Ағылшын тілі және оны оқытудың әдістері

Алғашқы қауымдағы мифтік ұғымдар туғызған небір ғаламат  мақұлық-тар (жезтырнақ, жалғыз көзді дәу, албасты, жалмауыз кемпір, т.б.) бұрынғы  аңшылар әңгімесіне кірігіп, хикая туғызады. Хикая жанры мифтің өзімен бірге ертегіге де айналады. Оның ертегі құрамында жүретіні де сондықтан. Бірақ мифтің ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі қатар өмір сүреді, сол себепті миф, әсіресе, хикая өзінше жеке айтылып, елге жайылады.

2.2 Ағылшын  тілінде ертегіні оқытудың әдістері

Халық әділептілік пен адамгершілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ өте жоғары бағалап, әңгімеге, ән-жырға арқау етіп отырған. Халықтың ауыздан ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен жамандық қатар көрсетіледі.

Ертегілердің тәрбиелік  маңызы орасан зор. Ертегілерді оқыту  арқылы балалар қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді  бойына сіңіреді. Ертегінің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнелі тіркестерге бай болып келеді. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі оқушыны халық қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады.

Қазақ халқын патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі – ертегі. Ертегілер мазмұнында халықтың тыныс тіршілігі әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері , бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары мен мінез қылықтары. Адамдардың еңбек сүйгіштігі өз халқына , отанға, туып өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген.Т.Барласұлы ертегінің адам баласына  тәлім-тәрбиенің рухани маңызы жөнінде айта келіп: «Ертегі-рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі»- деп анықтама береді.

Джозеф Редьярд Киплинг (ағылш. Joseph Rudyard Kipling) (30 желтоқсан 1865, Бомбей — 18 қаңтар 1936, Лондон), ағылшын жазушысы, ақыны және новеллашысы.

Оның ең үздік шығармалары "Джунгли Кітабы", (The Jungle Book), «Ким» (Kim), өлеңдері «Ақырғы ән шырқау» (Recessional). 1907 жылы әдебиет саласында Киплинг Нобель сыйлығына ие болған ең алғашқы ағылшын болады. Сол жылы ол Париж, Страсбург, Афиналар және Торонто университеттерінің сыйлықтарына ие болады. Оған қоса Оксфорд, Кембридж, Эдинбург және Дарем университеттерінің беделді атақтарының иегері. (30.12.1865, Үндістан, Бомбей – 18.1.1936, Ұлыбритания, Лондон) – ағылшын жазушысы. Өз туындыларында қарапайым адамдардың, қатардағы жауынгерлердің ар мен сезім тазалығын, адамгершілік қасиеттерін, адал еңбегін шынайы суреттеді. “Қазарма жырлары” (1892), “Жеті теңіз” (1896), “Бес ұлт” (1903) өлең жинақтары, “Тау хикаялары”, “Рикша-аруақ” әңгімелер кітаптары (екеуі де – 1888), “Жарық сөнді” (1890), “Ким” (1901) романдары кеңінен мәлім. Жабайы аңдар арасында өскен адамның баласы Маугли туралы “Джунгли кітабы” (1894), “Джунгли жайлы екінші кітап” (1895) атты ертегілері балалардың сүйіп оқитын шығармаларына айналды. Нобель сыйлығының лауреаты (1907). Киплинг шығармалары “Ертегілер” (1968), “Маугли” (1983; ауд. Р.Рақымбеков) деген атпен қазақ тілінде басылып шықты. Композитор А.Серкебаев “Маугли – менің бауырым” атты рок-опера-балетін жазды (1980, либреттосы Д.Нақыпов-тікі).

Киплингтің салыстыруларға бай тілі, ағылшын тілінің сөздік құрам қоржынына үлкен үлесін қосты.

Оның кітаптарымен көптеген кинофильмдер мен мультфильмдер түсірілді. Кішкентайында Мауглиді көрмеген қазақ кем де кем шығар...

Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні жағынан  қарағанда ертегілер  көрнекті көркем құбылыс болып табылады. Оның маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген құбылыстар фантастикалық бейнелермен әсірелеп көрсетілгенімен, шын мәнінде олардың мазмұны объективті болмыстың көрінісі болып табылады. Негізінен ертегілер оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, халқын қорғауға және өнерді меңгеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды. Және де қазақ халқының өнердің қай түрін болмасын жоғары бағалағанын, оларды қадірлей білуге балаларды жастайынан үйреткендерін байқауға болады. «Өнер мұратқа жеткізеді» демекші ертегілердің кейіпкерлері шығарма соңында мақсат-мұратына жетеді. Осы мұрат-мақсатқа жетудің өзі тыңдаушының психологиялық әсерленуіне ықпал етіп, қызығушылығын тудырады.

