1978-1979 Ирандағы Ислам ревалюциясы

                    ҚР Білім және ғылым министрлігі

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды  мемлекеттік университеті

 

 

       

   Курстық  жұмыс

 

тақырыбы:1978-1979 Ирандағы Ислам ревалюциясы

  

 

 

 

 

                                        Тексерген:

                                   Орындаған:  Кыдырәлиев М.

 

                                

 

 

                    

 

 

              Қарағанды 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ…………………………………………………………………………     3

1 Иран ислам революциясы және Иран Ислам республикасының жариялануы…………………............................    7

1.1  «Ақ революция» Шах режимінің дағдарысы...................…………………......   7

1.2 Антишахтық қозғалыстың женіске жетуі және Иран Ислам Республикасының жариялануы........................................................................................…………... 12

2  Революцияның иранның саяси құрлымына әсері және оның қарқынының қалыптасуы........................................................  21

2.1   Аятолла Хомейнидің Мемлекетті басқару туралы көзқарасы…….........…...  21

2.2 Жаңа конституцияның қабылдануы және оның алғашқы қадамдары……............………………………………....……………………….   30

Қорытынды………………………………………………………………….   39

Әдебиеттер тізімі ………………………………………………………….  41

                                                          КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Осыдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын кең көлемді халық көтерілісінің нәтижесінде Иранның соңғы шахы Мохаммед Реза Пехлевидің режимі құлатылып, Иран жерінде 2500 жыл өмір сүріп, адамзат тарихында айтарлықтай із қалдырып кеткен монархиялық жүйе жойылды. Орнында пайда болған Иран Ислам Республикасы құрылған кезінен бастап әлемдік қауымдастықтың көңілін өзіне аударып, назарын ұстауда.

Қазіргі кезеңде қалыптасқан геосаяси жағдайда Иран мемлекетінің орны ерекше. Әлемдік қауіпсіздікке нұқсан келтіріп, терроршыларды қолдап отыр деген АҚШ-ң айыптауларынан кейін Иран «зұлымдық белдеуі» елдерінің қатарына жатқызылып, әлемдік қауымдастық арасында оған үрейлене қарайтындар қатары көбейді. Әлемдегі зұлымдықтың дені қазіргі кезеңде ислам дінімен, мұсылман атымен байланысты болып тұрған заманда, Иранда ислам тәртібінің өмір сүруі және сақталуы бұл мемлекет көпшілік алдында құбыжық болып көрінуде. Шындығында да, алғашында, 70-жылдардың соңындағы Иран оқиғаларынан кейін, әлемнің әр-түрлі елдерінде лаңкестік мұсылман топтарының белсенділігі артып, халықаралық саяси лексиконда «ислам қауіпі» сөзінің пайда болып, бекиді.  Ширек ғасырдан артық уақыт өтіп, олардың Иранмен арадағы байланысы азайып, қарым-қатынастары іс-жүзінде үзілгеніне қарамастан, бұл сөз тіркесі әлі де болса Иранмен байланыстырылып айтылады.

Осылайша, Ирандағы ислам революциясы және оның нәтижесінде құрылған Иран Ислам Республикасы әлемдік қауымдастықтың ислам мәселесіне үлкен көңіл бөлінуіне әсерін тигізді. Көпшілік осы кезден бастап исламға әлемдік діннің бірі ретінде емес, оның қазіргі әлемдік саясаттағы рөліне көбірек көңіл бөле бастады. Ирандағы оқиғалардың ықпалымен америкалық ғалымдардың бірі: «Хомейнидің исламдық фундаментализмі осы заманның ең бір салмақты және түсініксіз эпидемиясы», - деп анықтама берген еді [1. 17 б.].

Иран мемлекетінің мәнісін түсіну Қазақстан үшін де айтарлықтай маңызы бар. Өйткені, Иран Каспий теңізі арқылы біздің көршіміз болып табылады және Қазақстан үшін маңызды сауда-эконмикалық әріптес. Сондықтан да, екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастардың одан әрі табысты дамуы үшін көршілес мемлекеттің тарихындағы маңызды кезеңдердің бірін жақсы білу, оған дұрыс, шынайы баға беру біз үшін өте қажет. 

