Традыцыйныя транспартныя сродкі Беларусаў

У залежнасці ад канструкцыйных асаблівасцяў усе судны, што былі вядомы на Беларусі, можна  падзяліць на тры группы: чаўны (аднадрэўкі), дашчаныя і камбінаваныя лодкі. Яны  ў сваю чаргу адрозніваліся нават у межах адной тыпалагічнай групы сваімі памерамі, формай днішча, носа, кармы, узаемнымі прапорцыяміі, абсталяваннем, хуткасцю ходу, устойлівасцю на плаву і іншымі тэхнічнымі даннымі.

Па знешніх  прыкметах, абсталяванасці і камфортнасці большасць суднаў былі адкрытымі (чаўны, дашчаныя лодкі, стругі, баркі, паўбаркі, ганчакі), меншая частка – закрытымі, з палубай, нярэдка і з дахам (берліна, віціна, лыжва, бат, ладдзя). У некаторых лодках вялікіх памераў (лайбах, чайках, шугалеях) пэўную частку прасторы займала спецыяльная ўладкаванае памяшканне (будка) ці дах (стрэшка). Такія судны мэтазгодна аднесці да прамежкавага варыянта.

Мэтазгодна  ўсе сродкі воднага транспарту класіфікаваць  на традыцыйныя універсальныя, якія з’яўляліся ўласнасцю шматлікай масы насельніцтва і выконвалі разнастайныя функцыі ў гаспадарцы, і гандлёвыя, шматтанажныя, што везлі грузы на далёкія адлегласці, нярэдка транзітам за межы Беларусі. Да першай групы адносяцца параўнаўча невялікія судны тыпу чаўноў і дашчаных лодак, да другой буйнагабарытныя баркі, берліны, віціны, шкуты і да т.п. асаблівую цікавасць уяўляюць судны першай групы, іх даследванне дае магчымасць не толькі глыбей пазнаёміцца з паўсядзённым побытам народа, але і прасачыць старажытныя традыцыі мясцовай вытворчай культуры.

