Берасцейская церковная уния

Пацееву ідэю інтэграцыі з заходнехрысціянскай  царквой і культурай філосаф  прызнае плённай і перспектыўнай, але практыку яе рэалізацыі лічыць заганнай. Замест міру і згоды, якія ён абвяшчаў, яго дзейнасць "з пазіцыі сілы" прынесла ў царкоўна-грамадскае жыццё беларускага і ўкраінскага народаў раскол, варажнечу, канфрантацыю; замест сінтэзу ўсходняй і заходняй культурна-рэлігійнай традыцыі - урэшце рэшт аднабаковую пераарыентацыю на заходнія каштоўнасці і культуру. У яго было шмат прыхільнікаў і не менш праціўнікаў, але ніхто з іх не адмаўляў яго вялікія здольнасці і талент.

Выпрацаваную Пацеем канцэпцыю  грамадскага і духоўнага жыцця беларускага і ўкраінскага народаў, якая аддавала прыярытэт заходняму кірунку духоўна-культурнага развіцця, С.А.Падокшын называе настолькі своеасаблівай, наколькі спрэчнай. Даследчык перакананы, што ў адрозненне ад праваслаўя, каталіцтва, пратэстанцтва уніяцтва - не рэлігійна-царкоўны, але больш шырокі, грамадскі, духоўна-культурны, сацыяльна-палітычны і ў пэўнай ступені нацыянальны рух. Унія, як разумеў яе Пацей, павінна была скрануць з месца традыцыйныя духоўныя асновы народнага жыцця, у значнай ступені змяніць менталітэт нацыі, раставіць новыя арыенціры і акцэнты ў яе рэлігійна-царкоўных і палітычных прыхільнасцях. Але, на думку аўтара, зрабіўшы такі лёсавызначальны крок, нацыянальна арыентаваныя уніяцкія дзеячы, пры ўсіх іх суб'ектыўных памкненнях збудаваць нацыянальную царкву, не змаглі ўтрымаць канфесійную незалежнасць ва ўмовах падначалення такой моцнай і ўплывовай царкоўнай уладзе, як папства. Падпарадкаванне беларуска-ўкраінскай царквы рымскаму першасвятару, паводле С.А.Падокшына, паскорыла працэс паланізацыі духоўнага жыцця беларуска-ўкраінскага грамадства, яго дэнацыяналізацыю.

У Пацеевай канцэпцыі уніі вучоны бачыць наступныя кампаненты: праблема "згоды"; ідэя вяршэнства папскай  улады; непрымірымая барацьба з усякім рэлігійна-царкоўным іншаверствам; ідэя "направы", аднаўлення рэлігійна-царкоўнага і духоўна-культурнага жыцця беларускага  і ўкраінскага народаў, магчымая толькі ў межах уніяцтва; ідэя ператварэння уніяцкай царквы ў царкву агульнанацыянальную; і інш. Аднак, неаднаразова падкрэслівае вучоны, тэарэтычная уніяцкая праграма Пацея рэзка разыходзілася як з яго практычнай дзейнасцю, так і наогул з тым, як рэалізоўвалася уніяцкая ідэя ў наступных стагоддзях. Сямён Аляксандравіч зыходзіць з заганнасці уніяцкай, беларуска-ўкраінскай мадэлі згоды, якая, па-першае, з'яўлялася лакальнай, па-другое, дэкрэтыўнай, значыць, нядобраахвотнай, прымусовай. Пацеева згода на самай справе прадугледжвала не кампраміс, а капітуляцыю свайго апанента.

У кнізе асуджаецца ўзятая творцамі уніі лінія на разрыў сувязяў беларуска-ўкраінскай уніяцкай царквы з Канстанцінопальскім і Маскоўскім патрыярхатамі, што было непрымальным для большасці праваслаўных беларусаў. У той жа час прызнаецца факт перамогі пасля інкарпарацыі Беларусі і Украіны ў склад Расійскай імперыі пазіцыі яе поўнага зліцця з рускай праваслаўнай царквой.

