Аударманың грамматикалық қиындықтары. Морфология

Мысалы: There was only one question before him asking whether or not he accepts the terms offered – оның алдында жалғыз ғана сауал тұрғанды : Ұсынылған ашрттардың ол қабылдай ма жоқ па? (Сұралған сауал – деп айту қазақ тілінің нормаларына сай емес)

4. сөйлемнің басында тұрып пысықтауыш қызметін атқарып тұрған  Patriciple ІІ сабақтас құрмалас сөйлемнің  құрамдас бөлігі ретінде аударылады.

Мысалы: Asked if the unification of the currencies is going to take place already this year, the Central bank governor did not give a straight – forward reply – Орталық банк басшысының тіке жауап бермеген сұрағы ақшаның косылуы осы жылы болады ма жоқпа?.

5. Қазақ тілінде сәйкес келмейтін ағылшын етістіктерінен туындаған ағылшын есімшелері аудармада қиындық тудырады.

Мысалы: The lecture followed by discussion was great success – Соңғы жағы әңгімеге ұласып кеткен дәріс өте сәтті болып өтті.

6. Сөйлемнің басында тұрған  есімшелер баяндауыш бола алады.

Мысалы: Attached to the article are tables and graphs – Кестелер мен тізімдер мақалаға қосылған.

7. Қосымша сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын есімшелер әр түрлі аударылады. Мысалы: Summing up, we must point out the following issues – Қорытындылай келе, келесі мәселелерді атап өту қажет – Егер қорытындыға келсек, келесі мәселелерді атап өту қажет – Қорытынды жасаймыз; келесі мәселелерді атап өту қажет.

Есімшелік айналымдардың аударылу жолдары. Пысықтауышы бар есімшелік айналымдардың аудармасы. Дербес есімше айналымының аудармасы.

Ағылшын тілінің пысықтауышы бар есімшелік айналымдары орыс немесе қазақ тілдерінде бірнеше тәсілдер көмегімен ауларылады: есімшелік айналым, пысықтауышы бар сабақтас құрмалас сөйлемнің қосымша бөлігі болып аударылады және тек орыс тіліне сай – при предлогы бар етістіктен туындаған зат есім болып аударылады.

Мысалы: Working on this project we found out a lot of interesting things – бұл жобамен жұмыс жасау барысында –  (бұл жобамен жұмыс жасаған кезде), біз көптеген қызықты нәрселерді байқадық.

Considered in isolation the example does not seem to be that continuing –  Қарастыру оқшаулы  болса , бұл мысал соншалықты сендірерлік  емес/ Егер оқшаулы түрде қарастырсақ, бұл мысал сендірерлік емес. Having completed the preparation, he took a short break – Дайындықты аяқтап, ол қысқа үзіліс жариялады.  Having completed the preparation, he took a short break – Қауынды салқындатқан соң, оны жеуге жағымды болды.

Өткен шақтағы Given есімшесі орыс тіліне «бар болған жағдайда, егер болса» деп аударылады. Мысалы:  Given the inflation rate does not exceed 2% per month the GDP growth could considered realistic –Егер ақшаның айлық құлдырауы 2 көтерілмесе, ішкі сауданың дамуын шынайы деп есептеуге болады.

Егер есімшенің алдында When, While, if, unless, until, once, though т.б. тұрса, бұл жағдай жоғарыда айтып кеткен аударма жолдарына айтарлықтай әсер етпейді.

Мысалы: Unless otherwise specified, the time of departure is always the same - Егер сапарға аттану уақыты айтарлықтай келісілмесе ол өзгеріссіз қала береді. Everybody is innocent until proven guilty - Біреудің кінәсі дәлелденбейінше, ол кінәсіз болып есептеледі. Дербес есімше айналымы екі элементтерден тұрады: зат есімі мен есімдік + есімше. Кейде бірінші элемент There бола алады.