Ертегілерде батырлардың  түр-тұлғасын «жауырыны қақпақтай, бұлшық еті бүлкілдеп, алысқомды алып ұрар» т.б сияқты сипаттамалар арқылы суреттеу көптеп кездеседі. Мұны ертегілердің қоғамдық-әлеуметтік жағдайға байланысты өзгерістерінен байқауға болады. Өте  ертедегі архаикалық ертегілерде көбінесе «батырлар» мерген немесе аңшы бейнесінде кездеседі. Мысалы «Құламерген» , «Аламан мен Жоламан», «Ағайынды екі жігіт», «Шора батыр», «Ер Төстік» т.б ертегілерде басты кейіпкер –батыр жігіт елін аң аулаумен асырайды, осы жолда ол жын перілермен күресіп жүреді. Әдетте мұндай ертегілер батырдың дүниеге келуімен басталады. Бұл жерде біз халық арманындағы батырлардың күшінің зор екендігі соншалық, олар мистикалық әлемнің дұшпандарына қарсы тұра алатындай қабілеті бар екенін байқаймыз.

Ал классикалық батырлар ертегісінде батырлар тылсым күштермен  емес елді, халықты  жаулаған дұшпандармен күреседі. Оның астарында ел, жер үшін күрес , кек алу жатыр. Ертегінің негізгі құрылымдарында туған туысқа көмек беру, шынайы ғашықтық, батырдың айнымас серігі- тұлпардың бейнеленуі байқалады.

Демек, мұндай сипаттау ертегіге тән қасиет деп ұққанымыз жөн. Себебі халықтың арман-тілегі бойынша осындай батырлар елді , Отанды қорғайтынын ұғынуға болады.

Орыс педагогы А.В.Сухомлинский : «Ертегі- халық мәдениетінің рухани байлығы, оны тану арқылы бала туған  халқын жүрегімен танып біледі»- деп орынды айтқан. Демек, ертегінің қай түрін алсақ та, онда халықтың отан сүйгіштік, елін, жерін сүюге, отбасының, бауырларының амандығын ойлаған арман-тілектеріне негізделген патриоттық сезімі жатыр.

Андерсен Ханс Кристиан (02.04.1805, Оденсе қ. — 1.8.1875,Копенгаген) — дат жазушысы. Әлемге әйгілі балалар және ересектерге арналған ертегілер авторы.

“Импровизатор” (1835), “Тек скрипкашы” (1837), “Қос баронесса” (1-3, 1849) романдары, “Мулат” пьесасы, “Ақын  базары” (1842) жолжазба очерктер кітабы, “Менің өмірімнің ертегісі” өмірбаяндық кітабы т.б. шығармалары әлем оқырмандарына жақсы таныс. Негізінен, әдеби ертегі, повестерімен даңқы шыққан. “Балаларға айтылған ертегілер” (1-3 кіт., 1835—37), “Жаңа ертегілер” (1845 — 48), “Оқиғалар” (1852 — 53) деген жинақтары жарық көрді. “Қайыспас қалайы солдат” (1838), “Шошқа бағушы” (1841), “Бұлбұл” (1843), “Сүйкімсіз балапан” (1843), “Қаршақыз” (1844), “Көлеңке” (1847), “Ана” (1848) т.б. танымал ертегі кітаптарында жазушы ар тазалығы мен жан жомарттығын, әділет, жақсылық сезімдерін ашып көрсеткен.

Андерсен ертегілері тек балаларға арналмаған. Әлеуметтік-психологиялық  астар, ащы сарказм Андерсен ертегілерінің  көпшілігіне тән (мысалы, “Корольдың жаңа киімі” ертегісі). Андерсен атында халықаралық әдеби сыйлық бар. Қазақ жазушысы М.Қабанбаев “Пысық болдым, мінеки” повесінде ұлттық мінездің ерекшелігін ашып көрсеткені Халықаралық Х.К. Андерсен атындағы Үлкен Грамотасын алған (1989). Андерсеннің “Ертегілер” (1948, 1951, 1960), “Перизат” (1968), “Сандық самолет” (1970), “Сүйкімсіз балапан” (1981), “Таңдамалы ертегілер” (1984) кітаптары қазақ тілінде жарық көрген.

