Оқушыларды құндылық бағдарын қалыптастырудың себеп-салдары

Оқушы білімді жай, уақытша қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді. Ал егер де оқу өрекетін басқа іс-әрекеттермен (шығармашылық, болжамдық, танымдық, қарым-қатынас, бағалау) байланыстырса, оңда "білсем", "маған керек", "маған қажет" сияқты мотивтерге ұласатыны  сөзсіз.

Оқушылардың құндылық бағдарының қалыптасуының жоғарғы деңгейден көрінуі олардың құндылық бағдарды қалыптастыруға, құндылық бағдарды анықтайтын білімдерді саналы түрде меңгеріп, ұғынуға байланысты. Сайып келгенде, мұндағы ең басты нэрсе білім болып табылады.

Жалпы жеке тұлғаның құндылық бағдары дамудың танымдық, іс-әрекет және мотивация салаларының бірлігін сипаггайтын жеке тұлғалық қалыптасу болып табылады.

Жеке тұлғаның құндылық бағдарының танымдық саласы төмендегідей білімдермен анықталады:

жеке тұлғаның құндылық бағдарының маңыздылығы туралы:

жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің маңыздылығы туралы:

жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми-әдістемелік жүйесі туралы білім негіздерін саналы түрде ұғынып меңгеру.

Жеке тұлғаның құндылық бағдарының танымдық саласын сипаттайтын сараланған білімдердің жекелеген көрсеткіштері:

I. Жеке тұлғаның құндылық бағдары:

• жеке тұлғаның құндылық бағдары;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының маңызы туралы;
• жеке тұлға проблемасы туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының ерекшелігі туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының компоненттері 
  туралы;

II. Жеке тұлғаның құндылық бағдар процесі: 

жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің маңыздылығы туралы;

- жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің механизмдері туралы (амалдары);

• жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің компоненттері туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің зандылықтары туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің қайшылықтары мен оларды білу туралы;

- жеке тұлғаның құндылық бағдар процесін жеке тұлғалық интегралдық қалыптасу екендігі туралы;

- жеке тұлғаның құндылық бағдар процесінің компоненттерінің өзара байланыстылығы туралы;

IIІ. Жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасы:

- жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасының маңыздылығы туралы;

• жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасының бағдарламасын жасау туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасының нәтижесін «көре білу» туралы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасының нәтижесіне қарап, тәрбие жұмысын жоспарлауы;
• жеке тұлғаның құндылық бағдарының педагогикалық диагностикасын компьютерлеу туралы;
• тәрбиенің мақсаты мен міндеттерін анықтау туралы;
• мұғалім мен бағдарламаны жасаушы (программист) арасындағы іскерлік қарым-қатынастың ерекшелігін білу туралы;

   ІV. Жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми-өдістемелік жүйесі:

- жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми-әдістемесінің маңыздылығы туралы;

- жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми әдістемесін қолдану туралы; 

- жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми- әдістемесінің  қажеттілігін сезіну, ұғыну туралы;

- жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми-әдістемесін оқу процесінде тиімді пайдалану туралы білім негіздерін үйрену, саналы түрде меңгеру болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Жеке тұлғаның құндылық бағдарының маңызын  көре білу- мұғалімнің маңызды кәсіби сапасы

Еліміздің тәуелсіздік аясындағы алғашқы беталыстары, тың жаңарулар мен өзгерістерге толы серпінді дамуы басталған қазіргі шақта ой-сана қозғалысынң саяси-әлеуметтік, экономикалық емірге тигізетін әсері зор.

Күн тәртібіне қойылып  отырған күрделі мәселелердің ішінде ұлттық маман кадрларды даярлау мен қалыптастыру  үлкен орын алады. Әлеуметтік-саяси реформалардың әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай,  қоғамдық өзгерістер кезіндегі мемлекеттің білім беру саясатында мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық даярлығын жетілдіру проблемасы бірінші кезектегі бағытқа ие болады. Атап айтқанда, мектеп бітіруші, оның білімі мен біліктіктерінің дәрежесі қандай болатынын мұғалімнің қызметі  айқындайды,   сайып  келгенде, мемлекеттің ертеңгі күні де соған байланысты. Соңғы кездері мұғалімнің кәсіби даярлығы мәселесі төңірегінде жүргізілген, жүргізіліп жатқан ғылыми-зерттеу жұмыстарына талдау жасайтын болсақ, қазіргі кездегі қоғамның саяси-әлуметтік экономикалық дамуына сай, маман  мұғалімдер даярлау ісіне қойылып отырған талаптардың жоғары екендігін көруге болады.  Маман мұғалімдер даярлау мәселесі қай кезеңде болмасын  педагогика ғылымы мен практикасында алдыңғы орында  болып келген. Кеңес Одағының көптеген ғалым-педагогтары болашақ мұғалімдер даярлау мәселесіне өздерінің зертгеу жұмыстарын арнаған.

