Аударманың грамматикалық қиындықтары. Морфология

                                               МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ .……………………………………………………...............................................3

І. Аударманың грамматикалық қиыншылықтары. Синтаксис

1.1 Сөйлемді талдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері………....................5

 1.2 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы……………………………………………...................................................9                1.3 Сабақтас құрмалас сөйлемдердің екі тілдегі айырмашылықтары және оларды қолдану заңдылықтары……………………………………………..........................................................13

ІІ. Аударманың  грамматикалық қиындықтары. Морфология

2.1 Сөз таптарының орын басуы……………………………………………............................15 2.2 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары…………………………….............................17

2.3 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары……............................19

 

ҚОРЫТЫНДЫ……………………………………………………………….............................23

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ………………………………...........................25

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                            

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Мекемелерде жалпы қоғамда орын алатын аударма ісінің грамматикалық қателіктерін іздестіру. Шет тілінен қазақ тіліне аударма жасаудың грамматикалық заңдылықтарымен танысу. Өзге компаниялардың Қазақстан жерінде өндіріспен айналысуы, шет ел мемлекеттерімен еркін байланыс немесе басқа да жағдайлар аударма ісінің кең қанат жаюына ықпал етті.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ірі державалармен қарым-қатынас жасау үшін сенімді аудармашылар керек болды. Аударма ісінің түп-төркіні қазақ жерінде одан ертеде басталды. Бірақ ағылшын тілінен аударма жасау біздің мүддемізге керек-ақ дүние. Бұл жағдайларда бізге керегі жақсы маман,сонымен бірге білікті ұстаздар.

Жазба мәдениетті қалыптастыруда кез келген тілдің грамматикалық ерекшеліктерін білуіміз шарт. Біздің қарастырғалы отырғанымыз аудармадағы синтаксистің және морфологияның ерекшеліктері.

Қазіргі  қазақ тілі аударма тілге айналып бара жатыр. Себебі, аудармашылардың көбі өздеріндегі сөздік қордан гөрі сөздіктегі дайын тұрған сөзді пайдалана салады. Содан барып, стандартты аудару пайда болады. Жүйелі сөйлем құрауда аудармашылар көп қиындықтарға тап болып жатады. Ол грамматикалық қателіктердің салдарынан болады.

Сөйлем құрау үшін грамматикалық нормаларды білу шарт.

Қазіргі аудармашылар шет елден оқып келіп жатқанымен сөйлемді аударуға келгенде ақсайтыны шындық. Аударма сөздікпен ғана шектелмейді,аудармашыға сапалы аударма жасау үшін бар жанымен ойын қосып еңбек етуге тура келеді.

Ғалымдардың зерттеуі бойынша сапалы аударма жасау үшін аудармаға сөздік сөзінен басқа шамамен 10000-дай жеке сөздік қор керек екен. Ал сапалы аударма жасау үшін морфологиялық,синтаксистік қателермен жұмыс жасауды үйрену бірінші кезекте.

Ағылшын тілінен аударма барысында өз ана тілімізден ағылшын тіліндегі сөзге мағынасы жағынан жақын болатын сөзді тауып алуымыз керек.

Аударма теориясында мұндай сөз лексикалық немесе сөздік сәйкестік деп аталады. Лексикалық немесе сөздік сәйкестікті дұрыс қолдану үшін сөздер арасындағы мағыналық байланыстардың келесі түрлерін айыра білуіміз керек:

1. Ағылшын және орыс тілдеріндегі сөз мағынасы бір біріне толықтай сәйкес келеді. Контекстен тыс, ағылшын тіліндегі сөз мағынасы бірдей баламамен (эквивалентпен) беріледі.Ондай сөздерге жалқы есімдер, сын есімдер, жер – су аттары, күн, апта, ай атаулары, ғылыми және техникалық терминдер ижатады.

Мысалы: Canada, twelve, Tuesday, inflation, т.б.

2. Егерде ағылшын тіліндегі сөз ана тіліміздегі бірнеше сөздерге сәйкес келсеб онда біз нұсқалық (варианттық) сәйкестікпен кезігеміз. Бұл сөздер арасындағы мағыналық қатынастардың ең көп тараған түрі. Керекті нұсқаны таңдау өте қиын, сондықтан аудармашы контекст рөлін, яғни берілген сөздің қандай аймақта кездесіп тұрғанын ескеруі керек.

Мысалы, ағылшын тіліндегі variability сөзіне орыс тіліндегі изменчивость (өзгеріс), вариативность (түрлілік), неустойчивость (тұрақсыздық). Мысалы:

     Variability of temper – көңіл ө күйдің өзгеруі

      Data variability –  мәлімет түрлілігі

      Variability of prices – баға тұрақсыздығы

3. Ағылшын – орыс сөздіктерінде сөздердің бірнеше мағыналары бар, тіпті дұрыс таңдалған мағынаның өзі де аударма барысында мағынаны беруде қиындықтар туғызады.