Андерсен ертегілерінің  ішіндегі әйгілісі – «Кішкентай Иданың гүлдері» (1835), «Түймеқыз» (1835), «Патшаның  жаңа көйлегі» (1837), «Жабайы аққулар» (1838), «Ұшақ-сандық» (1839), «Жауыз патша» (1840), «Періште» (1843), «Қалыңдық пен күйеу» (1843), «Ұсқынсыз үйрек» (1843), «Қар ханшайымы» (1844), «Әже» (1845), «Көлеңке» (1847), «Жыл тарихы» (1852), «Жел Вальдемар До мен оның қыздары туралы айтады» (1859), «Нанды басып кеткен қыз» (1859) атты ертегілері.

Ертегішінің көптеген ертегілері анимацияланып, эфирде көрсетілді. Солардың қатарында «Ұсқынсыз үйрек» (1956), «Жабайы аққулар» (1962), «Түймеқыз» (1964), «Қар ханшайымы» (1966), «Күн тимес күнікей» (1976), «Су перісі» (1976), «Қайтпас қайсар қалайы солдат» (1976), «патшаның жаңа көйлегі» (1990), «Шақпақ тас», «Күйеуімнің істеген ісінің бәрі жөн, бәрі дұрыс», «Кішкентай Иданың гүлдері», «Оле-Лукойе», «Алтын қазына», «Шошқа бағушы» (2012) т.б. атауға болады.

Жазушының фантазиясы мен халық ішінде сақталған аңыздарды еске түсіруі оған керемет ертегілік сюжет жасауға мүмкіндік берді. Дат жазушысының барлық туындыларында әділдіктің әділетсіздікті, мейірімділіктің жауыздықты түбі жеңетіндігіне деген терең сенім бар. Ганс ертегілерінде әртүрлі қызықты оқиғалар болып отырады. Ертегішіге әлемдік даңққа ие болу оңай болған жоқ.  1829 жылы жарияланған «Холмен каналынан Амагердің шығысына дейін жаяу саяхат» атты фантастикалық әңгімелер жинағы Андерсенға үлкен атақ әкеледі. Осы уақыттан бастап, ол көптеген әдеби туындыларын жаза бастайды. Соның ішінде, даңқын шығарған «Ертегілер» (1835) атты жинағы жарық көреді. Андерсеннің «Ертегілерін» халық қызыға оқып, сұраныс көбейгендіктен, 1835, 1845 жылдары қайтадан жарияланады. Жазушының талантын дәлелдеген «Суреттері бар суретсіз кітап» атты жинағының жарық көруі оны бүкіл еуропаға танымал етті.

Андерсен халық ертегілерінің  образдарын пайдаланған жоқ, өзі  бұрын мүлде беймәлім жаңа образдар ойлап тапты. «Інжу мен алтыннан да қымбат» атты ертегі-пьесасында дракондар бұзылып қалады. Бір драконның сол жақ қанаты сынып қалса, екіншісінің аузынан от шашатын механизмі істен шығады. Әрине, бұл күйінде дракондар ұша алмайтын болғандықтан, ертегі кейіпкеріне транспорттың басқа түрін табуға тура келеді. Андерсен ертегілерінде бәрі бар: темір жол, ұшатын шар, тіпті газетке дейін басылып шығады. Ертегілерде заттарға жан бітіп, ойыншықтар белсенді әрекет жасайды. Ұршық допты бағып жүрсе, тарақ етікке күйеуге шығады немесе қайтпас қайсар қалайы солдат көптеген адам сенгісіз оқиғаларды басынан кешіреді. Автор адам бойындағы жаман әдеттерді, әлсіздіктерді заттарға телиді. Мәселен, тебен ине өзін жіңішке сезінгендігі сонша, соңында жіңішке тігін инесі екендігіне сеніп қалады. Тебен иненің өзін-өзі дәріптеуі тіпті күлкі туғызады. Ертегіші бір ханшайымның ерекше ақылдылығын суреттегенде: «оның ақылдылығы сонша, әлемдегі барлық газетті оқып шықты, бірақ оқығанының барлығын ұмытып қалды» деп жазады. Осы мазмұндағы сатиралық ертегілер Андерсенде көптеп кездеседі («Корольдің жаңа көйлегі» т.б.). Андерсен ертегілері қазақ тіліне де аударылды. Оның бастамашысы аудармашы Сасан Нұрғалимов болды. Ол танымал ертегішінің ел арасына кең тараған он бес ертегісін көркем тілмен аударып, Қазақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасынан 1951 жылы жеке жкітап түрінде жариялады. Бұл кітап бүгінге дейін жас балалардың қызыға оқитын кітаптарының бірі. 

