1978-1979 Ирандағы Ислам ревалюциясы

1963 жылы 23 қаңтарда алты  заң жобасы бойынша жалпы халықтық  референду өткізіліп, мына сұрақтар бойынша халық келісімі алынды: 1) жер реформасы, 2) ормандарды ұлттық меншікке алу, 3) жер реформасын қаржыландыру үшін мемлекеттік зауыттар мен фабрикаларды сату, 4) жұмысшылардың кәсіпорын пайдасын бөлісуге қатысуы, 5) парламентке сайлау заңын өзгерту, 6) сауатсыздықпен күресу үшін «ағарту корпусын» құру. 1963 жылдың наурызында үкімет әйелдерге еркектермен қатар сайлау құқығын берді. Кейін жоғарыда аталған реформалар туралы алты заңға тағы алты заң қосылып, оларда «денсаулық сақтау корпусын» құру, су көздерін ұлттық меншікке алу және тағы басқа жағдайлар қарастырылды. Иранда осы заңдар мен шараларды жүзеге асыруға байланысты әрекеттер «ақ революция» деген атқа ие болды.

Бұл реформаларды аграрлық саладан бастау көзделді, өйткені  ауыл шаруашылығындағы ескі тәртіптердің сақталуы Иранның капиталистік жолмен дамуындағы басты кедергі болды. Он жыл көлемінде жүргізілген аграрлық реформанлардың басты мәнісі - ірі жер иеліктерін шектеп, артық жерлерді шаруаларға жеңілдетілген шарттармен сату болды. 1960-1962 жж. заңдар бойынша елдегі жер иеліктерінің мөлшері 400 гектарға дейін шектелсе, 1963 жылғы бірқатар заңдар бойынша жер көлемі 20-100 гектарға дейін шектелді. Сонымен қатар, осы заңдар бойынша шаруа кооперативтерін құру қарастырылды [16, 28 б.].

Жалпы бұл реформаларды жүзеге асыру, жоғарыда айтып кеткендей, он жылдам артық уақытқа созылып, өте қиын және ауыр жүрді. Нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісінің даму көлемі көңіл толтырарлықтай болмады (1960-1975 жж. аралығында бұл көрсеткіш небары 1,5 есеге өсті) және жылдам өзгеріп кеткен ортаға икемделе алмаған шаруалардың әл-ауқаты жақсарып кеткен жоқ. Кедейленген шаруалардың саны өсіп, олардың 40% ауылдарды тастап, күн көріс табу мақсатында қалаларға көшуге мәжбүр болды.

Алпысыншы жылдардың ортасынан  бастап үкімет аграрлық саладағы өзгерістермен  қатар кең көлемді өнеркәсіптік даму концепсиясын қарастыра бастады. Иранның экономикалық дамуына 70-жылдары  жүріп өткен «мұнай дүмпуі» үлкен әсерін тигізді. Мұнай және мұнай өнімдерінен түскен пайданың мөлшері ондаған есе өсіп, 90 млрд долларға дейін жетті. Бұл үлкен қаражат елдің әлеуметтік-экномикалық мешеулігін жеңуге үлкен мүмкіндіктер ашып берді. Осы қаражаттың арқасында Иранда кең көлемді өнеркәсіп құрылысы басталды, жаңа құрал-жабдықтар сатылып алынып, шет елдік мамандар жалданды. Иран үшін жаңа өндіріс салалары – мұнай химия және газ, металлургия және машинажасау өндірістері пайда болды.

Нәтижесінде Иран даму қарқыны бойынша Азияда Жапониядан кейінгі екінші орынға шықты. Алайда, бұл дамудың нақты экономикалық және әлеуметтік негіздері болған жоқ, яғни мұнайдан түскен қаражат үнемді, жоспарлы жұмсалған жоқ. Мемлекет бірінші кезекте тартымды, бірақ қымбат нысандарды (атом электр стансасалары, технологиясы толық тексерілмеген зауыттар, орасан зор кемежайлар, әуежайлар) салуға көңі бөлді. Бұлардың көпшілігі ел мүмкіндіктерін, халықтың дайындығын ескерместен салынды.

