлгі (модель) жасалған. Соның  ішінде жағдаяттылық, трансформациялық  және семантикалық трансформациялар  кеңінен таралған.

       15 Ағылшын  тілінде де, қазақ тілінде де  біріккен сөздердің мағынасы  үнемі компоненттерінің мағыналарына  қарай анықтала бермейді.

       16 Аударма  трансформациясында орын алмастыру, сөз қосу, ауыстыру, түсіріп тастау (опущения), яғни бір компонентін түсіру және т.б. әдістері бар. Белгілі бір шығарманы аударуда бірнеше тәсіл қатар қолданыла береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Аксельрод И.В. Стилистика современного английского языка. - Л., 1973.
2. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. – М.: Высшая школа, 1991. – 140 с.
3. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. – М.: Просвещение, 1990. – 301 с. 
4. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М.,  1969.
5. Большой англо-русский словарь. Под ред. И.Р. Гальперина. – М., 1979.
6. Будагов Р.А. Что такое развитие и совершенствование языка? - М., 1977.
7. Виноградов В. В. О понятии стиля  языка//Изв. АН СССР. ОЛЯ. 1955. Т. 14. Микоян А. С., Тер-Минасова С. Г. Малый синтаксис как средство разграничения стилей. М., 1981.
8. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка. – М., 1989.
9. Крупнов В.Н. Курс перевода: и общественно-политическая лексика. –М.: МО, 1979. – 231 с.
10. Кузнец М.Д., Скребнев Ю.М.  Стилистика английского языка. - Л., I960.
11. Лексикология английского языка. Под ред. Н.Н.Амосовой. – Л., 1955.
12. Секирин В.П. Заимствования в английском языке. – Киев, 1964.
13. Суон М. Английский язык в современном употреблении. – М.: Высшая школа, 1984. – 552.
14. Фаенова М.О. Обучение культуре общения на английском языка– М.: Высшая школа, 1991.