Традыцыйныя транспартныя сродкі Беларусаў

Асаблівасцю вырабкі  ваза на усёй тэрыторыі Беларусі было тое, што пярэднія колы рабіліся крыху меншымі за заднія; першыя мелі звычайна 10 спіц, другія – 12. Беларускія майстры ўлічвалі разнастайныя тэхналагічныя якасці розных парод драўніны, удала падбіралі яе для тых ці іншых функцыянальна значымых частак з улікам эксплуатацыйнай нагрузкі і магчымасцяў спецыяльнай апрацоўкі, аптымальна спалучалі і дапасоўвалі асобныя дэталі ў адзінай канструкцыі, дасягаючы тэхнічнай дасканаласці, трываласці, дабротнасці. У ХХ стагоддзі разам з пашырэннем кавальскага і слясарнага рамёстваў у гаспадарчай практыцы ўсё часцей сталі сустракацца колы, вобад якіх складаўся з некалькіх частак, змацаваных жалезнымі клямарамі і шынай. Блізкія да іх і так званыя звенчыкавыя колы. Звенчакі (звоны) ўяўлялі сабой выпілаваныя (з бярозы, дубу) дугападобныя брускі, што замянілі сабой вобад. У пярэднім коле воза было 5, у заднім – 6 звенчакоў, кожны з іх абапіраўся на 2 спіцы. Да асобнага тыпу адносяцца архаічныя драўляныя колы без спіц, зробленыя з круглага цурбана ці збітыя па адпаведнай форме з дошак.

Драўляныя восі ў рабочых павозках, нягледзячы на канкурэнцыю жалеза, пратрывалі да сярэдзіны ХХ стагоддзя. Адпаведна  і колы на драўляную вось мелі больш  доўгую і патоўшчаную калодку з шырокай адтулінай. Для павелічэння тэрміну службы ў адтуліну кола з двух бакоў забівалі выкаваныя ў мясцовай кузні ўтулкі, а паверх калодкі нацягвалі абручыкі.

У вытворчасці  карпусоў транспартных сродкаў у  працэсе гістарычнай практыкі склалася свая тэхналогія з уласцівымі ёй матэрыяламі, майстравымі прыёмамі і навыкамі, вытворчымі прыстасаваннямі і інструментамі. Пры выбары матэрыялаў мясцовыя майстры зыходзілі ў першую чаргу з функцыянальных, практычных якасцяў драўніны і ў кожным канкрэтным выпадку папярэдне ўзважалі альтэрнатывы, аддаючы перавагу цвёрдасці, трываласці, даўгавечнасці, пластычнасці, супраціўляльнасці пры ўсыханні. Не кожная парода драўніны магла быць выкарыстана для тых ці іншых частак звычайных рабочых калёс – восяў, “падушак”, сувязных стрыжняў, ручак, атос, не згадваючы ўжо пра колы, санныя палазы, вязы і іншае. З дубу рабілі, як правіла, тыя састаўныя часткі вазоў, на якія прыходзіліся найбольшыя рабочыя нагрузкі, – восі, ручкі, шкворні, атосы, аглоблі. Хвойныя пароды амаль не выкарыстоўваліся з-за мяккаслаістай структуры драўніны.

Амаль да сярэдзіны  ХХ стагоддзя ў сельскай гаспадарчай  практыцы калгасаў і саўгасаў галоўнымі  транспартнымі сродкамі заставаліся  традыцыйныя калёсы ці мажара. Для  падаўжэння тэрміну службы восі падбівалі па канцах жалезнымі планкамі, а ў ступіцы колаў забівалі круглыя ўтулкі, ці буксы. Акоўка калёс жалезнымі шынамі рабіла неабавязковым ужыванне цэльных абадоў, якія замяніліся больш таннымі звенчаковымі.

Такім чынам, трэба  сказаць што гужавыя транспартныя сродкі адыгрывалі значную роль у побыце насельніцтва. Яны не толькі выкарыстоўваліся як сельскагаспадарчая прылада, але нярэдка выкарыстоўваліся і ў якасці ўпрыгожвання для свят. Гужавы транспарт меў не толькі тэхнічнае прызначэнне для чалавека, але быў як бы другім тварам асобы, недарэмна сваі выяздныя вазы (колы, брычкі і г.д.) стараліся ўсяляка ўпрыгожыць.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Спіс літаратуры:

1. Беларусы: У 8 т. Т.1: Прамысловыя і раменыя заняткі/Рэдкал.: В. К. Бандарчык, М. Ф. Піліпенка, В. С. Цітоў. – Мн.: Навука і тэхніка – Мінск, 1995.
2. Этнаграфічная спадчына: Беларусь: Традыцыйна-бытавая культура/В. С. Цітоў. – 2-ое выд. – Мн.: Беларусь, 2001.
3. История транспорта: уч. посособие/А. А. Михальченко (и др.): М-во образования Республики Беларусь, Бел ГУТ - Гомель – Бел ГУТ, 2008.
4. Браім І. М. Рыбалоўства ў Беларусі: Гіст.-этнагр. Нарыс. МН., 1976.
5. Грицкевич В. П. От Нёмана к берегам Тихого океана. Мн., 1986.
6. Грыцкевіч В. П., Мальдзіс А. І. Шляхі вялі праз Беларусь: Нпарыс. Мн., 1980.
7. Гуревич Ф. Д. Древности Белорусского Понемонья. М.; Л., 1962.
8. Жучкевич В. А. Дороги и водные пути Белоруссии: Ист.-геогр. Очерки. Мн., 1977.
9. Загорульский Э. М. Древняя история Белоруссии: Очерки этнической истории и материальной культуры (до ІХ в.). Мн., 1977.
10. Белорусский край / составил Г. П. Майков. - Санкт-Петербург: Постоянная комиссия народных чтений, 1898. - 40 с.
11. В болотах Полесья: белоруссы: очерк / Е. Э. Сно. - Санкт-Петербург: Типография О. Н. Попова, [1904]. - 24 с.
12. Старажытныя скарбы Беларусі: [Альбом / Г.В.Штыхаў, П.Н.Захарэнка. - [Мн.]: Беларусь, Б.г. (1971).
13. Живописная Россия: Отечество наше в его земел.,ист.,племен.,экон.и бытовом значении.. - Мн.: БелЭн, 1993.
14. Поездки по Полесью 1911 и 1912 года / И.А.Сербов. - Вильна: Северо-Западный отдел Императорского Русского географического общества, 1914.
15. Мочанова Л. А. Материальная культура белорусов. Мн., 1968.
16. Никифоровский Н. Я. Очерки простонародного жития-бытия в Витебской Белоруссии и описание предметов обиходности: Этногр. Данные. Витебск, 1895.
17. Титов В. С. Народные деревообрабатывающие промыслы Белоруссии (1917-1941 гг.): Этногр. очерки бондарного промысла и изготовления транспортных средств. Мн., 1976
18. Титов В. С. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов. XIX- начало XX в. Мн., 1983.
19. Шпилевский П. М. Путешествие по Полесью и Белорусскому краю//Современник. 1853-55. Т. 39, 40, 48, 52.
20. Шпилевский П. М. Мозырщина: Из путешествий по Западнорусскому краю//Архив исторических и практических сведений, относящихся до России. Спб., 1859. Кн. 3, Отд. 2.