Андерсен ертегілерін  тек балалар ғана емес, үлкендер де қызыға оқиды. Себебі оның ертегілері әртүрлі жастағы, әртүрлі таптағы  адамдарға арналған. Андерсен ертегілері адам санасын оятады, онда халық даналығы тұнық күйінде сақталған.

Сондай-ақ халық ауыз әдебиетіндегі жақсы айтылған ертегіні өзі де жасөспірімдерге ғана емес, ерексектердің ой-өрісі мен дүниетанымының кеңеюіне тигізетін әсері мол. Мұнда оқушылар бос уақытында әдеби кітаптарды оқи отырып, халықтың қиялға құрылған өмірінен сабақ алады.

Хайуанаттар туралы ертегілер  көне заманда елдің, жеке аңдардың, малдардың киесі бар деген  сенім қалыптасқан кезде пайда  болған (Ақ қасқыр, Шопан ата, Шекшек ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ата т.б).

Ертегілердің ішінде баланың қиялын шарықтатып , келешекке  сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер- қиял-ғажайып  ертегілері. 

Тұрмыс  салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей баласы мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары суреттеледі.

Батырлық ертегілерде  елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің таңғажайып іс-әрекеттері, ерліктері мен адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.

Күлдіргі ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің,  Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым хан қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз болып келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады.

Ата-аналардың келісімімен  біз сыныпта аптаның белгілі  күндеріне «Ертегі сәтін» белгілегенбіз. Оны ертегі инсцинировкасы бойынша  сахнаның қойылымынан бастадық. Белгіленген құрылыс бірліктері бойынша ертегі сценариін жасап аламын. (Оқиғаның негізі, оқиғаның түйіні, 1-эпизодтағы оқиға, 2-эпизодтағы ,… оқиғаның шарықтау шегі, оқиғаның соңы, яғни шешілуі). Бұған мысал ретінде халық ертегісі «Алдар көсе мен Шығайбайдағы» оқиғаның желісін айтуға болады.

Ертегіні тыңдаудың  өз ерекшелігі бар. Ол өзінің тыңдаушыларынан  қиялдылықты, шығармашылықты, елестетуді, оқиғаны көз алдына қызықты бейнелі  етіп елестетуді, ал кей кездері  оқиғаны жеке өзінің көзқарасымен бейнелі түрде толтыруды талап етеді. Мысалы: Балалар ертегіні айта отырып, өз ойларын қосып, ертегінің мазмұнын өзгертіп жібереді. Осылайша олар ертегілердегі кейіпкерлерге көмектескісі келеді.

Міне, осы фольклор арқылы білім бере отырып тәрбиелеу мақсатын жүзеге асыруда ертегілерді көптеп пайдалануға болады. Мысалы: сабақтарда Қызыл телпекке орманда жол көрсетіп, қасқырмен кездеспеуіне жағдай жасаймыз, кірпіге алма жинап көмектесеміз. Яғни ертегінің соңын бала қиялы өз қалауымен  өзгертіп алады.

Ел ертеңін ойлаған  отбасында атаның, әженің ертегілерін  тыңдау, әдебиеттерді оқу, оларды теледидардан тамашалау, ертегі айтысу тәрізді тәрбиелік  жұмыстар дәстүрге айналады. Балалар  ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің  ертегі айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, меселін қайтармай, оларға ертегі айтып беруді үлкендер аталар, әжелер, аналар, әкелер, ұстаздар борыш деп түсінуге міндетті.  Зиялы отбасында ертегілер бойынша қуырмақ театрын ұйымдастыру, ертегілер инстинировкалары бойынша қойылым көрсету ұйымдастырылады. Әрине, ол үшін уақыт, мүмкіндік керек. Сол уақытты пайдалана білуді, мүмкіндікті ұйымдастыруды білімдарлық пен, жауапкершілікпен игеретін ата-аналар кездеседі. Өйткені, ұрпағының ертеңін ойластыру- олардың басты борышы қалыпты іс-әрекеті.

2.3 Сабақ жоспары

Lesson’s plan

Form: 4

Grammar: Present Continuous. 
Duration: 45 minutes

Equipment: pictures, posters, audio.

Type of the lesson: combined-verbal.

Aims:

• Educational: to consolidate the knowledge of Present Continuous                       
          • Practical:  to develop speaking skills