Бюрократия және мемлекеттік сектормен  байланысты жаңа өнеркәсіптік-банктік буржуазияның әлеуметтік қолдауына сүйене отырып, елдің саяси өмірінде шахтың жеке басының билігі нығайды. Буржуазияның кедергісіз баюуына жағдай жасай отырып, өз кезегінде шах олардың сөзсіз бағынунын талап етіп, саяси ұйымдардың құрылуына рұқсат бермеді. Сыртқы жылтырақ, экономикалық жетістіктер мен кез келген оппозицияны жаншу жағдайында елде 70-жылдардың екінші жартысынан бастап дағдарыс өрши түсті.

Ирандағы әлеуметтік-саяси дағдарыс өзінің шарықтау шегіне 70-жылдардың  соңында жетті. Шаруашылық дамуында тепе-теңдік сақталмады, миллиондаған шаруалардың қалаға көшуі салдарынан жұмыссыздықтың өсті. Қымбатшылықпен күресті сылтауратып билік өкілдері негізінен базарларда шоғырланған ұсақ тауар өндірушілері мен саудагерларге қысым көрсете бастады. Бақылау топтары құрылып, айыппұлдар енгізіліп, сауда жасауға тиым салына бастады. Бұл көпшіліктің жағдайының нашарлауына әкеліп, елде билік басындағыларға наразылық өсті.

Осылайша елде революциялық жағдай қалыптасты. Көріп отырғанымыздай, жағдайдың осылайша өрбуіне бірнеше себептер болған екен. Біріншіден, елде әлеуметтік-экномикалық саясат жүргізілмеген. Шах билігінің жүргізген әлеуметтік-экономикалық саясаты, елдегі мұнайдан түсіп жатқан орасан зор пайдаға қарамастан, халықтың жағдайын жақсарта алмады. «Ақ революция» шеңберіндегі реформалар негізінен елдің өнеркәсіптік дамуына ерекше көңіл бөліп, толық мөлшерде халық мүдделерін, әсіресе шаруалардың мүдделерін ескермеді. Сол себепті шаруалар өз елінде өгей баланың күнін кешіп, реформалар толқынында адасып, тығырықтан қалай шығарларын білмеді. Көпшілігі қалаларға көшіп барды, алайда мұнда да олар білімсіз, мамандықсыз жұмыссыздардың қатарын толықтырды.

Екіншіден, елдегі саяси жағдай иран халқының көңілінен шықпады. Мохаммад Реза-шахтың орнатқан саяси режимі елде кез келген оппозицияны қудалап, жемқорлық, парақорлық, бассыздыққа жол берді. Сондықтан, 1979 жылдың қарсаңында Иранда қалыптасқан жағдайды объективті себептердің салдары деп мойындауға болады. Шах режимінен Жан-жақты қысым көрген қарапайым халық еріксізден өз құқықтарын қорғап билікке қарсы шығуға мәжбүр болған.     

1.2 Антишахтық қозғалыстың женіске жетуі және Иран  Ислам Республикасының жариялануы

Ирандағы революциялық оқиғалар 1978 жылдың қаңтарында Кум қаласында үкіметке қарсы шеруге оқ атылғаннан кейін басталды. Осыдан кейін толқулар елдің ондаған қалаларына таралды. Күрестің әртүрлі формалары: бейбіт шерулер мен жиындар, шет елдік фильмдерді көрсетіп жатқан        кинотеатрларды шабуылдау, отырған ереуілдер, баррикадалық соғыс тәсілдері қолданылды [16, 28 б.].

Оппозициялық қозғалысқа басшылықты өз қолына, басқа лайықты топ шықпағандықтан, шеиттік діндарлар алуға мәжбүр болды. Діндарлар халыққа шах режимі жойылсын, байлар мен кедейлер арасындағы айырмашылық азайсын, елден шет елдік, әсіресе американдық капиталистер қуылсын деген түсінікті ұрандарды көтерді.