Тардыцыйныя транспартныя сродкі беларусаў падзяляюцца па спосабах руху на два тыпы: сплауныя і хадавыя. Сплаўныя звычайна рухаліся ўніз па цячэнні ракі на далекія адлегласці да пэўнага пункта прызначэння, дзе тавары выгружаліся, а само судна, звычайна, за пэўны кошт збывалася мясцовым жыхарам і разбіралася на дровы ці выкарыстоўвалася ў якасці будаўнічага матэрыялу. Да гэтага тыпу суднаў трэба аднесці і плыты, у прыватнасці тыя, што мелі спецыяльнае памяшканне (будку для плытагонаў, горан) і служылі не толькі для перавозу лесу, але і разнастайных прамысловых вырабаў, збожжа, сала і г.д. часцей за ўсё плыт уяўляў сабой звязаныя паміж сабой бярвёны. Як і чаўны ён з’яўляецца самым старажытным тыпам водных транспартных сродкаў на Беларусі. Памеры плыта залежалі, як любога з водных транспартаў, ад велічыні ракі. Плыты вязалі вясной на вадзе або на беразе сплаўной ракі, часам вязалі зімой на лёдзе. Бярвёны звязвалі ў звёны, якія мелі рэгіянальныя асаблівасці і назвы: у басейне Дняпра – грабенка, тарка; Прыпяці і Нёмана – клейна, гонка, лаўка; Заходняй Дзвіны – глейна, гуська, лава. Невялікія плыты складаліся з 1-5 звёнаў. На Пцічы часам звёны (клейны) вязалі ўкругавую вакол адной клейны (такі спосаб называўся качаном). Партыя (караван) плытоў уключала некалькі дзесяткаў звёнаў. Спосабы і прыёмы вязання плытоў на працягу стагоддзяў амаль не мяняліся. Для вязання ўжывалі віцы (нузды, гужба, гардзялі) – вяроўкі са скручаных лазовых, бярозавых, альховых пруткоў або карэння дрэў, радзей пяньковыя. Віцам прывязвалі канцы кожнага бервяна да жэрасцей, пакладзенных упоперак плыта, і замацоўвалі з дапамогай драўлянага кліна – кнэбеля (кніпеля). У пачатку ХХ стагоддзя плыты пачалі звязваць дротам або збіваць жалезнымі цвікамі, нярэдка ўжываліся і драўляныя цвікі – нагелі. Звёны плыта злучаліся паміж сабой паклёсамі. Для кіравання плыта на пярэднім і заднім  звяне плытагоны мацавалі ва ўключыны (качаты, рачкі) рулявыя вёслы. Часам плыты кіраваліся шастамі (ляска, яліны, бусакі; даўжынёй 4-6 метраў). На Дняпры іх называлі бабайкамі, на Прыпяці – дрыгаўкамі, на Заходняй Дзвіне – брыгаўкамі, рулявое вясло на першым звяне плыта на Нёмане і Сожы называлі апачынай. Нярэдка для кіравання і перасоўвання драўляных суднаў выкарыстоўвалі бусакі якія ўяўлялі сабой доўгі абчасаны шост. На ніжнім канцы бусака быў жалезны наканечнік, на верхнім – драўляная падушка, на якую налягалі грудзьмі, упіраючыся бусаком у дно ракі. Для ходу на бусаках на кожным борце лодкі ставілася да 15 рабочых. Для запавольвання ходу плыту служылі барбары – канаты з лазовых ці бярозавых віцаў з завостранымі шастамі на канцы, а для тармажэння выкарыстоўвалі завостраны кол (шрык, шарыга, шорц), умацаваны ў галаве і хвасце плыта. На начлег плыты прычальвалі да берага і прывязвалі я з дапамогай арала. На плытах якія знаходзіліся ў дарозе працяглы час, абсталёўвалі месца для жылля і прыгатавння ежы (будка, горан, казан). Для абазначэння плыта на Нёмане выкарыстоўвалі назву бот. Аднак у адрозненні ад звычайнага плыта, бот меў плецёныя з тоўстых прутоў барты. Але, магчыма, блытаніна, існавала ў ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя судна, якое мела назву бат. Бытавала яно па Заходняму Бугу і Мухаўцы. Памеры такога судна былі рознымі, ад 20 да 34 метраў дліной, шырынёй 4-8 метраў, а грузападымальнасць ад 16 да 200 тон. Аднак у адрозненні ад звычайнага плыта і бота, гэта пласкадоннае грузавое судна мела палубу і мачту. У асноўным плыты выкарыстоўваліся для перавозкі тавараў і людзей з аднаго берага на другі (у якасці парома), але плыты меньшых памераў выкарыстоўваліся і ў сельскагаспадарчых патрэбах.

Да хадавых  адносіліся ўсе астатнія віды суднаў, што рухаліся на механічнай цязе пры  дапамозе вёслаў ці доўгіх шастоў (“на ялінах”), на ветразях ці на буксіры. Яны хадзілі ўверх і ўніз па цячэнні ракі. Выбар тых ці іншых сродкаў руху і адпаведных рыштункаў залежаў ад мясцовых умоў плавання і тыпу судна. Так, у большасці выпадкаў пераважаў рух суднаў на вёслах (якія, дарэчы, маглі прыкметна адрознівацца паміж сабой). Разам з тым па мелкаводных басейнах, асабіста ва ўмовах Палесся, тубыльцы часта вадзілі чаўны, адштурхоўваючыся шастамі ад доннага грунту. Шасты шырока ўжываліся і пры ваджэнні буйных рачных суднаў – барак, паўбарак, чаек. Берліны (якія з’явіліся на Беларусі прыкладна з 1840-1850-х гг.), байдакі, віціны, лайбы, ладдзі, шкуты хадзілі на ветразях; з гэтай мэтай яны мелі мачты і рэі. Баржы, ганчакі рухаліся пераважна на буксіры. Пры транспарціроўцы рачных суднаў (барак, чаек, берлін) прымянялася таксама бурлацкая і конная цяга, асабліва на прамых руслах рэк і каналах (Дняпроўска-Бугскім, Агінскім) з роўнай і ўладкаванай адпаведным чынам прыбярэжнай паласой. Нярэдка пры ваджэнні адных і тых жа рачных суднаў ужывалі розныя віды цягі, да якіх звятраліся адначасова ці паслядоўна ў залежнасці ад канкрэтнай сітуацыі  і стану надвор’я. Так, ладдзя плавала на веслах і пад парусам. Берліна рухалася ўніз па цячэнні пры дапамозе шастоў і пад парусам, а ўверх пры хуткай плыні, апрача таго, “на лінах” (конная, бурлацкая цяга) і з завозам уперад якара, да якога падцягвалі судна, намотваючы трос на лябёдку. На ціхіх рэках, каналах, азёрах існавалі свае ўмовы, што патрабавалі іншых спосабаў перамяшчэння суднаў.

