Аудит мәнділігі: мәні мен мазмұны және оның деңгейін анықтау

Мәнділік деңгейі дегеніміз  есеп беру қателерінің сол шектіе мәні, содан бастар бұл есеп беруді пайдаланушы кәсіби маман үлкен  болжау дәрежесімен ол арқылы дұрыс  қорытынды жасамайды және дұрыс экономикалық шешім қабылдамайды.

Бұл көрсеткішті есептеуде аудиторлық ұйымдар мәнділік деңгейін анықтаудың Халықаралық стандартына «аудиттегі мәнділік» сүйену керек.

Стандартқа сәйкес мәнділік деңгейі  былай анықталады: жылдық есептін  нәтижесі бойынша ұйымда 1-кестеде көрсетілген қаржылық көрсеткіштер анықталады. Олардың мәндері осы кестенің екінші бағанасына ақшалай өлшем бірлігімен еңгізіледі.

Бұл көрсеткіштердін проценттік үлестері алынып, олар кестенің үшінші бағанасында  көрсетіледі және нәтижесі төртінші бағанаға енгізіледі. Аудитор кестенің төртінші бағанасының сандық мәндерін талдау қажет, егер кейбір мәндер басқаларға қарағанда көп және аз жағына ауытқыса, онда ол мұндай мәндерді алып тастайды.

Басқа көрсеткіштердің негізінде  болашақ жұмыс үшін дөңгелектенетін орташа шамасы есептеледі. Бірақ, дөңгелектегеннен кейін оның мәні орта мәнмен 20%-тен артық, олай былай өзгермеуі керек.

Бұл шама аудитор өз жұмысында пайдаланылатын мәнділік деңгейінің бірінғай көрсеткіш.

 

 

1-кесте

Мәнділік денгейін іс жүзінде анықтау үлгісі

 

Көрсеткіштер	Есеп берудің негізгі көрсеткіштерінің мәндері, мың теңге	Үлес салмағы %	Мәнділік денгейін табу үшін қолданылатын мәндер мың теңге
1	2	3	4
Жалпы кіріс	25000	5	1250
Сатудан түскен кіріс  қосымша құнға салықсыз	105790	2	2116
Баланс валютасы	100138	2	2003
Меншікті капитал	24430	10	2443
Ұйымның жалпы шығындары	81364	2	1627

 

Үшінші бағананың көрсеткіштері  аудиторлық ұймның ішкі ережелерімен (инструкция) анықталады және тұрақты  қолданылуы тиіс. Төртінші бағананың мәні 2 бағананың мәліметтерін 3 бағананың көрсеткіштерінеткөбейтіп, 100% ке бөлу арқылы табылады.

4-ші бағананың көрсеткіштерінің  арифметикалық ортасы:

(1250+2116+2003+2443+1627):5=1888 мың тг

Ең төменгі мәні орташадан

(1888-1350)/1888*100%=33.8%-ке кем

Ең жоғары мәні орташадан

(2443-1888)/1888*100%=29.4%-ке артық.

1250 мың теңге  орташадан едәуір кем, ал 2443 мың  теңге онша емес және, сонымен  қатар, шамасы бойынша екінші  көрсеткіш  2116 мың теңге. 2443 мың  теңге өте жақын, сондықтан  болашақта есептеген кезде ең төменгі мәнді алып тастауға, ал ең жоғарысын қалдыруға шешім қабылдайды жаңа арифметикалық орташасы мынаған тең болады:

(2116+2003+2443+1627)/4=2047 мың теңге

Алынған шаманы 2100 мың теңгеге дейін дөңгелектеуге  және мәнділіктің мәні ретінде пайдалануға болады. Мәнділік деңгейінің дөңгелектегенге дейінгі және дөңгелектегеннен кейінгі мәндерінің арасындағы айырмашылық

(2100-2047)/2047*100%=12.6%, яғни 20% аралығында.

Бұл әдіс бойынша  негізгі кемшілік, егер базалық көрсеткіштер бір бірімен жоғары айырмашылықта болса, онда олардың есептеу мәндері, олардың орташа шамасынан едәуір айырмашылықта болады. Сондықтан есептеу кезінде ең төменгі жоғары мәндерін алып тастауға, ал мәнділік деңгейін есептеу үшін  - тек бір ғана базалық көрсеткішті пайдалану керек. Бұл аудитті жоспарлау кезеңінде дұрыс емес бағытқа, сонымен қатар оны жүргізу кезеңдерінде қате қорытындыға әкеп соқтырады.

Сондықтан аудиторлық ұйымдар мен аудиторлар стандартпен  ұсынылған тәртіпті өзгерте алады: коэффициенттердің мәнін өзгертіп: енгізе, алып тастай, харжылық кірсеткіштерді ауыстыра, олардың мәні ретінде өткен жылдардың көрсеткіштердің және өзгерулерінің динамикасын есепке ала алады, өздігінен кестені құрастыра және мәнділік деігейін есебі схемаларын еңгізе алады.