Шах әрекеттер жасауға тырысты, бірақ режимді құтқарып қалу мүмкін болмады. Революцияның жетекшісі көп  уақыт бойында қудалауда жүрген аятолла Хомейни болды. Хомейниді шахқа қарсы насихат жүргізгені үшін, кезінде АҚШ-ң үлкен ықпалында болған үкімет қудалауына түсіп, Ирак жерінен елдегі жағдайды бақылауға мәжбүр болды.

Сол кезеңде Иранда студенттер толқулары  басталды. Наразылық қозғалысы өрлеп, көп ұзамай бүкіл үкімет жүйесі қозғалмай қалды. Халықтың қойған талаптарының бірі – Хомейнидің елге қайтуы болды. Үкімет халық талабын орындауға мәжбүр болып, Хомейнидің елге қайтуына рұқсат берді. Хомейнидің келуімен бұқара халық арасында америкалықтарға қарсы көңі-күйдің өскендігі соншалық, бастамасында бейбіт өтіп жатқан бас көтерулер нағыз революцияға айналып кетті. Иранның бұрынғы билеушісі Моххамед Реза Пехлеви 1979 жылдың 16 қаңтарында Египетке қашуға мәжбүр болды [3, 206. б.].

1978 жылдың соңында өнеркәсіп пролетариатының, әсіресе мұнайшылар көтерілісінен кейін елдің бүкіл экономикалық өмірі тоқтап, мемлекеттік аппараттың қирауы басталды. Орта және төменгі буын қызметкерлерінің жұмысқа шықпай қоюына байланысты министрліктерді қосқанда, көпшілік мемлекеттік мекемелерде жұмыс тоқтады. Іс жүзінде полиция да қызметін тоқтатты, олар тіпті жол қозғалысын реттемеді.

Қалыптасқан жағдайда, төменгілердің бастамасымен, солардың арасында жергілікті молдалардың белсенді араласуымен өмірлік маңызы бар қоғамдық функцияларды орындауды өз мойындарына алған әртүрлі комитеттер, көмек топтары, кеңестер құрылды. Бұл топтар іс жүзінде шерулерді ұйымдастырды, шерулер кезінде жол қозғалысын реттеді, шерушілердің өздерінің қауіпсіздігін қорғады, колонналардағы тәтіпті қадағалады. Тегеран және басқа қалалардың жекелеген кварталдарында тонаушылардан қорғайтын қорғаныс жасақтарын құрды. Қарулы жасақтар, сонымен қатар, жиі-жиі адам шығындары қоса болып отыратын, жолаушыларды, автомашиналар мен автобустарды тонау жиілеп кеткен үлкен тас жолдарды да қорғауға алды. Керек-жарақпен қамтамасыз ету барысында кедергілердің шығуына байланысты, еріктілер тобы азық-түлік пен отынның сауда бөлімдеріне түсуін қадағалап, олардың квартал тұрғындарының арасында тең бөліп отырды. Бағаны өсіру үшін күнделікті сұраныстағы тауарларды тығып қойған саудагерлердің лавкаларын бұқараның талқандаулары жиі-жиі болып тұрды. Осы топтар дін өкілдерінің шах билігіне наразылық ретінде сауданы тоқтатуды талап еткен күндерінде саудагерлердің  жасырын сауда жасамауын қадағалады [3, 198 б.].