Для абазначэння чаўноў ў розных рэгіёнах краіны выкарыстоўвалі розныя назвы. Так, у басейне Дняпра і Прыпяці выдзеўбаныя дубовыя лодкі называлі – дуб. Дубы як і чаўны выкарыстоўвалі для перавозкі грузаў і людзей, рэгулявання сплаву лесу (плытоў), нават ў якасці платформы для парома. Прыпяцкія дубы ў час розліваў замянялі паромы, на іх маглі перавазіць два параконныя вызы. Дуб выкарыстоўвалі да канца ХІХ стагоддзя. У выніку драпежнага вынішчэння дубовых гаёў, у 2-ой палове ХІХ стагоддзя рабілі дашчаныя дубы з сасны і асіны. Магчыма гэта спрыяла з’яўленню назвы для выдзеўбаных са ствала асіны лодак – асінаўкі. Яшчэ адной назвай, якая зарадзілася ў выніку карыстання канкрэтнай пароды дрэва, быў дубас. Аднак у  адрозненні ад дуба, дубас быў не выдзеўбанным суднам. Дубас уяўляў сабой кругладоннае судна. Яно будавалася да пачатку ХХ стагоддзя на Заходнім Бугу і на Мухаўцы. У даўжыню было 28-32 метра, шырынёй да 7-8 метраў. Грузападымальнасць такога судна была ад 48-60 да 128-160 тон. Дубасы вакарыстоўвалі на працягу 5 навігацый. Аднак для абазначэння выдзеўбанага судна з дубу, асіны, сасны і іншых парод дрэў, ў выглядзе карыта выкарыстоўвалі назву “камяка”. Ёсць яшчэ шэраг назваў якія залежалі ад мясціны, так камякі называлі даўбінкай, дубіцай, палдубам і нават душагубкай. Для ўстойлівасці на плаву да такіх суднаў на ўзроўні воднай паверхні па баках нярэдка мацавалі драўляныя брусы ці пласціны (крылы).

Да пласкадоннага  тыпу суднаў можна аднесці люз. Люз часцей выкарыстоўвалі для транспарціроўкі лесаматэрыялаў і мае пэўнае тэрытарыальнае распаўсюджанне – на Дняпры. Люз выкарыстоўваўся ў ХІХ стагоддзі на адзін рэйс у час веснавой паводкі, сплаўляўся нават праз парогі. Грузападымальнасць такога судна ад 8 да 40 тон, а найбольшыя памеры – даўжынёй 60 метраў, шырынёй да 14 метраў.

На Заходняй Дзвіне аналагам люза быў струг. Як і люз гэта было сплаўное пласкадоннае судна. Струг не меў ні паруса ні палубы. Нос і карма завостраныя, дах двухсхільны. Памеры даволі блізкія да памераў люза, складалі 36-38 метраў у дліну, у шырыню 11 метраў. Але грузападымальнасць значна адрознівалася і складала 150 тон.

