Қызылорда облысының мәдени даму белестері (1946-1991 жж.)

1977 жылдан Қызылорда қаласында  тұңғыш музыкалық училище жұмыс  істей бастады. Алғашқыда фортепиано, халық аспаптары, ән және хор-дирижер  бөлімдері қосылды. Училищені бітірген өнерлі жастардың көбі өздерінің музыка жөніндегі білімдерін әрі қарай жоғары оқу орындарында жалғастыруда, көпшілігі облыстық музыка мектептерінде сабақ береді.

Әдепкі кезде Шымкент кооператив техникумының филиалы болып құрылған Қызылорда кооператив техникумы дербес шаңырақ көтерді.

Ал 1997 жылы жоғарыда тілге тиек етілген  арнаулы орта оқу орындарының  бірқатары уақыт талабына сай  бір жерге топтасып, Қызылорда  агротехникалық колледжі деген атау алды. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қатынастар кезеңінде арнаулы орта және жоғары білім беретін коммерциялық бағыттағы оқу орындары көптеп ашылуда.

Қорыта айтқанда, соғыстан кейінгі  кезеңде облыстың жоғары және орта дәрежелі оқу орындарының дамуында оң өзгерістер болды. Маман кадрлардың білім сапасы артты, оқу орындарының материалдық-техникалық базасы нығайды, студенттер контингенті жылдан-жылға өсіп отырды. Оқу орындарының қарышты қадамдары облыстың әлеуметтік-мәдени дамуына зор серпін берді.

Жұмыста облыста ғылыми мекемелердің дамуы мамандардың қызметін ғылыми-зерттеу жұмыстарымен ұштастыра жүргізу тәжірибесі кеңінен баяндалған.

Облыстағы іргелі ғылыми мекемелердің бірі Қызылорда ауыл шаруашылығы  ғылыми-зерттеу институты болды. Қазақстанда күріш шаруашылығын одан әрі дамыту мақсатында 1937 жылы ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы ретінде құрылып, ол 1972 жылы Қазақтың күріш жөніндегі ғылыми-зерттеу институты болып шаңырақ көтерді. Бұл ғылым ошағы 1991 жылы қызмет ауқымының кеңеюіне байланысты Қызылорда ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына, ал кейіннен Азия аймақтық агроэкология ғылыми-зерттеу институтына айналды. Осы ғылыми мекеме жүргізген сан алуан тәжірибелер мен ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде облыс көлемінде егілетін бағалы күріш дақылының сапасы артып, мол өнім алуға қол жетті.

Институт ғалымдары күріш өсірудің агротехникасымен бірге жергілікті жердің ауа райы ерекшеліктеріне  төзімді, сапалы, өнімділігі жоғары күріш  дақылдарының «Маржан», «КзРОС-358», «Дәмелі» атты жоғары сорттарын шығарды. Бұлар  Сыр бойының егістік далаларында  көптеп өсіріле бастады.Ғылымның тиімділігі арттырып, оның өндірістік ықпалын күшейту үшін институтта жаңадан Қызылорда  Күріш ғылыми-өндірістік және Қаракөл ғылыми-өндірістік жүйелері құрылды [32.1].

Арал аймағында өзендер мен  көлдердегі балықты қорғауда және әр түрінің тез өніп-өсіп көбеюіне Аралда көп жылдар бойы Р.В.Володкин басқарған балық қорғау мен өсіру станциясының ғылыми ұжымы жемісті жұмыс атқарды. Арал ауданындағы Аманөткел, Қосжар, Тастақ балық өсіру мекемелері балық ұрығын қолдан өсіру барысындағы өздерінің ғылыми жұмыстарын одан әрі жетілдіру болды. Экологиялық апат жағдайында олардың осы саладағы қызметінің рөлі ерекше.

Жұмыста республика ғылымының дамуына  үлес қосқан Сыр өңірінен шыққан ғалымдардың, атап айтқанда академиктер Ш.Есеновтың, М.Алиевтің, К.Ормантаевтың және т.б. ғылыми еңбектерінің маңызы жан-жақты көрсетілген. Сонымен қатар диссертацияда жергілікті институт ғалымдарының ғылыми зерттеу жұмыстарының ізденістерінің нәтижелері, олардың қол жеткен табыстары баяндалған.

1970-1980 жылдары институт оқытушыларының 950-ден астам ғылыми еңбектері, оның ішінде 30-дан аса монографиялары мен оқулықтары көршілес республикалар мен шетел баспаларында жарық көрді. Филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қоңыратбаевтың, тарих ғылымдарының докторы, профессор Н.Р.Күнхожаевтың, экономика ғылымдарының кандидаты, профессор М.Эвербухтың есімдері Қазақ Кеңес энциклопедиясына енгізілді.