Бұл әртекті топтар әлі-де болса толық мағнадағы билік  болмады, бірақ бұлар күнделікті практиканың талаптарына жылдам жауап беретін және өз орталарынан  лидерлік қасиеттері мен ұйымдастырушылық қабілеттері бар бастамашыл өкілдерін  алға шығарған,  халықтың революциялық бастамасынан туындаған билік негізі болды. Бұл өзін-өзі басқару ұйымдарының пайда болу барысында дін өкілдерінің рөлін асыра бағалау қателік болар еді. Жоғарыдан төменге дейін қатаң әкімшілік бағынушылыққа емес, діни көсемдердің моральдық беделіне сүйенген дін өкілдерінің ұйымдастырушылық құрылымы бұқараны идеялық басқаруға, үгіт-насихат жүргізуге, жоғарғы дін өкілдері жасап шығарған үндеулер мен ұрандарды халыққа жылдам жеткізу үшін айтарлықтай тиімді болды. Бірақ, өздерінің күнделікті қызметінде жоғарғы инстанциялардың тікелей әкімшілік нұсқауларын  емес, жалпы ислам заңдары мен принциптерін өзінше түсінуі мен интерпретациялауын басшылыққа алатын әр молда мен жоғарғы деңгейдегі діни қайраткердің формальдық тәуелсіздігі, «өздерінің» діни көсемдеріне соқыр сенетін, «бөтен» көсемге сындарлы қарайтын жақтастары мен ізбасарлары бар жоғарғы дін белсенділерінің исламға дәстүрлі бәсекелестігі – осының барлығы дін өкілдерінің бұқара халықтың революциялық әрекеттерінің формалары мен әдістерін тікелей анықтайтын ұйым ретінде қабілетін әлсіретті.

Осылайша революция  жеңіске жеткенге дейін орталық  билік органдарының қалыптасуы жүрді. Парижде жүрген Хомейнидің бастамасы  бойынша Ислам революциялық кеңесі (ИРК) құрылып, оның құрамы құпияда сақталып, бұл ұйымның алдына өтпелі, уақытша үкіметті құру, Құрылтай жиналысын шақыру және Заң шығару жиналысы – парламентке сайлау өткізу міндеті қойылды [3, 199 б.].

Хомейни 1979 жылдың 1-ақпанында  Иранға қайтып келгеннен кейін, Ұлттық майданға жақын буржуазиялық ұйым - «Иранды азат ету үшін қозғалысының» басшысы Мехди Базарганды, 1979 жылдың 5-ақпанында қабылданған ерекше фирманмен, Уақытша революциялық үкіметтің премьер-министрі етіп тағайындады. М.Базарганды премьер-министр ретінде таныстыру барысында Хомейни былай деді: «Мәртебелі инженер Мехди Базарган дін тұрғысынан таза, шариат талаптарына қайшы келетін қасиеттері жоқ. Бұл кәдуілгі үкімет емес, сондықтан халық оны тыңдауы қажет. Бұл үкіметке қарсы шығу – шариатқа қарсы шығу деген сөз. Біздің заң бойынша шариатпен құпталған үкіметке қарсы шығу қатаң жазаланады» [6, 127 б.].   

Базарган үкіметі тағайындалғаннан кейін елде қос билік орнады, немесе, дәлірек айтатын болсақ, билік  жоғалды. Өйткені, шах тағайындаған Шапур Бахтияр үкіметінің билік  жүргізетін шамасы болмады, ал Хомейни тағайындаған Базарган үкіметі толық билікті әлі қолына алмады. Осы аралықта төменгі билік органдарының қалыптасу просеці айтарлықтай жылдамдап, мүлде жаңа сипатқа ие болды. Пайда болып жатқан әр-түрлі топтардың, кеңестердің, жасақтардың арасынан екі түр айқындалды, олар: революциялық комитеттер және «ислам революциясының сақшылары».

Бір қызығы, жоғарғы дін  өкілдері ревкомдар мен «пасдарлар» («сақшылар») жасақтарын билік органдары  ретінде қарастырған жоқ және оларды Бахтияр үкіметін құлату үшін «төменнен» нақты билікті басып алуға шақырмады. Олар Бахтияр үкіметімен келіссөздер жүргізіп, өз өкілеттігін Базарган үкіметіне ерікті түрде тапсыруға шақырды, болмаса «джихад» жариялаумен қорқытты. Бір мезетте Хомйни Базарган арқылы әскери басшылықпен олардың бейтараптығы туралы келіссөздер жүргізді.