Аднным з самых старажытных рачных суднаў усходніх славян, ў тым ліку і беларусаў, з’яўляецца ладдзя. Ладдзю таксама выкарыстоўвалі і ў марскіх паходах славян. А летапісныя крыніцы сведчаць аб карыстанні ладдзі на тэрыторыі Беларусі, у прыватнасці па Дняпры, пад час паходаў славян на Візантыю ў VII-X стагоддзях. Паводле сведчання Канстанціна Багранароднага, каркасы ладдзей выраблялі на верхнім Дняпры і сплаўляліся да Кіева, дзе іх абсталёўвалі вёсламі і парусамі. Для плавання па Чорным моры ладдзі дадаткова абсталёўваліся, забяспечваліся прадуктамі харчавання і зброяй.вялікая ладдзя змяшчала 40-60, нават 100 чалавек. Канструкцыйна яна ўяўляла сабой аднадрэўны човен, найчасцей – з дашчанымі набоямі на баках для павелічэння памераў. У 1151 годзе пры князе Ізяславе Мсціслававічы былі пабудаваны першыя палубныя ладдзі, якія паразілі сучаснікаў. Такія судны былі навінай у суднабудаўніцтве. Канструкцыя палуб значна павысіла мораходныя і баявыя якасці гэтых судоў. Грабцы ладдзей называліся ладзейшчыкамі, ладзейнікамі. Тэрмін “ладдзя” выйшаў з ужытку ў XIV стагоддзі, у сувязі са з’яўленнем тэрміна “судна”.

Аднак ладдзя не набыла значнага распаўсюджання, аб гэтым сведчыць карыстанне лайбы – хадавога пласкадоннага судна з парусам, без палубы і даху. Лайба не мела палубы магчыма з-за таго што не хадзіла пры дапамозе вёсел. Нос і карма на лайбе былі завостраннымі. Даўжыня 25-30 метраў, шырыня 4-5 метраў, грузападымальнасць адносна не вялікая – 24-80 тон. Лайбы вядомы з XV стагоддзя, спачатку былі лёгкімі ўстойлівымі лодкамі. Яны хадзілі на веслах і пад парусам, хаця нярэдка ўверх па цячэнні ўжывалася і бурлацкая цяга. З цягам часу лайбы ўдасканальваліся і павялічваліся ў памерах. Пашыранае распаўсюджанне набылі на Заходняй Дзвіне, Віліі і ў верхнім цячэнні Дняпра. У 1880-90-я гады складалі 63% рачнога флоту Заходняй Дзвіны.

Калькасць пласкадонных суднаў пераважала над кругладоннымі. Таму трэба адзначыць яшчэ некалькі пласкадонных суднаў. Байдак як раз адносіцца да пласкадонных, з двухсхільным дахам і мачтай. Нос і карма звужаныя, прычым карма амаль вертыкальная, нос з невялікім развалам, бакі крыху разгорнутыя. Даўжыня такога судна была ад 25 да 53 метраў, а шырыня 4-10 метраў. Грузападымальнасць для такога адносна вялікага судна невялікая ад 10 да 250 тон. Па канструкцыі самае вузкае, адносна сваёй даўжыні, і непаваротлівае судна. Хадзіла ўверх і ўніз па цячэнні ракі пад ветразем. Служыў байдак да 10 гадоў. Будавалі байдакі ў басейнах Дняпра і Прыпяці. На Сожы, Бярэзіне, Піне выкарыстоўвалі судны меньшых памераў – паўбайдакі (грузападымальнасцю 40-80 тон). Байдак з’явіўся на Беларусі ў XVI стагоддзі. У сярэдзіне ХІХ стагоддзя гэты від судна быў выцяснены берлінай.