Жаратылыстану факультетінің 35 түлегі аспирантурада оқып, ішінде бүгінгі  академик, профессор Н.Нәдіров, Қазақ  мұнай институтының директоры қызметін атқарған профессор Е.М.Бородин, Новосібір пединститутының факультет деканы болған ғылым кандидаты Ю.Б.Филиппова, Қазақ КСР ҒА-ның боынша институтының ғалым хатшысы Л.Османова т.б. болды.

1980 жылдары институтта барлығы  226 профессор оқытушылар қызмет етті, оның 3-еуі ғылым докторы, профессор, 66 ғылым кандидаты, доценттер, 49 әкімшілік басқарма қызметкерлері болды.

1988 жылы КСРО Министрлер Кеңесінің  1987 жылғы 13 наурыздағы №327 «Ғылыми-педагогикалық  және ғылыми кадрларды даярлауды дамыту және қолдану» бұйрығына сәйкес, Қызылорда педагогикалық институтында айтарлықтай іс-шаралар өткізілді. Институттың 20 кафедрасындағы 152 адам (4 ғылым докторы, 75 ғылым кандидаты, 59 аға оқытушы, 13 оқытушы) ғылыми ізденіс жұмыстарына тартылып, 52-ге жуық өзекті мәселелерге зерттеу жүргізілді. Кешенді тақырыптар саны – 14. Олардың 1-і КСРО ҒА ҒЗИ-ы шеңберінде, 6-ы ҒЗИ бағдарламасына сәйкес арнайы тапсырма аясында, 5 тақырп Қаз КСР ҒА шеңберінде зерттеуге алынды.

Жалпы институт республиканың сол кездегі 18 облысындағы жоғары оқу орындарымен, одақтық көлемдегі Мәскеу, Ленинград, Киев, Новосибирск, Ташкент және т.б. қалалардағы жоқ, ғылыми-зерттеу институттарымен әртүрлі салада тығыз байланыс орнатты.

Облыс ғылымының дамуына Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының Қызылорда филиалының профессор-оқытушылары да өздерінің үлесін қосты. Филиал бірнеше ғылыми бағытта жұмыс істеді. У.Бишімбаев жетекшілік еткен ғылыми ізденістердің нәтижесінде автокөлік жолдарын салуда мұнай-битумды жыныстарды және Атырау полипропилен химия заводының қалдықтарын пайдалану жолдары ұсынылды. Ғалым ұсынған ғылыми негізде жобаланған жол құрылысы Құлсары, Теңіз, Қызылорда бағытында салынып, бүгінде ел игілігі үшін пайдаланылуда. Сонымен қатар мұнай-битумды жыныстарды керамзит өндірісінде пайдалану оның сапасын арттырып, жаңа тұрғыдағы кеуекті бетондар алуға мүмкіндік тудырды.

1990 жылдары ғылыми-техникалық міндеттерді  шешу стратегиясын меңгерген  талантты ғалым У.Қ.Бишімбаев  Қызылорда облысының минералды-шикізат  қорларын тиімді пайдалану проблемасын шешуге зор үлес қосты. Сода алудың технологиялық шешімін тауып және оның негізінде шыны зауытын салуға болатынын алғаш дәлелдеді. Сонымен қатар Шалқия полиметалл кенішін өңдеу жолымен құрылыс материалдарын және мырыш, қорғасын мен тағы да басқа сирек кездесетін кендер алуға болатынын негіздеді. У.Қ.Бишімбаев сол кездегі облыс әкімі Б.Сапарбаевпен бірлесіп Қызылорда облысы арнайы экономикалық аймақ ретінде әлеуметтік-экономикалық дамуының бағдарламасын жасауға жетекшілік етті.

Қорыта айтқанда, облыста ғылымның дамуы соғыстан кейінгі жылдары қиындықпен алға басты. Арал аймағының көп жылдар бойы бір жақты аграрлы даму салдарынан, ірі өнеркәсіптің жоқтығынан, ғылымның көпсалалы дамуынан кенже қалып қойды. Институт ғалымдары педагогикалық бағыттағы ғылымдар дамуына айтарлықтай үлес қосты. Десек те техника саласынан ғылыми кадрлардың жетіспеушілігі, облыстағы табиғи ресурстар көздерінің зерттелмеуі, қаражат тапшылығы, материалдық техникалық базаның жеткіліксіздігі ғылымның дамуына зор кедергі келтірді. Сондай-ақ Қызылорда облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына республика тарапынан көп уақытқа дейін назар аударылмауы да ғылымның дамуына зор кедергі болды.

Соғыстан кейінгі жылдардағы Қызылорда облысында мәдениет пен  өнердің жағдайы (1946-1991 жж.)" атты екінші тарауда Қызылорда облысындағы мәдени ағарту мекемелерінің қызметі, мәдениет пен өнердің даму жағдайы зерделенген.