Філосаф адзначае ў светапоглядзе  Пацея наступныя элементы нацыянальнай самасвядомасці: 1) імкненне адасобіцца ад грэка-візантыйскага і маскоўскага  праваслаўя, выпрацаваць пэўную адметную - і ад праваслаўя, і ад каталіцтва - канфесію, хоць і залежную ад Рыма; 2) ідэя "направы" рэлігійна-царкоўнага і духоўна-культурнага жыцця беларуска-ўкраінскага рэгіёна, якая прадугледжвае развіццё адукацыі, кнігадрукавання, багаслоўя на роднай мове; 3) апеляцыя да айчыннай духоўна-культурнай традыцыі, заклік дбаць "на продкі свае", "на старожитность, на давность, на повшехность"; 4) уздым у творах праблем, якія з'яўляюцца адлюстраваннем беларускага менталітэту: праблем згоды, цярпімасці, палітычнай свабоды, міжканфесійных адносін, узаемадзеяння Усходу і Захаду і інш.; 5) напісанне асноўных твораў на тагачаснай літаратурнай беларускай мове. Гэтыя пяць пунктаў, на думку С.А.Падокшына, даюць даследчыкам падставу гаварыць і пісаць пра Пацея як пра ў большай ці меншай ступені нацыянальна арыентаванага царкоўнага дзеяча, мысліцеля і пісьменніка. Нягледзячы на уніяцкую тэндэнцыйнасць і нецярпімасць, заключае аўтар, культуралагічныя погляды Пацея мелі пэўны прагрэсіўны характар, арыентавалі на адраджэнне нацыянальнай духоўнай культуры, развіццё роднай мовы, свецкіх ведаў, адукацыі.

Пры нязгодзе з аўтарам па шэрагу пазіцый, трэба прызнаць, што прадпрынятае С.А.Падокшыным новае канцэптуальнае, гісторыка-філасофскае асэнсаванне жыцця, дзейнасці і творчасці Іпація Пацея - знакавая з'явая беларускай гістарыяграфіі, бо ўводзіць постаць уніяцкага мітрапаліта ў кантэкст айчыннай думкі і літаратуры, дае магчымасць гэтай неардынарнай, па-еўрапейску адукаванай асобе заняць адпаведнае і пачэснае месца ў гісторыі беларускай культуры.

Вызначальную ролю царкоўна-рэлігійнага  фактара ў фармаванні нацыянальнай самасвядомасці беларусаў ХVІ-ХVІІ ст. улічвае яе даследчык В.У.Старасценка[255], які развівае ідэі С.А.Падокшына. Ён зыходзіць з таго, што ў айчыннай грамадскай думцы складваюцца рознанакіраваныя тэндэнцыі разумення агульнага дабра і шляхоў далейшага развіцця беларускага этнаса, нятоесныя грамадска-палітычныя, этнакультурныя і рэлігійна-канфесійныя арыентацыі. Нягледзячы на палітычную зададзенасць, унія тэарэтычна ўтрымлівала пазітыўную ідэю царкоўнага прымірэння і духоўна-культурнага сінтэзу цывілізацыйных дасягненняў Усходу і Захаду, якая трывала замацавалася ў самасвядомасці адукаванай і прагрэсіўна думаючай часткі народа ў ХVI - пачатку XVII ст. Праўда, услед за сваім настаўнікам ён лічыць праваслаўны варыянт сінтэза ўсходніх і заходніх каштоўнасцяў больш прыймальным для беларускага і ўкраінскага народаў.

Ускладнёная ўвядзеннем Берасцейскай уніі сацыяльна-палітычная і рэлігійна-канфесійная  сітуацыя, паводле В.Старасценкі, наклала  адбітак на характар грамадскай і  нацыянальнай самасвядомасці гэтых  народаў - на мяжы ХVІ-ХVІІ ст. у іх менталітэце ўзмацняецца роля рэлігійна-канфесійнага кампанента. Аднак справакаваная уніяй канфрантацыя - вынік беспрэцэдэнтнага падаўлення рэлігійнай свабоды і сацыяльна-палітычнай дыскрымінацыі праваслаўных (уяўляецца, што аўтар у пэўнай меры пайшоў на паваду ў праваслаўных палемістаў і хадатаяў у Маскву, якія гіпербалізавалі прымус пры ўвядзенні уніі) - прывялі да таго, што грамадская свядомасць прасякаецца духам варожасці, рэлігійнай нецярпімасці; страчваецца несумненнае дасягненне эпохі Адраджэння і Рэфармацыі - рэлігійная і інтэлектуальная цярпімасць, дыялог, законапаслухмянасць, грамадская згода; а ў свядомасці насельніцтва ўсходняй часткі Беларусі нараджаецца ідэя палітычнай інтэграцыі з Расіяй, якую, аднак, істотна падарвала вайна 1654-1667 г.