Берліна, як і байдак, – гэта пласкадоннае драўлянае грузавое судна з палубай, двухсхільным дахам і мачтай. Як і байдак, берліна хадзіла ўверх і ўніз па цячэнні ракі. Пры гэтым выкарыстоўвалі вёсла, бусакі, ветразі, а таксама буксірны параход. Берліна магла служыць да 14 гадоў. Канструкцыйна берліны падзяляліся на два тыпы: барачнага (руская берліна) з закругленым носам, стромкай кармой і разгорнутымі бакамі; лодачнага (заходняя, або нямецкая берліна) з доўгім вострым носам і завостранай кармой. Абодва тыпы памерамі амаль не адрозніваліся: даўжыня 21-45 метраў, шырыня 4-11 метраў, грузападымальнасць ад 50 да 600 тон. Рускія берліны будавалі і выкарыстоўвалі на Дняпры і Прыпяці. Лепшымі па якасці лічыліся рускія берліны, зробленыя майстрамі Веткі, Лоева, Радуля і іншых паселішчаў на Сожы. Заходнія берліны будавалі на Нёмане, Прыпяці, а таксама ў Прусіі і Польшчы, адкуль праз Заходні Буг і Дняпроўска-Бугскі канал судны заходзілі ў Прыпяць. Трывалая і зручная берліна з’явілася на рэках Беларусі ў 2-ой чвэрці ХІХ стагоддзя. Але праіснавалі яны толькі да пачатку ХХ стагоддзя.

Яшчэ адным пласкадонным суднам была чайка. Выкарыстоўвалі чайкі ў басейне Нёмана. Чайка не была вялікім суднам. Вядомы канструкцыі двух тыпаў: з завостранымі кармой і носам; з адвеснай кармой і завостраным носам.

Адным з старадаўніх  пласкадоных суднаў якое хадзіла  пад парусам з’яўлялася віціна. Найчасцей яго выкарыстоўвалі для  перавозкі збожжа, аднак былі выпадкі  калі перавозілі і іншыя грузы. Віціна вядома з XV стагоддзя. Даўжыня віціны нярэдка даходзіла да 53 метраў, а шырыня да 11 метраў. Грузападымальнасць ад 128 да 192 тон. Будаваліся такія судны на Нёмане, Шчары, Віліі. Як і многія судны, гэты від водных транспартных сродкаў пачала знікаць у другой палове ХІХ стагоддзя. Аднак у адрозненні ад некаторых іншых зрэдку выкарыстоўваўся ў пачатку ХХ стагоддзя.

Аднім з кругладонных суднаў была лыжва. Лыжва мела дах, востры нос, тупую карму і разгорнутыя барты. Даўжыня даходзіла да 60 метраў, пры адносна невялікай шірыні, максімальна яна дасцігала 8 метраў. Лыжва была распаўсюджана ў басейнах Дняпра і Прыпяці.

Самым непахожым  суднам ні на адзін з тыпаў была шкудка. Шкудка нават знешне не была пахожа на лодку, больш на субмарыну. Выкарыстоўвалася такое судна для захоўвання і перавозу жывой рыбы. У некаторых рэгіёнах краіны называлася сажам. Шкудка рабілася з дошак, накшталт лодкі, закрытай зверху. Для цыркуляцыі вады паміж дошкамі пакідалі шчыліны. Існавалі і выдзеўбаныя шкудкі. Для таго каб зрабіць выдзеўбаную шкудку рабілі наступнае: драўлянай калодзе надавалі належную форму, затым распілоўвалі яе ўздоўж папалам, выдзёўбвалі поласці, прасвідроўвалі ў сценах дзіркі, выразалі праём для дзверцаў і прыстаўлялі палавінкі адна да адной так, што пасудзіна набывала першапчатковую форму. Паміж сабой палавінкі змацоўвалі скобкамі. Шкудкі з рыбай прыбуксіравалі да лодкі, у якой знаходзіўся вясляр. Выкарыстанне шкудкі найбольш характэрна для традыцыйнага рыбалоўнага промыслу палешукоў. Сярод рыбацкіх лодак трэба таксама вызначыць самую вялікую з рыбацкіх. Называлася такое судна баран. Выкарыстоўвалася яно выключна на Палессі.