 

3-сурет. Аудиттік ауытқулар

Егер мекеме басшылығы қателер мен алаяқтық салдарынан табылған заңсыз мәліметтерді жою іс-әрекеттерін қолданбаса, аудитор өзінің қызметін тоқтата алады. Мәнділік деңгейін алдын ала анықтаудың аудиторлық жұмысты дұрыс жоспарлауда үлкен мәні бар. Сондықтан оның көлемін анықтауды тәжірибелік тұрғыдан қарастырайық.

 

2-кесте

Мәнділік деңгейінің көрсеткіштерін тәжірибелік анықтау

 

Базалық көрсеткіштін атауы	Қаржылық есептіліктін базалық көрсеткішткрінің мәні	Үлесі (%)	Мәнділік деңгейін анықтауда қолданылатын мағына
А	Б	В	Г (Б*В)
Табыс	65000	5	3250
Өткізу көлемі	170000	2	3400

2-кестенің жалғасы

 

Баланс валютасы	80000	2	1600
өзіндік капитал	43000	10	4300
Жалпы шығын	102000	2	2040

 

Б бағанасында алдынғы жыл немесе 2008 жыл үшін мағыналар көрсетілген. Г бағанасындағы орташа арифметикалық көрсеткіш мынаны құрады:

(3250+3400+1600+4300+2050):5=2630.

Ең кіші мағына орташа мағынадан  былай ерекшеленеді:

(2630-1600):2630* 100=40%.

Ең үлкен мағына орташа мағынадан  төмендегіди ерекшеленеді:

(4300-2630):2630*100=63%.

Ең үлкен мағына мен ең кіші мағыналардың екі жағдайда да ауытқуы басқалардан  маңызды болғандықтан, 1600 және 4300 көрсеткіштерін қолданбау шешімі қабылданды, сонымен  қатар орташа мағынаны анықтаудада  қооданылмайды.

Жаңа орташа өлшем анықталады: (3250+3400+2040):3=2896.

Алынған көрсеткішті 3000 теңге шамасында  дөңгелектеуге болады.Кез келген аудиторлық ұйым мәнділіктін деңгейін есептейтін әдістемені өз бетінше анықтауы тиіс. Анықтаудың тұрлі нұсқалары  болғанымен, кең тараған екі нұсқаны ұсынып отырмыз.

Екі нұсқанында мәні мынада: базалық  көрсеткішті анықтау және оны  мәнділік деңгейінің пайыздық ставкасына көбейту. Алынған қорытынды 20% шамасында дөңгелектенуі мүмкін. Базалық көрсеткіштерге мыналар жатады:

• Таза пайда;
• Комерциялық емес ұйымдарға тиісті өткізуден түскен табыс немесе шығындардың жалпы сомасы;
• Капитал мен резервтер;
• Таза активтер

Мәнділік деңгейінің пайыздық ставкасын  аудиторлы ұйым өзі жеке бекітеді., өйткені Халықаралық аудит стандарттарында  осы мәселеге шектеу қойылмаған. Практикада мәнділік деңгейі мына мөлшерде бекітіледі:

• Таза пайда-5-10%
• Коммерциялық емес ұйымдарға тиісті өткізуден түскен табыс немесе шығындардың жалпы сомасы-1-4%
• Капитал мен резервтер-5-10%
• Таза активтер-1-4%

Мәнділік денгейін есептейтін 1-нұсқа ең жеңіл, оған қоса ең сенімсіз. Аудитор базалық көрсеткіштің бірін таңдап, оны мәнділік денгейіне көбейтуі тиіс. Базалық көрсеткішті таңдау аудитордың кәсіби пікіріне, ұйымның қай салада қызмет етуіне байланысты анықталады. Мысалы, сауда ұйымы үшін ең тиімді базалық көрсеткіш өткізуден түскен табыс болып табылады.

Мысал: Аудитті жоспарлау кезеңінде  болатын базалық көрсеткіш ретінде  капитал мен резервтердің 12000 мың  теңге көлемін қолдану шешім  қабылданды. Ішкі аудит стандарттарына сәйкес мәнділік деңгейінің пайыздық ставкасы капитал мен резервтер сомасына қатысты 5%-ды құрады.

Осылайша, мәнділік мынаны құрады:

12000 мың теңге * 5% = 600 мың теңге.