Філосаф бачыць дзве тэндэнцыі ў  канфесійнай і культурнай дзейнасці  уніяцтва - беларусізацыі, якая выявілася  ў фармаванні элементаў нацыянальнай культуры і нацыянальнай самасвядомасці, і адыгрываўшую па сутнасці дэнацыяналізатарскую ролю тэндэнцыю лацінізацыі-паланізацыі, якая найбольш ярка выявілася ва ўласна канфесійным жыцці і светапоглядзе. Пры ўсёй неадназначнасці і супярэчлівасці ўздзеяння уніяцтва на захаванне і развіццё нацыянальна-культурнай самабытнасці беларускага этнаса, заключае ён, на пэўных этапах сваёй гісторыі яно аб'ектыўна адыгрывала нацыянальна-ахоўную ролю і з'яўлялася перашкодай як масавай паланізацыі, так і русіфікацыі.

Аналізуючы ўплыў палемічнай літаратуры на станаўленне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў [256], даследчык адзначае, што пры ўсёй рознасці светапоглядных установак і культурна-рэлігійных арыентацый аўтараў, для ўсіх іх уласціва заклапочанасць гістарычным лёсам свайго народа. Адзначаецца, што шэраг палемістаў і грамадскіх дзеячаў (Канстанцін Астрожскі, Клірык Астрожскі, Захарыя Капысценскі, Хрыстафор Філалет) не выступалі супраць ідэі уніі як гэтакай, але мыслілі яе буйнамаштабным экуменічным актам.

У сваіх працах В.Старасценка няраз  звяртаецца да пытання нацыянальна-культурнай арыентацыі І.Пацея як адной з  ключавых постацяў публіцыстыкі і грамадскага  жыцця на зломе ХVI-XVII ст. [257] і прыходзіць да высновы, што яго літаратурная спадчына сведчыць пра беларускую ("рускую" па тэрміналогіі разглядаемага часу) самаідэнтыфікацыю берасцейскага  епіскапа, пра даволі аб'ектыўную ацэнку стану праваслаўнай царквы на "Русі" канца XVI ст. - як драматычнага. Будучы прыхільнікам рэлігійна-культурнай пераарыентацыі "Русі", Пацей у той жа час вялікае значэнне надаваў захаванню нацыянальнай мовы, якую лічыў роднай, выдаў на ёй многія палемічныя трактаты і напісаў духоўны запавет; не ігнараваў і царкоўнаславянскай мовы.

Такім чынам, філасофска-гістарычны падыход  да даследавання гісторыі Берасцейскай уніі канца ХVI - першай паловы XVII ст. прывёў аўтараў (С.А.Падокшына, В.У.Старасценку), якія асуджаюць яе за прымус і падзяляюць праваслаўную праграму духоўна-культурнага аздараўлення тагачаснай "Русі", да прызнання наяўнасці ўнутраных фактараў для прарастання уніяцкай ідэі, дзвюх ліній развіцця уніяцкай царквы (беларусізацыі і лацінізацыі-паланізацыі) і здабыткаў нацынальна-культурнай дзейнасці на базе уніяцтва.

Аналізуючы праблему суадносін  уніяцтва і духоўнай культуры, філосаф  І.Ф.Рэкуц[258] вылучае дзве тэндэнцыі  яго развіцця: першая, вядучая - трансфармацыя і рэпрадуцыраванне ў праваслаўна арыентаванае асяроддзе каштоўнасцяў заходняй культуры; другая, больш слабая, - тэндэнцыя "самавызначэння", якая абапіралася на ўсходнюю праваслаўную культуру і выражала кансерватыўна-ахоўныя функцыі адносна падвергнутага каталіцкай экспансіі з Захаду традыцыйнага культавага мастацтва. Носьбітамі першай тэндэнцыі ў мастацка-творчай праяве уніяцтва былі замежныя майстры або акаталічаныя і спаланізаваныя мясцовыя мастакі, другой - выхадцы з дэмакратычных слаёў беларускага народа.