Хомейни мен жоғарғы  дін өкілдерінің бұл ұстанымының  екі маңызды шарттары болды. Біріншіден, олар революциялық жолмен бүкіл ескі мемлекеттік машинаны құлатуға тырыспады, Бахтияр үкіметін Базарган үкіметімен алмастыру арқылы ескі мемлекеттік аппараты қолға алып, оны өз бақылауларына алу көзделді. Екіншіден, дін өкілдері бұқараның революциялық бастамаларын кеңейтіп, ревкомдар мен «пасдарлар» жасақтарының шын мәніндегі халық билігінің органдарына айналуын көздемеді. 

Бірақ діндарлар халықты  күш қолданусыз қимылдау шеңберінде ұстай алмады, сөйтіп Бақтияр және әскерилермен билікті тапсыру шарттары туралы келісімге келе алмады. Солшыл бағыттағы Иран халқының партизан-федайларының ұйымы (ОПФИН) мен солшыл радикалдық Иран халқының моджахедтер ұйымы (ОМИН) жасақтары басты ұймдастырушылары болған Тегеран қаласындағы 1979 жылдың 10-12 ақпанында аяқ асты басталған көтеріліс Бақтияр үкіметін шайып кетті. 

Діндарлар 12 ақпанға дейін  Бақтияр үкіметі және әскерилермен келіссөздер жүргізіп, бір мезетте көтерілісшілерге қарулы әрекеттерді тоқтатып, көшелерден кетуге шақырды. Келесі күні, яғни 13-ақпанда Хомейни әскери қимылдар барысында көтерілісшілер тартып алған барлық қару-жарақты тапсыруға шақырды, осылайша дін өкілдерінің халықты қарусыздандыру ниеті анық байқалды. Ресми емес деректерге сүйенсек, көтеріліс барысында полицейлік учаскелерден, казармалар мен әскери қоймалардан тартып алынған 100 мыңға жуық мылтықтар мен басқа да қару халық арасында таратылған екен. Алайда, діндарлардың бұл талаптары іс жүзінде орындалмады [3,204 б.]. 

Көтеріліс жеңіске жеткеннен  кейін ревкомдар мен «пасдарлар»  жасақтарының дәрежесі жаңа сапаға ие болды. Олардың мүшелері түгел дерлік қаруланып, өздерін қарулы көтеріліс барысында монархияны құлатқан күш ретінде сезінгеннен кейін, ревкомдар мен «пасдарлар» жасақтары өзін-өзі басқару органдарынан революциялық биліктің өкілдеріне, революциялық бұқараның саяси диктатуралық құралына айналды. Шексіз, заң шеңберінен тыс, ашық күшке сүйенген билік – шын мәнінде диктатура болып табылады. 

Жағдайдың осылайша өрбуімен діндарлар одан әрі қарай келісе алмады. Ревкомдар мен «пасдарлар»  жасақтарын үндемей мойындай отырып, діндарлар бірқатар әрекеттер арқылы олардың арасындағы өздерінің ықпалын  көбейтіп, өз мүдделерінде қолдануға жағдай жасады.  Ревкомдар мен «пасдарлар» жасақтарының жаңа мүшелерін қабылдау жергілікті молдалардың ұсынысы арқылы жүргізіле бастады. Ревкомдар мен «пасдарлар» жасақтарының құрамына провокациялық мақсаттармен бұрынғы савакшылардың еніп кеткендігін сылтауратып, олардың арасын діндарлар өздеріне тиімсіз, бірінші кезекте солшыл көзқарастағылар мен көңілдегілерден тазарта бастады. Сол сияқты, дін өкілдері ревкомдар мен «пасдарлар» жасақтарының қызметін қаржыландыруды өз мойындарына алып, олардың мүшелеріне жалақы тағайындады. ИРК бастамасы бойынша Орталық революциялық комитет пен Ислам революциясының сақшылар корпусы (КСИР) құрылып, оның басшылығы аятолла  Махдави-Кяниге тапсырылды [5, 67 б.].