Мәдениет орындары – идеологиялық жұмыстың маңызды саласы, халыққа  идеялық және мәдени-тәрбие берудің  қуатты құралы. Сондықтан соғыстан кейінгі жылдары облыс партия, Совет ұйымдары мәдениет орындарының рөлін көтеруге, жұмысын жақсарта беруге үнемі қамқорлық жасады.

1945 жылғы 24 қыркүйектегі №578 Қаулыға  сәйкес Қызылорда облыстық еңбекшілер  депутаттары атқару комитетінің мәдени-ағарту мекемелері істері бойынша бөлім құрылып, меңгеруші болып Есенгелдин Төлеген тағайындалды. Одан кейінгі жылдары бөлімді Ж.Байхожаев (1948-1949), Ә.Байшуақов (1951-1955), К.Асқаров (1956-1958). Ж.Байхожаев (1958-1963), Б.Досмаханова (1963-1971), Ж.Үмбетов (1971-1987) басқарды.

1951 жылдың 2 қарашасында өткен Қызылорда  қалалық партия активінің жиналысында  қаралған мәселелердің бірі –  мәдени ағарту мекемелерінің  жұмыстарында орын алған  кемшіліктерді  жою болды. Осыған байланысты  мәдени-ағарту мекемелерінің облыстық бөлімінің меңгерушісі Байшуақов Жолдас өзінің баяндамасында «мәдени-ағарту мекемелерінің идеологиялық жұмыстарда жаңа міндеттерге сай жұмыс істей алмауының бір басты себебі – бұл саладағы қызметкерлерді іріктеп алуға партия ұйымдары жете көңіл бөлмейді, мәдени-ағарту мекемелерінде жоғары білімді бір де кісі жоқ, олардың 35 пайызының ғана орта білімі бар, оқу үйлері, кітапханалар қажетті үйлермен қамтамасыз етілген емес» - деп атап көрсетті. Осыған байланысты облыстағы мәдени-ағарту мекемелерінің жұмыстарын жақсарту бағытында басты міндеттер айқындалды [33.2].

Облыстағы мәдени-ағарту жұмысының  қол жеткен табыстарына клуб мекемелерінің  қосқан үлесі зор болды. Өйткені,  бұл клубтар кейіннен пайда болған ірі мәдениет үйлерінің алғашқы  бастаулары еді. Яғни, Қызылорда облысының өнері мен мәдениеті тарихы осы клуб жұмысының жолға қойылуынан басталды. Сондықтан, бұл істің құлаш жаюы осы қарастырылып отырған  жылдардың өне бойына ерекше қарқынмен жүріп жатты. 1946 жылы Қызылорда облысында 105 клуб, 60 автокөлік, 250 кітапхана, облыстық театр, 6 халық университеттері тағы басқа көптеген мәдени мекемелер жұмыс істеді [34.2]. Клуб үйлерінде мәдени-көпшілік жұмыстарының үнемі ұйымдастырылуы халықтың эстетикалық талғамдарын жетілдіруге зор үлес қосты. Клубтар жанында драмалық, музыкалық үйірмелер жұмыс істеді. Мәселен, 1955 жылы осындай клубтарға көркемөнерпаздар үйірмесіне 1500 адам қатысып, көрермендерге 250 концерттер мен 12 спектакльдерін көрсетті.

Облысымыздың партия ұйымдары мәдени-ағарту орындарының жұмысын жақсарту, оқу үйлерінің, клубтардың, кітапханаларының, көркемөнер,  үйірмелерінің жұмысын жоғары дәрежеге көтеру үшін маңызды жұмыстар атқарды. Клубтық мекемелер саны жыл өткен сайын артып отырды. 1940 жылы олардың саны 169 болса, 1979 жылы 300-ге жетті.

Облыстағы халықтық шығармашылықты дамытып, жетілдіруде көркемөнерпаздар ұжымының маңызы зор болды. 1980 жылы облыста 750-ден  астам көркемөнерпаздар коллективі өнер көрсетті. Олардың құрамында 15 мың өнерпаздар өз шеберліктерін  елге танытты. Озат көркемөнерпаздар топтарының іс-тәжірибелері насихатталды. Атап айтқанда, 1959 жылдан бастап үздік көркемөнерпаздар ұжымдарына «Халық театры» деген атақ бере бастады. Халық арасынан шыққан шынайы өнерпаз таланттарының арқасында мұндай атаққа 1971 жылы 5 ұжым ие болса, 1976 жылы олардың саны – 13-ке жеткен екен .