Як духоўна-культурная з'ява, паводле  І.Рэкуца, уніяцтва не нарадзіла і не змагло нарадзіць уласнага мастацтва як цэласнай сістэмы мастацка-вобразнай творчасці са спецыфічнай ідэйна-тэарэтычна-тэалагічнай базай і адпаведнымі тыпалагічнымі асаблівасцямі, бо не ўяўляла сабой стройнага веравучыцельна-культавага адзінства, было ўнутрана супярэчлівым, стратным і недасканалым у духоўна-светапоглядных адносінах, пастаянна раздзіралася канфліктамі. Меўшыя месца спробы уніяцкай царквы ўнесці ў сферу мастацтва новаўвядзенні плёну не мелі. На справе яны ні да чаго не прыводзілі, акрамя як да стварэння па-мастацку няпэўных, нязграбных, бязлікіх у кананічных і мастацка-сімвалічных адносінах помнікаў. Тыя рэдкія мастацкія творы, як сцвярджае аўтар, якія з пэўнымі агаворкамі можна аднесці да твораў "уніяцкага мастацтва", характарызаваліся ярка выражаным эклектызмам, змяшаннем стыляў, сімбіёзнымі мастацкімі формамі антаганістычнага характару. Ён адмаўляе стваральную будаўнічую дзейнасць уніяцкай царквы - яна зводзілася да пераабсталявання інтэр'ера і архітэктонікі захопленых праваслаўных храмаў, што вяло да знявечвання іх вонкавага выгляду. Маляванне уніятамі абразоў на палатне і паперы ён лічыць прафанацыяй і вульгарызацыяй імі самога іканапісу, а "насаджэнне" ў храмах "матчынай мовы", насычанай паланізмамі, - прафанацыяй беларускай мовы.

Процілеглую ацэнку уніяцкага сакральнага мастацтва, у прыватнасці, жывапісу, дае філосаф Т.І.Глушакова[259]. Яна схільная бачыць ва уніяцкім іканапісанні з яго сакральным дэмакратызмам, парушэннем канона, у настойлівых спробах беларускіх майстроў ХVII ст. перанесці біблейскія падзеі ў абставіны мясцовага асяроддзя, звыклыя воку вернікаў, не іх прафесійную няздольнасць і правінцыйнасць, але "жывапісны эквівалент нацыянальнай сістэмы мыслення" - жаданне наблізіць свой народ і сваю зямлю да сакральнай гісторыі, увядзенне ў беларускі абраз побач з агульначалавечым і нацыянальнага. Збліжэнне уніяцкага сакральнага жывапісу з мастацтвам Захаду адбывалася не за кошт адмовы ад свайго і набыцця чужога - візантыйская першааснова беларускага мастацтва не знікла. З візантыйскай канцэпцыі іконы беларускія майстры пераймаюць надзвычай высокую натхнёнасць вобразаў, але адмаўляюцца ад прынцыповай адхіленасці, архаізацыі стылю. Накіраваная на першапачатковае, непадзеленае хрысціянства, духоўна-рэлігійная традыцыя пасляберасцейскага перыяду абумовіла зварот іканапісу да сваіх вытокаў - прынцыпаў раннехрысціянскага мастацтва, супрацьпастаўленых як заходняму натуралізму, так і ўсходняй схаластыцы. Наступныя 50-60 гадоў ідуць пошукі разумных кампазіцыйных, стылявых, дэкаратыўных кампрамісаў, бачна імкненне да спалучэння ўсходне- і заходнехрысціянскіх традыцый ("Уваскрасенне Хрыстова"). Найперш пераймаюцца тыя рысы і ідэі ўсходняга і заходняга рэлігійнага жывапісу, якія найбольш адпавядалі менталітэту маладога беларускага этнасу.

Філосаф І.Бугрова вызначае уніяцтва як спробу арганізаваць лакальную прастору паміж еўразійствам і еўрапейскасцю, узмацніўшы тым самым тып культуры [260].

Н.А.Кутузава даказвае, што развіццё уніяцкай царквы ў 1620-я гады ідзе ў  рэчышчы агульнаеўрапейскай тэндэнцыі - імкненне да ўмацавання дзяржаўнасці і аўтакефаліі. План І.Руцкага заснаваць уласны патрыярхат пацвярджаў прэтэнзіі уніяцкай царквы ВКЛ на ролю нацыянальнай, дзяржаўнай і прадугледжваў стварэнне монацаркоўнай, монаідэалагічнай дзяржавы [261].