Бұл айналымның дербес деп аталуыныңы себебі – егер ол болмаса сөйлем мағынасында сөздік құрамында жоғалтпай толығымен сақталады. Егер дербес есімше айналымы сөйлемнің басында келсе, одан кейін міндетті түрде үтір қойылады.

Мысалы: The room being too small, we moved into a larger one –Бұл бөлме өте кішкентай болғандықтан біз басқасына көштік. There being to match applicants, the interviews were split into two days –Үміткерлердің саны өте көп болғандықтан, ақылдасу екі күн бойына жалғасты. Weather permitting, the expedition will start tomorrow - Егер ауа райы қолайлы болса, саяхатқа ертең аттанады.

Егер дербес есімшелік айналым сөйлемнің соңында келсе, оның алдына міндетті түрде үтір қойылады. Қазақ тіліне аударғанда оның аудармасы және, осының әсерінен деген сөздермен басталып, есімшенің өзі сабақтас сөйлемнің құрамдас бөлігінің баяндауышы болып аударылады. Мысалы: All athletes were accommodated in the Olympic village, their coaches staying in the some blocks-Спортшылардың барлығын олимпиадалық ауылда орналастырып, олардың жаттықтырушыларыда сол жерлерде қоныстанды.

 

 

2.3 Герундий мен герундиялық  айналымдардың аударылу жолдары

 

Герундий инфинитив және есімше сияқты ағылшын тілінің етістіктерінің бір формасы болып табылады.

Құрылысы бойынша ол есімше формасына ұқсайды, бірақ есімшенің өткен шақта қолданылатын түрі герундийге ұқсамайды, яғни Patriciple ІІ формасы.

            Gerund    Active   Passive

Infinite               doing   being done

Perfect   having done  having been done

Герундий аударма кезінде ағылшын тілінің формасы бойынша –ing жалғауы бар басқа етістіктермен немесе грамматикалық формалармен шатастырмау үшін оның ерекшеліктерін жақсы білу қажет, - ing жалғау бар етістік герундий деп аталады, егер:

1. сөйлемде бастауыштың қызметін атқарса – бұл жағдайда ол етістіктен туындаған зат есім болып, ешқашан артикльсіз және көпше түрдің –s жалғауынсыз қолданылады.

Мысалы: Smoking is harmful – Шылым шегу денсаулыққа зиянды.

2. етістікке қатысты болып тұрған предлогтан кейін тұрса.

              Мысалы: On completing the experiment, we decided to consult the supervisor– Тәжірибені аяқтаған соң, біз басшымызбен ақылдасуды ұйғардық. The result depended on the problem being  solved on time – нәтижелер мәселенің уақытында шешілуіне байланысты.

3. етістіктен кейін тұрса.

Мысалы: They regretted having told about him – Олар оған бұл туралы айтқандары үшін өкінді.

Герундий бастаманы, жалғасатын немесе аяқталған іс әрекетті білдіретін етістіктерден кейін ғана тұра алады: start, begin, continue, do on, finish, stop.    Өздеріне тән предлогтары бар және олардан кейін герундий қолданылатын етістіктер тізімін жаттап алу қажет, өйткені сол етістіктердің орыс немесе қазақ тілдерінде ағылшын ағылшын тіліндегідей предлогтары жоқ, сондықтан аудармашы шатасып кетуі мүмкін:

account  for - түсіндіру, differ in - ерекшелену, be interested– қызығушылық таныту,  keep from – кедергі ету,  result from – нәтиже болу, succeed in– қол жеткізу.

4. тәуелдік жалғауында тұрған етістіктен кейін немесе ілік септігінде тұрған зат есімнен кейін тұрса.

Мысалы: Do you mind my  opening the window? – Менің терезені ашып қоюыма қарсы емессіз бе?; His coming late was not a surprise to anyone –оның тым кеш келгені ешкімді таң қалдырмады;  My friend’s becoming the prize winner pf the contest a good news for all of us - менің досымның байқау лауреаты атануы баршамызға тамаша жаңалық болған – ды.