Курстық жұмысының деректік негізі. Курстық жұмысын жазу барысында Иран Ислам Республикасының басшыларының жеке басылып шыққан еңбектері мен олардың әртүрлі баспасөз құралдарына берген сұқбаттары дерек ретінде пайдаланылды. Сонымен қатар, 1979 жылғы Конституцияның мәтіндері де Курстық жұмыс үшін маңызды дерек болып табылады.

Ал осы тақырыпты қозғайтын ірі ғылыми еңбектердің көпшілігі негізінен Кеңес дәуірінде жазылып, оларда бұл оқиғаларға кеңестік идеология тұрғысынан баға беріледі. Яғни, негізінен бұл революцияға антиимпериалистік, антимонархиялық революция ретінде оң баға баға беріп, революция барысы мен Республика құрылғаннан кейінгі реакциялық элементтер сынға алынады.

Ирандағы Ислам революциясы  мен ислам республикасының құрылу мәселесін зерттеген ғалымдардың  бірі С.Л. Агаев болып табылады. Ол өзінің «Иран в прошлом и настоящем» [3] еңбегінде Иранның тарихындағы революциялық кезеңдерге шолу жасай келе аталған оқиғаларға терең талдау жасап, революцияның алғышартары мен себептерін, оның барысын және Иран Ислам Республикасының құрылуындағы алғашқы қадамдарын ашып көрсетеді. «Иранская революция, США и международная безопасность» [4] еңбегінде 1979 жылдың қараша айында Ирандағы америкалық елшілік қызметкерлерінің кепілдікте ұсталғаны баяндалады. Кепілдіктің 444 күні кезіндегі жалпы халықаралық жағдай мен Иранның ішіндегі саяси күштердің күресін сипаттай келіп, ол антиимпериалистік ұрандарымен бұл терроршылдық әрекеттерді ақтап көрсетеді. 

Тақырыпқа байланысты тағы бір көлемді  еңбек танымал кеңес тарихшысы, тарих ғылымдарының докторы, А.Б. Резниковтың «Иран: падение шахского режима» туындысы болып табылады [5]. Бұл шығарма Ирандағы ислам революциясының 1979 жылдың қаңтары мен ақпан айлары аралығындағы кезеңі сипатталады. Бұл кезең жалпы революцияға жеңіс әперген шешуші кезең ретінде бағаланып, автор сол кезеңдегі кеңестік идеология шеңберінде оқиғаларға өз бағасын береді.

 «Иранская революция 1978-1979 гг.»  [6] еңбегі біз қарастырып отырған тақырыпқа арналған бірден-бір үлкен еңбек болып табылады. Кітапта революцияның әлеуметтік, экономикалық және саяси себептері тереңнен қарастырылып, шах режимінің сәтсіздікке ұшырау себептері ашылады. Сол сияқты, осы еңбекте революцияның кезеңдері неғұрлым толық қарастырылып, олардың жүру барысындағы ерекшеліктерге сараптама жасалады. Сонымен қатар, «Иран:история и современность» [7], еңбегінде Иран Ислам Республикасының құрылу мәселесіне жан-жақты баға беріледі.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, қазіргі кезеңде Иран Ислам Республикасының  құрылу мәселесіне арнайы арналған көлемді  еңбектер жоқ. «Иран: ислам и власть»  [8], «Мусульманские государства у границ СНГ» [9] кітаптарында және Л.Куприяновтың «Иран: проблема власти в исламе» [10] сияқты еңбектерде бұл тақырып осы еңбектердің құрылымдық бөлімі ретінде қарастырылып, айтарлықтай үлкен орын алмайды. Солай бола тұрса да, бұл туындыларда Ирандағы ислам революциясы мен Ислам Республикасының құрылуына байланысты жаңа көзқарастағы  бағалар беріледі.