Глава 9 Публікацыі крыніц

Гісторыя Берасцейскай царкоўнай  уніі на Беларусі нядрэнна забяспечана  крыніцамі, што дае шырокія магчымасці для працягу яе даследавання. Унія, якая раней пачала выкладацца на паперы, чым была ўведзена на справе, пакінула багатую дакументальную спадчыну, толькі невялікая частка якой, аднак, засталася  ў нашай краіне. Астатнія або страчаны ад часу, пажараў, войнаў, міжканфесійных звадаў, рэнегацтва духавенства і мэтанакіраванага знішчэння або месцяцца ў замежных архівах. "Уніятыка" складаецца з разнастайных, разнародных і разнамоўных крыніц беларускага і замежнага (украінскага, літоўскага, польскага, італьянскага, расійскага, французскага і інш.) паходжання. У распараджэнні даследчыка пісьмовыя помнікі наратыўныя і дакументальныя, царкоўныя і свецкія, канфідэнцыйныя і публічныя, прадузятыя і аб'ектыўныя, створаныя ў розных лагерах. Праз іх з намі размаўляюць людзі рознага сацыяльна-прафесійнага складу і канфесійнай арыентацыі, якія ўжо даўно адышлі ў нябыт: лідары сусветных цэнтраў хрысціянства, кіраўнікі дзяржаў і дыпламаты, вышэйшыя саноўнікі і прадстаўнікі мясцовых свецкіх і духоўных уладаў, вучоныя, пісьменнікі і мастакі, святары і манахі, магнаты і шляхта, гараджане і, радзей, сяляне.

Для рэканструкцыі падзей і працэсаў, звязаных са стварэннем, функцыянаваннем  і ліквідацыяй уніяцкай царквы на Беларусі, можа быць выкарыстана ўся  відавая разнастайнасць пісьмовых крыніц: летапісы, палемічныя творы, жыццяпісы, заканадаўства, знешнепалітычная дакументацыя, актавыя матэрыялы, справаводства, гаспадарча-статыстычныя апісанні, мемуары, эпісталярная спадчына, перыёдыка і г.д., а таксама помнікі уніяцкага кнігапісання і кнігадрукавання, творы сакральнага мастацтва і інш. Даследчык уніі павінен імкнуцца да максімальнага ўліку фактаграфіі, зафіксаванай у крыніцах, і пры гэтым прыслухоўваўцца да довадаў не толькі апанентаў рэлігійнага адзінства, якім толькі, як правіла, давярала большасць усходнеславянскіх навуковых аўтарытэтаў, але і да крыніц уніяцкага паходжання.

Вялікія комплексы крыніц па гісторыі уніяцкай царквы сканцэнтраваны ў Расійскім  дзяржаўным гістарычным архіве ў  Санкт-Пецярбургу (фонды 797 "Канцылярыя обер-пракурора Сінода", 823 "Канцылярыя мітрапаліта грэка-уніяцкіх цэркваў" і 824 "Беларуска-літоўская духоўная калегія Сінода"), у Нацыянальным гістарычным архіве Літвы ў Вільнюсе (фонд 634 "Літоўская грэка-уніяцкая кансісторыя" і інш.), Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Украіны ў Львове (фонд 201 "Грэка-каталіцкая мітрапалічая кансісторыя ў Львове", фонд 408 "Протаігуменат манастыроў ордэну Васіля Вялікага ў Львове" і інш.), Архіве Санкт-Пецярбургскага філіяла Інстытута расійскай гісторыі Расійскай акадэміі навук (фонд 52 "Калекцыя П.Н.Дабрахотава" [262]), у фондах культавых устаноў Беларусі і губернатарскіх канцылярый ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Мінску (фонд 3245 "Беларуская грэка-уніяцкая кансісторыя", фонд 2617 "Тадулінскі манастыр" і інш.) і Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Гродне. Каштоўны збор актавых крыніц па тэме зберагаецца ў фамільным архіве Радзівілаў у Галоўным архіве старажытных актаў у Варшаве (Архіў Радзівілаў, аддзел VІІІ "Духавенства"). Разрозненыя, але ад гэтага не менш цікавыя дакументы знаходзяцца ў рукапісных аддзелах бібліятэк Вільнюса, Львова, Санкт-Пецярбурга, Варшавы, Кракава, Вроцлава.