З.И. Васильева мұғалім  қызметіндегі көрегендік, яғни «көре білу» мен мақсаттылықтың ролін ерекше бағалайды.

Автордың пікірінше, «көре білу» мақсаттылықпен салыстырғанда жалпы түсінік, бірақ бұл түсінік сол мақсатты іске асырудың қажеттілігінен туындап отыр. Мұғалім саналы түрде өз ойымен нақты жағдайда мүмкін болатын нәтижені «ойластырып, құрастырады». Міне, осының өзі әлі іс жүзіне аспаған істің нәтижесін көрсететін үлгі болып табылады.

Н.В. Кузьминаның еңбектерінде педагогикалық қызметтің құрылымы, болашақ ұстаздардың маңызды-кәсіби қасиеттерінің механизмдері мен бірізділігі қарастырылады.

И.Я. Лернердің мұғалімнің шығармашылық іс-әрекетіндегі «көре білудің» ролі туралы айтқан пікірі назар аударарлық. Ол шығармашылық іс-әрекеттің түрлерін бөліп көрсетеді, атап айтқанда, объектінің құрылымын «көре білу», объектінің атқаратын қызметін «көре білу», алда тұрған міңдеттерді «көре білу» т.с.с.

«Көре білу» — ақыл-ойдың  белгілі бір қасиеті. «Байқағыштық» немесе «көре білу» туралы ұлы адамдардың артына қалдырған даналық сөздері, қызықты пікірлері бар.

Мысалы, Резерфорд былай  деген екен: «егер оның қарамағында жас ғалым жұмыс істесе және ол екі жылдан кейін бұдан әрі не істеймін деп сұраса, ұстазы оған ғылыми жұмысыңды таста деп кеңес береді екен».

Шығармашылық ақыл — ой әрекеті қарапайым нәрседен кереметті, өзгелер байқамаған мәселені, істі көре білу болып табылады.

Венгер ғалымы А. Сент-Дьердьи  былай деп жазды: «Жаңалық ашу - демек, бәріміз көріп жүргенді көре білу, бірақ осыған дейін ешкімнің ойына келмегенді ойлай білу». Ал Д.Бернал былай деп түсіндіреді: «Проблеманың шешімін тапқаннан көрі, оны көре білу әлдеқайда қиын. Оның алғашқысына іскерлік, ал екіншісіне — қиял қажет». Сол сияқты педагогикалық әдебиеттерде, шетел, орыс, қазақ классиктерінің  шығармаларында  (Я.А.   Коменский, Дистерверг, К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой, Ы.Алтынсарын, А.Құнанбаев т.б.) мұғалімдік қызмет пен ұстаздық іс-әрекеттегі болжамның ролі туралы көптеген қызықты пікірлер бар.

А.Я. Коменский ұстаздық қызметтегі болжамдық іс-әрекеттің маңыздылығын атап көрсеткен.

Педагогикалық процесті «көре  білуді» қажеттілігі туралы А. Дистервег өз пікірін айтқан. Ол өзінің әйгілі «Неміс мұғалімдерінің білім алуына басшылық» деген еңбегінде: «Өзіңнің тәрбиеленушіңнің болашағын көре біл, болашағымен санаса біл» деген қағидасын ұсынады.

Мұғалімнің болжамдық әрекеті туралы мәселеге кеңестік  
педагогика ғылымының алғашқы құрылу жылдарында көп  
көңіл бөлінді. 

В.А. Сухомлинскийдің барлык мақалалары бір ойды:  адамның гармониялық тәрбиесі мен дамуына қажетті іс-әрекетке талдау жасауда, ізденістің және өз еңбегінің нәтижесін «көре білуінің» қажеттілігін білдіреді.

Қазіргі кездегі психология ғылымы адамның санасы мен, мінез-құлқының дамуындағы іс-әрекеттің маңыздылығына   «баса назар аударуда жеке тұлғаның қалыптасуындағы іс-әрекеттің міндеті жеке тұлғаның мүддесіне орай белгіленген:

• «көре білу» негізгі әрі қажетті компоненттер қатарына жататын іс-әрекетті ұйымдастыру;
• педагогикалық процесті  «көре  білу» ұғымының қалыптасуы «педагогикалық процесс» ұғымын қалыптастыру процесімен бір деңгейде жүргізу;
• педагогикалық процесс жүйесінің негізгі ұғымдарын меңгеруге қажетті практикалық  іс-әрекеттер мен педагогикалық құбылыстарды қатаң бақылауға алу, міне, бұл мұғалімнің кәсіби маңызды сапасы ретінде тұтас педагогикалық процесті «көре білудің» негізгі шарты болып табылады.

Мұғалім іс-әрекетіндегі педагогикалық процесті «көре білуінің» маңызы тұтас педагогикалық процестің психологиялық — педагогикалық диагностикасы мен негізінде.

Оқытушылар мен студенттердің  шеберлік кәсіби білім деңгейлерінің әртүрлілігі педагогикалық процесті «көре білудің» көрсеткіштері мен өлшемдерінің деңгейі педагогикалық процестің маңыздылығымен әлеументтердің жүйесіне талдау жасау арқылы анықталады. Мұндай көрсеткіштерге: педагогикалық процесті «көре білудің» әлеументтері, педагогикалық процестің заддылықтарының пайда болуы мен қайшылықтары жатады.