Яшчэ адным  з распаўсюджанных суднаў была барка. Слова барка не беларускае і паходзіць ад італьянскага слова barca. Даволі распаўсюджанае судна, пласкадоннае, выкарыстоўвалася для сплаваў грузаў на рэках. Вядома на Беларусі з XVII стагоддзя і прымянялася ў басейнах Дняпра і Прыпяці да пачатку ХХ стагоддзя. Нягледзячы на тое, што іх галоўным чынам выкарыстоўвалі для сплаваў, баркі прынята падзяляць на сплаўныя і хадавыя. Як і многія сплаўныя судны, барку сплаўную разбіралі і прадавалі. Іх рабілі без ветразя, палубы і даху, з закругленымі насамі і кармой, крыху нахілёнымі бакамі. Выкарыстоўваліся баркі на Дняпры, Прыпяці, Бярэзіне і Заходняй Дзвіне. Памеры баркі розныя – у залежнасці ад глыбіні і шырыні рачнога фарватэру. Па Дняпры да Чорнага мора сплаўлялі вялікія баркі даўжынёй 42-53 метры, шырынёй 15-17 метраў, грузападымальнасць такіх барак 320-800 тон. Палесскія (пінскія) баркі ў адрозненні ад сплаўных дняпроўскіх былі хадавымі і служылі некалькі навігацый (да 8 гадоў): хадзілі ўніз і ўверх на Прыпяці, Піне, Гарыні, Ясельдзе, Шчары, Дняпроўска-Бугскім і Агінскім каналах, нават заходзілі ў Нёман. Баркі пінскай канструкцыі (нярэдка насілі назвы – чайка, паўбарка) мелі дах, ветразь і параўнальна невялікія памеры: даўжынёй 19-40 метраў, шырынёй 2,8-5,6 метраў, грузападымальнасцю ад 20-40 да 80 тон. Акрамя беларускіх на Дняпры хадзілі таксама і любецкія баркі (з горада Любеч на Чарнігаўшчыне).

Не ісконна  беларускае, але стаўшае традыцыйным  транспартным сродкам беларусаў  – баржа. Слова прыйшло ад французкага  слова barge. Судна не мае аснасткі з невялікай асадкай. Баржы перацягвалася буксірам. На Беларусі з’явілася ў канцы ХІХ стагоддзя а пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі стала асноўным тыпам рачнога грузавога транспарта. У апошні час баржы пераважна грузавыя (самаходныя і несамаходныя) грузападымальнасцю 100-700 тон. Тыпам баржы з’яўляўся ганак – пласкадоннае судна без палубы і аснасткі. Даўжыня ганка да 63,9 метраў а шырынёй да 14,9 метраў, грузападымальнасцю да 13 тон. Ганак выкарыстоўваўся для перавозкі вугалю, лясных і будаўнічых матэрыялаў здапамогай буксірных параходаў. Ганкі будавалі на Дняпры, Сожы ў канцы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя. Служылі 8-10 навігацый.

Як ужо было сказана вышэй, суднабудаўніцтва насіла рамесніцкі характар. Суднабудаўнічае  рямяство на Беларусі вызначаецца глыбокімі  і багатымі традыцыямі. У працэсе  вытворчай  дзейнасці беларускія майстры выпрацавалі разнастайныя прыёмы, якія ўвасобілі ў сабе рацыянальныя падыходы да канструкцыйных асаблівасцяў суднаў з улікам практычных функцый, наяўных матэрыялаў і магчымасцяў іх апрацоўкі. Прычым у розных раёнах Беларусі існавалі свае асаблівасці рамеснай тэхнікі і вытворчай спецыялізацыі, што адлюстроўвалася ў канструкцыйных формах саміх суднаў, іх памерах, камфортнасці, спецыялізацыі на тых ці іншых перавозках, аснашчанасці і прыстасаванасці да мясцовых экалагічных умоў.