Аталған тақырыпты зерттеуде  «Азия и Африка сегодня» журналының бетіндегі басылымдардың өте  үлкен көмек тигізгенін атап кетуіміз керек. Соңғы жылдары бұл журналдың бетінде жарық көрген бірқатар мақалалар, курстық жұмысқа арқау болып отырған тақырыпты қозғап, осы мәселеге байланысты қазіргі кезеңдегі соңғы ойларды ортаға салады. Солардың арасында А.Гушердің [1], Н.Мамедованың [11], Хаким Фаршидтің [12], М.Арунованың [13] мақалаларын атап өтуге болады. Бұл мақаланы жазған адамдардың бірі кәсіби ғалым, екіншісі Ирандағы арнайы тілші, үшіншілері Иранның елшісі болғандықтан олардың туындылары жан-жақты көзқарастарды қамтып, аталған мәселеге байланысты неғұрлым толық ой қортуға мүмкіндік береді.                

Курстық жұмысының мақсаты. Қазіргі күнгі тарих ғылымының деңгейінде барынша шынайы жолмен Ирандағы ислам революциясының алғышарттары мен барысын қарап, құрылған Иран Ислам Республикасының мемлекеттік-саяси құрылысының мәнін ашып, оның мемлекеттік органдарының құрылысын анықтау. 

Курстық жұмысының мақсаттарынан келесі міндеттер туындайды:

- Мохаммед Реза Пехлеви  бастаған шах режимінің дағдарысқа  ұшырауының әлеуметтік-экономикалық және саяси себептерін анықтау;

- революцияның шынайы  себептерін, мақсаттарын ашу;

-  революция кезеңдерін анықтап, олардың ерекшеліктерін сипаттау;

- революция кезіндегі  жаңа мемлекеттік органдардың  қалыптасуы мен жұмысына анықтама  беру;

- аятолла Хомейнидің ислам мемлекеті туралы теориясын талдап, мүмкіндігінше осы теорияның іс-жүзіне асуын бағалау;

- Иран Ислам Республикасының  конституциясының сипаты мен  мазмұнын анықтап, оның жаңа мемлекет өміріндегі рөлін көрсету.  

Курстық жұмысының хронологиялық щеңбері. Курстық жұмысы, негізінен ХХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап 80-жылдардың басына дейінгі аралықтағы Иран мемлекетінің тарихын қамтиды. Осы кезең аралығында шах режимі дағдарысқа ұшырап, құлады және Иран Ислам Республикасының негізі қаланды. 

Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

      1 Иран ислам революциясы және Иран Ислам республикасының жариялануы

1. «Ақ революция» Шах режимінің дағдарысы

            1979 жылғы революцияға дейін Иранды басқарған Пехлевилер әулеті билік басына ХХ ғасырдың 20-жылдары, Каджарлар әулетінің орнына келген еді. Әулеттің негізін қалаушы Реза-шах, екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңы мен басында ұстанған саясаты сәтсіздікке ұшырап, елді іс жүзінде ағылшын және кеңес әскерлері басып алғаннан кейін, тақты өзінің ұлы Мохаммед Резаға тапсыруға мәжбүр болды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Иранда қиын ішкі саяси  жағдай қалыптасты. Елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайына наразы болған әр түрлі саяси және қоғамдық ұйымдар белсенділігі өсіп, олар монархиялық билікті шектеп, меджлистің рөлін күшейтуді талап етті. Иран халықтық партиясы (ИХП), Демократиялық партия және әртүрлі ислам саяси топтары шах билігіне үнемі қысым жасап, өз талаптарын қойып отырды. Олар әсіресе елді аяусыз қанап, тонап жатқан ағылшын компанияларына өз нарзылықтарын білдірді.

Жағдайдың одан әрі ушығуына 50-жылдардағы экономикалық жағдайдың  одан әрі төмендеуі өз әсерін тигізді. Елуінші жылдардың соңына қарай  экспорт көлемі күрт қысқарып, ақша құнсызданып, бұқара халықтың табыс көлемі азайып кетті. Тығырықтан шығу жолдарын іздеу барысында саясатшылар қайтадан Ағылшын-Иран мұнай компаниясын (АИМК) ұлттық меншікке қайтарып алу мәселесін көтерді. Осы ұстанымды көпшілік ирандық кәсіпкерлер, саудагерлер, ұсақ буржуазия өкілдері, қолөнершілер мен дін өкілдері қолдады. Бұл топтар, М.Моссадықтың басшылығымен 1949 жылы құрылған, Ұлттық майдан саяси ұйымының туы астына бірікті.   М.Моссадық халық арасында Иранның саяси және экономикалық тәуелсіздігі үшін, шах режимін шектеп елде саяси қуғынды тоқтатуды талап еткен көзқарастарымен танымал болды. Ол ақсүйектер ортасынан шыққан, Франция мен Швейцария жерінде оқып келген заңгер, беделді саясатшы болды. Жиырмасыншы жылдардың басынан бастап бірқатар үкіметтердің құрамында министрлік қызметтерді атқарып, кейін өзінің көзқарастары үшін қуғынға түседі [16, 27 б.].