Мысалы:  I am happy to be involved in this project cөйлеміндегі involve сөзінің 7 мағынасынан ішінде тек ғана вовлекать (қызықтыру, тарту) сөзі сәйкес келеді. Егер оны мен мына жобаға тартылғаныма қуаныштымын деп аударсақ қате болар еді.

Сондықтан да мағынаны толық беру үшін оны былай аударған жөн болар:

-Мен бұл жобаға қатысқаныма қуаныштымын.

Ағылшын тіліндегі сөздердің көбісі көпмағыналы және де мұндай сөздерге орыс тілінде бірнеше мағыналарға сәйкес келуі мүмкін, бірақ мағыналар бір-бірінен ерекшеленеді.

Көпмағыналы сөздерді аудару үшін ең алдымен керекті мағынаны табу керек содан кейін сол мағына барысында берілген контексте сәйкес нұсқалық сәйкестікті іздеу керек.

Сөздіктерде rate сөзінің 14 мағынасы бар. Әр мағынасында бірнеше нұсқалық сәйкестіктер бар , ал олардың өздері де нақты нұсқаларға бөлінеді.

Мысалы: қойылым, тариф, баға, бағам. Арнайы мәтіндерді аудару үшін арнайы сөздіктерді қолдану керек. Кері аудармада орыс тіліндегі сөздердің ағылшын тілінде бірнеше сәйкестіктері бар. Мысалы: Open – ашу (кітапты, терезені).

                                                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БӨЛІМ І

Аударманың  грамматикалық  қиыншылықтары. Синтаксис

 

1.1 Сөйлемді талдау. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөйлем түрлері

 

    Cөйлем талдаудың танымал жолы сөйлем мүшелері арқылы жүзеге асады. Ал сөйлем мүшелерін зерттейтін ғылым синтаксис деп аталады. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде 5 сөйлем мүшелері бар. Оның 2-еуі тұрлаулы, 3-еуі тұрлаусыз мүшелер. Егер сөйлем тек тұрлаулы мүшелерден тұрса, ол сөйлем грамматикалық негізде құрылған деп аталады.

 

 

 

Бастауыш- кім? не? Subject- who? What?           Баяндауыш- не істеді? Predicate- what to do?

 

                   

 

 

 

 

 

 

Пысықтауыш- Adverbial modifier

• Мекен пысықтауыш (Adverbial Modifier of Place)
• Себеп пысықтауыш (Adverbial Modifier of Cause)
• Мақсат пысықтауыш (Adverbial Modifier of Purpose)
• Мезгіл пысықтауыш (Adverbial Modifier of Time)
• Амал пысықтауыш (Adverbial Modifier of Manner)
• Дәреже пысықтауыш (Adverbial Modifier of Degree or Measure)

Мысалы: He bought a book- Ол кітапты сатып алды. A customer came in. We work at the bank. We handled payment instructions. They sent us some bills. Richard is junior accountant. We had to sign the contract last week.

Ағылшын тіліндегі пассивтік құрылым үлкен жүйелілікті көрсетеді. Жанама толықтауыш пассивтік құрылымның сақтаушысы бола алады.

Ол септік жалғауларының жойылуының және бірнеше есімдіктер мен жалпы зат есім топтарының арасында формальді айырмашылықтың болмауының қорытындысы болып табылады.

Мысалы: Mr. Winkle stooping forward with his body half doubled up, was being assisted over the ice by Mr. Weller.

Бұл мысалда to assist баяндауышы жанама толықтауыш болып тұр.

Уинкл мырза Уиллер мырзаның көмегімен жартылай еңкейіп, мұз үстімен жүріп өтті.

Аудармада пассивтік құрылымның сақталуы үшін лексикалық трансформацияларға көз жүгірту керек:

In fact, being with here tonight was   really an adventure, and somehow quite a wonderful adventure. But being an English adventure it was liable to be rained upon and at this very moment down the rain came.

Шынымен де бүгінгі кеште олармен қауышу тамаша оқиға болды. Мұның барлығы Англияда орын алған алғандықтан әдеттегідей жаңбыр болу керек еді және жаңбыр сол мезетте құйып кетті.

Бұл жағдайда пассивтік форма белсенді түрде аударылып тұр.

Кейбір ағылшын етістіктері ауыспалы немесе тура түрде қолданылады.

Мысалы, to flight етістігінің аудармасын пассивтік формада беру өте қиын. Original samples of Paris clothing have been flown to London to illustrate lectures to the fashion industry.

 Ағылшын сән үлгілерінің  өкілдеріне дәріс барысында көрсетілу  үшін Париж әтірлерінің үлгілері  Лондонға ұшақпен жеткізілді.

Бұл мысал конверсия жолымен аударылған. Сөз құрудың бұл амалының өз баламасы жоқ, сондықтан етістің нақтылығын сақтап қалу үшін қосымша сөздер қосу керек:

He was pitch forked into the post of Ministry of Health.