Мектептегі оқу, құнделікті тіршілік, қоғамдық жұмыс осының барлығы педагогикалық процесті «көре білудің» қажетті компоненттерін қалыптастырады. Педагогикалық білім мен педагогикалық тәжірибенің молая түсуі педагогикалық процесті «көре білудің» деңгейінің өсуіне ықпалын тигізеді.

Оқытушылар мен студенттердің  «көре білу» деқгейін анықтау үшін теориялық білім негіздеріне сүйене отырып, оқу-тәрбие іс-шараларына үнемі талдау жасап, бақылап отыру қажет. Көптеген жағдайда мұғалімдердің «көре білуінің» деңгейі орташа деңгейден аспайтынын тәжірибе жүзінде  көз жеткізуге болады.

«Көре білу» деңгейі  жоғары мұғалімдердің іс-әрекетіне бақылау жасай отырып, оқушылардың сабақ үстіндегі белсенділігінің жоғары екендігін, мұғалім мен оқушылардың өзара қарым-қатынастарының педагогикалық талапқа сай, өзара түсінушілік, сыйластық дәрежеде екендігін, оқу жұмысын ұйымдастырудағы мұғалімнің шапшаң, ширақ қимылын, мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекеттерінің белгілі бір мақсатқа бағытталғандығын аңғаруға болады.

Көптеген мұғалімдердің кәсіби қызметіндегі әрекетіне тән нәрсе - сабақты, сол сабақтың мақсаты мен міндеттерін айқындап, белгілеп, оқушыларды хабардар етіп, сабақтың соңында қорытынды жасап, нәтижесіне талдау жасау. Жеке және топтастырылған жұмыстарды ұйымдастыра отырып, кейбір мұғалімдер тәрбиелік маңызы зор ұжымды қалыптастыруға ықпал етеді.

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Оқушылардың құндылық бағдарын қалыптастырудың

себеп-салдары

Мотив адамның мінез-құлқына қозғау салатын, жағымды әрекеттерге бағыттайтын күш. Тиісті мотивтер болмайынша мінез-құлықтың қажетті нормалары бекілмейді, адамгершілік қасиеттер қалыптаспайды. Сол себептен педагогикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған оқу - тәрбие процесі әдет пен дағдыны, адамгершілік қасиет пен құндылықтарды қалыптастырудың тиімді жолы болып табылады.

Әдет - әрекет жасауды қажетсіну, ал әдет дағдымен тығыз байланыста болады.

Жеке тұлғаның құндылық бағдарының қалыптасуы, егер оқушы мен студент үшін оқу, оқу еңбегі шын мәніндегі іштей күйзеліс тудырып, білім деңгейлерін көтеру үшін талпынатын болса, белгілі бір қажеттілікке айналса, онда оқу еңбегі олар үшін құндылық болып табылады. Жеке тұлғаның құндылық бағдарының мотивация саласының негізін құндылықтар қалайды.

Соңғы кездердегі жеке тұлғаның мотивациялық - құндылық аспектілеріне жасалған зерттеу жұмыстары кең ауқымдылығымен ерекшеленеді.

Мотивтердің мәні мен маңызы, құрылымы, қажеттілігі мен қайнар көзі, міне, бұл мәселелер психолог ғылымдар арасында қызу, пікірталас туғызуда. Екі бағыттағы ағым пайда болады, оның біріншісі; мотивтердің серпінділік жағын, ал екінші бағытты жақтаушылар мотивтердің энергетикалық және мазмұндылық жақтарының диалектикалық бірлігін мақұлдайды.

Жеке адам, оның мұқтаждықтары туралы теориялар өте ерте кезде, Грецияда пайда болған. Әдепкі кезде пайда болған, жазылған теорияның бірі - материалистік теория, Бұл теорияны жақтаушылардың бірі, Греция философы Аристарх Эпикур. Бұл теория бойынша, адамның әрекеттері, қылықтары, оның жағымды сезімдерге ұмтылып, оларды қайтарып тастауымен байланысты. Олардың айтуы бойынша, адам өзінің тұрмысында, тіршілігінде әрқашанда жағымды сезімді туғызып, сол сезімдерді жоюға талпынады.

Француз психологтары мұқтаждық туралы физиологиялық теорияның негізін салады. Бұл биологиялық, теория, олар ешуақытта адамның мұқтаждығын биологиялық, физиологиялық ағымдарға теңеуге болмайтындығын ескертеді.

Адам қоғамның тыс, қоғамға  тәуелсіз өмір сүре алмайды, өйткені оның тәні де, жаны да айналасындағылармен қарым-қатынас жасайды. Әулеметтік жағдай әсер откенде ғана адам «кісілік» мән-мағынаға ие болады. Ер жетіп, ес білетін кісінің өмір жолына, ұстаған бағытына әсер ететін мотивтер (түрткі, себеп) көп.