5. келесі сөз тіркестерден кейін қолданылады:

cannot help –бір нәрсені жасай  алмау,  I cannot help thinking about it- Мен бұл  жайында ойламай тұра алмаймын.

it is worth(it is worth while)- бір нәрсені жасау қажет,  It is worth while reading this book – Бұл кітапты оқып шығу қажет.

it is no use - пайдасы жоқ, нәтижесі жоқ, бостан босқа, It is no use waiting for him – оны күтудің пайдасы жоқ.

Жоғарыда айтылған мысалдарға сәйкес қазақ тіліне аудару барысында герундий зат есім, көсемше, құрмалас сөйлемнің құрамдас бөлігі бола алады.

Қазақ тіліне аударған кезде герундийдің сөйлем мүшелерінің қызметерін           атқаратынына назар аударыңыз:

1. Бастауыш – Implementing market reforms in a lengthy process –Нарық реформаларының жүзеге асуы – бұл ұзақ мерзімді процесс.

              Ескерту: Есімшемен шатастырып алмаңыз - Implementing market reforms it is necessary to keep in mind social needs of the population - Нарықтық реформаларды жүзеге асыра отырып, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін ұмытпау қажет.

2. Тура толықтауыш – Would you mind showing us the whole process?- Бізге процестің барлығын көрсетіңізші. Would you mind their showing us the whole process?- Сіз олардың бізге процестің барлығын көрсетуге қарсы емессіз бе?

Тура толықтауыш қызметінде герундий келесі етістіктерден кейін қолданылады: avoid ( қашқақтау), engoy ( ұнату),  excuse  (кешіру), intend ( ынталану),  like ( жақсы көру), prefer ( қалау), revent (кедергі ету),  regret (өкіну),  try ( талпыну),  withstand ( қарсы тұру).

3. Предлогы бар толықтауыш  - We have succeeded  in maintaining productivity level over the whole period- Біз барлық берілген уақыт бойынша өнім өндіру деңгейін сақтай алдық.
4. Пысықтауыш – In establishing a refinance rate it is necessary to take into account a monthly inflation rate- Қайта қаржыландыру талаптарын бекіткен кезде айлық инфлияцияның деңгейін назардан тыс қалдырмау қажет.
5. Анықтауыш -  There is little probability of financial assistance being provided this year- Биылғы жылы қаржылай көмек көрсететініне кәміл сенім жоқ.

 Герундиялық айналым екі формада болып зат есім ретінде және құрмалас сөйлемнің құрамдас бөлігі болып аударылады:

1. Тәуелдік есімшедегі зат есім (есімдік)+герундий.

              Мысалы: Professor Johnson’s (His) presenting a paper at the conference was not announced until yesterday-Профессор Джонсонның (оның) конференцияда баяндама қорғайтыны кеше ғана хабарландырылды. The outcome depends on all of factors being used together- Нәтиже барлық факторлардың бірге қолданылуына байланысты болады.

2. Ағылшын сөйлемнің бастауышы (герундийдің субьектісі емес) + герундий. Мысалы: All the former Soviet republics are alike in having their poorly developed infrastructure- Бұрынғы совет республикалары өздерінің нашар дамыған инфрақұрылымдарымен ұқсас болып келген.

     Үстеулік мағынаға ие етістіктер.

     Ағылшын тіліндегі әр түрлі мағыналарға ие сөздердің үшінші тобына үстеулік мағынаға ие етістіктер жатады. Мұндай етістіктер екі мағына білдіреді: бірінші мағынасында іс - әрекетті білдірсе, екінші мағынасы сол іс - әрекетті сипаттайды.

Бұл етістіктердің үстеулік мағынасы келесіден көрінеді: Яғни бұл етістіктердің мағыналары толықтауышпен, үстеумен, мекен пысықтауышпен білінеді.