Оны күтпеген жерден Денсаулық сақтау министрінің орнына тағайындалды. Пассивтік форма фразеологиялық тіркестерде қолданылады.

Сөйлемдерде олардың лексикалық, грамматикалық өзгертілуі, орын басуы талап етіледі. Біз пассивтік құрылымды қазақ тілінде ырықсыз етістегі етістіктен жасалатын құрылымдар деп атаймыз.

Бұл құрылымдар ағылшын тілінде көп таралған. Ол мынаған байланысты: ағылшын тіліндегі сөйлемнің бастауышы ырықты етістегі құрылымдардың тура толықтауышы ғана емес, көмектес септігі арқылы жасалуы мүмкін.

Ырықсыз етістегі құрылымдардың тура толықтауышы пассивтік құрылымның көрінісі болады:

He was sent an invitation by the board- Оған  кеңеспен шақыру жіберілді. Ағылшын  тіліндегі пассивтік құрылымдардың  шығу тегі субъект емес, іс- әрекет  объектісі белгілі болғанда ғана  қолданылады.

No conclusion was arrived-Ешқандай қорытынды шықпады. He is considered a good engineer-Ол жақсы инженер болып есептеледі.

Анықталған іс- әрекет кімге бағытталғаны белгілі болғанда пассивтік құрылым жүзеге асады.

Мысалы: The importance of new measure taken by the Government сөйлемінде ырықсыз етістегі баяндауышты көре аламыз. Көпше түрдің үшінші жағында етістік құрылымдары пассивтік құрылымдар арқылы беріледі.

Мысалы: керек, қажет т.б есімшелерімен жасалады және контекст мағынасына байланысты аударылады.

Мысалы: Бұл кемшіліктерді жою керек- These shortcomings must be eliminated. Орыс тілінде егер бастауыш немесе баяндауыш ырықсыз етісте жасалған кезде, ол ырықсыз етіс арқылы жасалады. Блоымсыз мағынада қолданылып,  инфинитивтен тұратын етістікте пайда болады:

Дауыстар естілмейді- No voices to be heard. Қазақ тілінде ырықсыз етіс ағылшын тілінде де ырықсыз етісте жасалады.

Мысалы: Хатқа қол қойылған жоқ- The letter has  not been signed yet.

Сөйлемді аударудың 2 жолы бар:жазбаша аударма  және ауызша аударма.

Грамматикалық қиыншылықтар ауызша аудармаға қарағанда жазбаша аудармада жиі болады. Себебі ауызекі сөйлеу стиліне қарағанда жазба мәдениеті сауаттылықты талап етеді. Сондықтан аударма деген ұғымның мағынасын ашып зерттеу жұмысына қадам бассам деймін.

 Жазбаша аударма тәжірибесі  пәні жазбаша аударманың технологиясын, түрлерін ерекшеліктерін зерттейді. Пәннің басқа пәндер секілді  аудармашыны дайындауда маңызы  орасан зор. Оның өзіндік мақсаты, міндеті, және талаптары бар.

Аударма дегеніміз – белгілі бір халықтың немесе мәтіннің түпнұсқа тілінен аударма тіліне ауысуы.

Осы анықтама бойынша дәлме-дәл аударма көбінесе мүмкін емес болады.

Өйткені, екі тіл тек өздерінің  тек грамматикалық жағынан емес, сонымен қатар мәдени ерекшеліктері және сөздердің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Ал осының барлығы аударма әдісіне және оның нәтижесіне әсер етеді.

Мысалы іскерлік хатты ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда «Dear Sir» деген бастаманы «Құрметті Сэр» немесе «Құрметті Мырза»  деп аудару дұрыс болмайды. Мұны біз «Қадірлі директор» немесе «Қадірлі басшы» болып аударылады.

Сол сияқты қазақ тілінен ағылшын тіліне аударғанда «Аса құрметті Шредер мырза» сөз тіркесін «Deeply respected Mr. Shroeder» деп аударған дұрыс болмайды. Өйткені мұндай сөз тіркестерді аударғанда ағылшын тілінің қалыптасқан дәстүрі бар, яғни ол «Dear Sir» немесе «Dear Mr. Shroeder» деп аударылады.

Осы мысалдар аударманың коммуникативті іс-әрекетін дәледейді, яғни аудармашы жұмыс жасап отырған екі тілдің мәдениетінен хабардар болуы қажет.

Әрбір аудармашы аударманың ауызша және жазбаша түрлерімен жұмыс жасай алуы тиіс. Ол үшін аудармашы осы екі аударма түрлерінің  негізін және айырмашылықтарын білуі қажет.

 Ауызша аударманың  ең басты талабы – шапшаңдылық  және дәлділік. Аудармашы аударманы  неғұрлым тез берсе,  соғұрлым  оның нәтижесі жемісті болады.