1980 жылы облысымызда 588 кітапхана, 255 мәдени мекемелер және 400-ге  жуық кинотеатрлар жұмыс істеді. Сонымен қатар облыстың кісіпорындары  мен мекемелерінде, колхоздар  мен совхоздарда, мектептер мен  жоғары оқу орындарында 12 мыңнан астам адамды қамтитын көркемөнерпаздар коллективтері жұмыс істеді. 15 халық коллективі, оның ішінде 7 халық театры, 4 ән-би ансамблі, 3 халық аспаптар оркестрі тағы да басқа өнер коллективтері еңбекшілерге мәдени қызмет көрсетті [35.2] Соңғы кездері семьялық ансамбльдердің жасақталуы кең өріс алды. Мәселен бұған мысал ретінде қазалылық Әуезовтердің семьялық ансамблін айтуға болады. Бұл ансамбль мүшелері облыс, республика жұртшылығына ғана емес, басқа республиканың өнер сүйер қауымына да танылып, үлкен беделге ие болып отыр. Бір сүйсініп айтарлық жәйт, ансамбль репертуарында қазақ және совет композиторларының шығармаларымен қатар, шет елдің әлемге аты әйгілі композиторларының классикалық туындылары да бар.

Еңбекшілерге мәдени қызмет көрсетуде Жалағаш ауданының «Алтын арай» ән-би ансамблі, Қазанғап атындағы Арал аудандық халық аспаптары оркестрі мен Жаңақорған ауданындағы «Бірлік» совхозының халық театры да едәуір жұмыстарды атқарды. Бұл коллективтердегі әр түрі мамандықтың адамдарын – мұғалімдер мен жұмысшыларды, дәрігерлер мен инженерлерді ортақ мақсат біріктірген. Ол мақсат – өнерге деген шексіз құштарлық пен жұртшылыққа мәдени қызмет көрсету болып табылады. Сондықтан да олар аудандық, облыстық өнер байқауларында үнемі жүлделі орындарға ие болады, мәдени қызмет көрсету саласында жұртшылықтың алғыс-құрметіне бөленді.

Облыс тұрғындарының сауатын ашу  мен білімін тереңдетуде облыс, қала кітапханаларының атқаратын қызметі  орасан зор болды. Елдің бейбіт өмірге көшу жағдайында адамдардың ақыл ойларын одан әрі кеңейту әрі олардың саяси саналылығын дамыту талаптары кітапхана саны мен ондағы кітап қорының молаюын қажет етті.

Облыстың бас кітапханасы саналатын  ғылыми-әмбебап кітапхана кеңес  дәуіріне дейін қалалық деңгейде болды. Облыс өз алдына шаңырақ көтергеннен кейін кітап қоры мен оқырман саны арта түсті. 1973 жылы кітапхана жаңа жайға көшірілді. Облыста 1979 жылы кітапхана саны 339-ға жетсе, 1994-1995 жылдары олардың саны 276-ға келіп жетті. Мұның да басты себебі, нарық болса керек. Оның есесіне кітап қоры, миллион данадан артып, 4 миллион 300 мыңға таяпты.

Облыс тұрғындарының ұлттық санасын  қалыптастыруда,  ұлтжандылыққа  тәрбиелеуде қаладағы тарих-өлкетану музейі мен аудандардағы музейлердің  атқарған рөлі зор болды. 1946-1990 жылдар аралығында музей ісіне алға басушылық байқалды. Тарихи-өлкетану, мелиориалдық, көркемдік бағытта жаңа музейлер ашылып, бұқаралық деңгейде қызмет атқарды. Музей мамандарын дайындауға мүмкіндік туып, қаржы мәселесін шешуге де мүмкіндіктер табылғандай болды. Бірақ, қоғамда қалыптасқан сыңаржақ саясат музейлердің бар мүмкіндіктерін көрсетуге дес бермеді. Нәтижесінде музейлер өздерінің ғылыми-зерттеу экспозициясын құру мүмкіндіктерінен айрылып, «қосымша» мәдени ағарту мекеме ретінде қалып қойды. Облыс өмірінде 1938 жылы құрылған мұрағаттың орны зор болды. Өйткені, мұрағат - халықтың тарихи-мәдени мұрасы. Облыстық мұрағат қорында соғыстан кейінгі облыстың экономикасына, мәдени-рухани дамуына, халық шаруашылығының салаларына байланысты материалдар сақталуда. Сонымен қатар көптеген ғалымдардың, жазушы-ақындардың, Сыр сүлейлерінің, өнер адамдары мен Еңбек ерлерінің, зиялы адамдардың өмір тарихы мен қызметі жөнінде құнды мәліметтер ретінде сақталды.

1992 жылы облыстық партия архиві  мен мемлекеттік архив қосылып,  облыстық архивтер мен құжаттамалар басқармасы болып қайта құрылды. Бұл басқарманың қарамағында 2 бөлімшесі, қалалық және аудандық архив мекемелері бар.