1951 жылдың басында  Моссадық меджлиске мұнай өнеркәсібін  ұлттық меншікке қайтарып алу  туралы заң жобасын ұсынып, бұл  заң халықтың қысымымен 1951 жылдың 26 сәуірінде қабылданады. Үш күннен кейін меджлис Моссадықты премьер-министр ретінде бекітеді.

Моссадық ішкі күштер мен батыс елдері, бірінші кезекте Англияның көрсеткен қысымына қарамастан Ирандағы мұнай кәсіпорындары мен мұнай айдаушы зауыттарды өзі тағайындаған өкілдері арқылы бақылауға алды. Бірінші кезекте бұл шаралар ағылшындарға қарсы бағытталып, елден АИМК-ң қызметкерлері қуылып, 1952 жылдың қазан айынан бастап Англиямен елшілік қатынастар тоқтатылды. Моссадықтың бұл белсенділігі шах пен оның төңірегіндегілерді қатты үрейлендірді. Нәтижесінде, 1953 жылдың тамыз айында әскери төңкеріс ұйымдастырылып, Моссадық үкіметі таратылып, репрессияға ұшырады. Премьер-министр болып төңкерісті басқарған генерал Захеди тағайындалды. Жаңа үкімет елдегі барлық прогрессивтік ұйымдар мен баспасөз құралдарын жауып, талқандап, елде әскери-саяси режим орнатып қана қойған жоқ, олар сонымен қатар Англиямен елшілік байланыстарды қалпына келтіріп, Халықаралық мұнай консорциумын құруға келісім берді. Бұл консорциумның 40% акциясы сол баяғы АИМК-на, тағы бір 40% - америкалық монополияларға, қалғандары олардан ұсақ шет елдік компанияларға бөлініп берілді. Консорциум ел қазынасына шикі мұнайды сатудан түскен пайданың жартысын аударып отыруға уәде бергенімен, бұл уәделерін олар ешқашан толық орындаған жоқ.

Осы кезеңде Иран басшылығы  әскери, экономикалық және саяси салада Батыс елдерімен тығыз қарым-қатынастарға түсті. 1955 жылы Иран Бағдат пактісіне  қосылып, 1957 жылы АҚШ-ң Таяу және Орта Шығыс елдеріне әскер жіберу құқығын бекітетін «Эйзенхауер доктринасын» мойындайды. 1955 жылы қабылданған шет елдік инвестицияларды қолдау туралы заң және 1958 жылы шет елдік банктерге шектеулердің алынып тасталуы Иранда жүздеген америкалық, еуропалық және жапондық компаниялар мен банктердің пайда болуына әкелді. Алайда «ашық есіктер» саясатын жүргізу арқылы елдің экономикалық мешеулігін жеңу үміті ақталмады. Иран әлі де болса аймақтағы ең кедей елдердің бірі болып қала берді: елдің Жан басына шаққандағы табысы (130 АҚШ доллары) көрші Түркиямен салыстырғанда екі жарым есе төмен болды, ал орташа өмір жасы 27 жастан аспады, халықтың  85% сауатсыз болды [26, 228 б.].

Қалыптасқан жағдайда 50-жылдардың  соңы мен 60-жылдардың басында Иран жерінде кең көлемді ереуілдік  қозғалыс жүріп, оларда экономикалық және саяси талаптар қойыла бастады. Студенттердің белсенді бас көтерулері болып өтті. Халық пен әскер арасында қақтығыстар жиілеп, күрделі жағдайда шах екі реет меджлиске сайлауды тоқтатуға мәжбүр болды. Елде революциялық жағдайдың туындау қаупі пайда болды.