Мысалы: Over 500 london students yesterday roared their way through fleet Street through the heart of the City demanding that “Smith must go” -  Лондондық 500 – ден астам студенттер көшеге» Смит жоғалсын» деген қатты айқалған дауыстарымен Флит – стриттан Ситидің орталығына дейін жүріп өтті.

Мұнда to roar етістігі to roar one’s way through Fleet street құрылымында мағынасы бойынша айқайға ұласқан қозғалу етістігін қосып, ал to roar етістігінің мағынасын іс – қимыл пысықтауышымен жеткізуге тура келеді.

Үстеулік мағынаға ие етістіктердің адекватты аудармасы әдетте аударманың грамматикалық трансформацияларын талап етеді, оның ішінде қосымша сөздерді қосу, сөз таптары мен сөйлем мүшелерінің орын басу әрекеттерін талап етеді.

Мұндай үстеулік мағынаға ие етістіктердің көбісі тілге еніп үйреншікті тіркестерге айналып кетті.

Мысалы: to bow somebody out of the room, the train steamed in to (out of) the station , the truck rumbled in to the town.

Аударма кезінде олардың жеке мағынасын келтіріп аудару қиынға соғады, өйткені олар бір жағдайдан екінші жағдайға көшу іс-әрекетін , іс - әрекетке деген құлшынысты білдіреді. Сондықтан мағыналарының толықтығы әдетте бейнелеп аудару көмегімен көре аламыз.                    

Мысалы: The crocodile shuttered home under hailstones and through the ugly streets – Салқыннан дірілдеп жауынның астында балалар үйінің тәрбиеленушілері ұзын сап құрап лас көшелер бойымен келе жатты.

Бұл жерде үстеулік мағынасы бар to shutter етістігі және home үстеуі салқыннан дірілдеп , келе жатты деп аударылса, crocodile метафорасы да бейнелеп аудару көмегімен тәрбиеленушілер, ұзын can деп аударылады.

Үстеулік мағыналары бар етістіктерді аударудың өзіндік екі заңдылықтары бар:

1. Егер үстеулік мағынасы бар етістік қозғалыс пен оның сипаттамасын білдірсе, ол әдетте белгілі бір пысықтауыштық сөз қосылған етістікпен аударылады, яғни пысықтауышта тұрған сөз сол іс - әрекетті сипаттайды.
2. Мысалы: The train whistled out of the station – Поезд жүру қоңырауын беріп станциядан қозғалды.
3. Егер үстеулік мағынасы бар етістік бір жағдайдан екінші жағдайға көшуді, іс әрекеттің себебі немесе нәтижесін білдірсе ол екі етістікпен яғни бағыныңқы сөйлеммен және мақсатты инфинитив көмегімен аударылады.
4. Әдетте сөз таптаорының орын басу амалы немесе қосымша сөздер қосу амалы орындалады.

               Мысалы: He had an elder brother who had flunked out of law school – Оның емтихандарды тапсыра алмай және сол үшін заң факультетінен шығарылып жіберілген ағасы болды.

 

                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   ҚОРЫТЫНДЫ

 

Аударматану филологиялық пән.

Осыны әлі күнге дейін әртүрлі бағалап жүргендер көп.

Аударматануды негізінен екіге бөліп қарастыруға болады. Бірінші, аударма. Екінші, аударма үдерісі. Осы аударма үдерісі туралы бізде қалыптасқан пікір жоқ.

Ал үдеріс болу үшін төрт түрлі мәселені қарастыруымыз керек.

Бірінші, жоспарлау.

Екінші, ұйымдастыру.

Үшіншісі, ынталандыру.

Төртіншісі,бағалау.

Аударманың жалпы теориясы аударманың сапасының бағасы ретінде пайда болатын аударма нормалары түсінігін береді.

Аударма лингвистикасы қатарында теориялық және нормативті бөлімдері бар. Аудармашы алдымен өз іс-әрекеттерінің мақсатын айқындап осы мақсатқа жету жолдарын іздеу керек.