Мәнділік денгейін есептейтін 2-нұсқа  зиян мен падаға қатысты тиімді болғанымен, идеалды емес. Оның мәні – барлық базалық көрсеткіштер бойынша орташа арифметикалық мәнді есептеу және ең кішкі мәндерді есептен шығару. Мысал: Тексерілетін ұйым келесі базалық көрсеткіштерге ие (мың теңге):

• Таза пайда – 40000 ең кіші мән ретінде есептен шығарылады;
• Коммерциялық емес ұйымдарға тиісті өткізуден түскен табыстың жалпы сомасы – 300000
• Капитал мен резервтер -250000
• Таза активтер – 400000

 

3-кесте

Мәнділік денгейін есептеу

 

	Базалық көрсеткіштердің  мәні, мың теңге	Мәнділік деңгейі %	Мәнділік деңгейінің сомасы, мың теңге
Таза пайда	Есептеуде қолданылмайды	-	-
өткізуден түскен табыс	300000	1	3000
Капитал мен резервтер	250000	5	12500
Таза активтер	400000	1	4000

 

Осылайша, мәнділік деңгейі (3000+125000+4000):3-6500 мың теңгеге тең. Алынған мән  6500 мың теңге шамасында анықталады.

 

 

3. Халықаралық аудит стандарты  320 «Аудит мәнділігі»

 

 

«Аудитті Орындау Жəне Жоспарлаудағы  Маңыздылық» 320 (АХС) Аудиттің халықаралық  стандарты  «Тəуелсіз Аудитордың Жалпы міндеті жəне Аудиттің  Халықаралық Стандарттарына сай  Аудитті Жүргізу» 200 АХС стандартымен  бірге оқылуы тиіс.

Аудитордың халықаралық стандартының (АХС) мақсаты аудитордың қаржылық есептілік  аудитін орындау мен жоспарлаудағы  маңыздылық бойынша концепцияны  қолдануға жауапкершіліктері бойынша  нұсқау беру. 450 АХС«Аудиторлық Тексеріс Барысында Анықталған Бұрмалануларды  Бағалау.» маңыздылық аудитке анықталған бұрмалаулар немесе қажет болса қаржылық есептілікке түзітілмеген бұрмалау әсерлерін ететініне бағалауға қалай қолданылатынын түсіндіреді.

Аудит Мәнмәтіндегі Маңыздылық

Қаржылық есеп жүйесі әдетте қаржылық есептілік дайындау мен ұсыну мәнмәтінде маңыздылықты қарастырады. Қаржылық есеп жүйелері маңыздылықты әр түрлі жақтарынан қарастырса, олар әдетте:

• Бұрмалаулар, жіберілген қателер  маңызды болады, егер олар жеке немесе барлықтарды бірлесіп қолданушылардың экономикалық шешімдеріне қаржылық есептілік негізінде әсер етеді ме, жоқ па;

• Маңыздылық бойынша көзқарастар  қоршаған жағдайларға байланысты, және бұрмалау мөлшері немесе сипатына әсер етеді; және

• Қаржылық есептілікті қолданушыларға маңызды болатын мәселелер бойынша көзқарастар қолданушылар жасақ сияқты жалпы қаржылық ақпарат қажеттіліктерін қарастыруға негізделеді. Қолданушылардың қажеттіліктері әр түрлі болуы мүмкін. Бұрмалаулардың белгілі бір жекелеген қолданушыларға ықтимал әсерлері қарастырылмаған.

Егер қолданыстағы қаржылық есеп жүйесі қарастырыса, сондай талқылау аудиторға  аудиттің маңыздылығын қарастыруға  жәрдемдеседі. Керісінше 2 параграфта көрсетілген сипаттамалар аудиторға  мұндай сілтеу желісін қамтамасыз етеді.

Аудитор маңыздылықты шешім қабылдауы кәсіптік көзқарас мәселесі болып табылады. Аудитор қаржылық есептілікті қолданушылардың қаржылық ақпаратқа қажеттіліктерін қарастыруы аудитор маңыздылықты шешім қабылдауына әсер етеді.

Осыған орай, аудитор:

(a)    Бизнес пен экономикалық қызметтер және есеп-қисап туралы білуі қажет пен қаржылық есептілік туралы ақпаратты ынтамен зерттеуі қажет;

(b) Маңыздылық деңгейлері дайындалған, көрсетілген және аудиттеленген қаржылық есептілік туралы білім алуы қажет;

(c)  Баға берулер, көзқарас пен келешектегі жағдайларды қарастыру негізіндегі сомаларды санауға  бөлінбес белгісіздікті мойындауы қажет; және 

(d) Қаржылық есептіліктегі ақпарат  негізінде жасалған тиісті экономикалық  шешімдер қабылдауы қажет.

Аудитор маңыздылық туралы көзқарасты аудитті жоспарлау мен орындауда, аудитке анықталған бұрмалаулар және қажет болса қаржылық есептілікке түзітілмеген бұрмалаулардың әсерлерін бағалау, аудитордың есебіндегі пікір құрастыруда қолданады.

Аудитті жоспарлау кезінде аудитор  елеулі болып саналатын бұрмалаулар мөлшері бойынша қорытындыға келеді. Бұл қорытындылар төмендегі негізді қамтамасыз етеді:

(a) Тәуекелдікті бағалау шараларының  сипатын, мерзімі мен деңгейін  анықтайды; 

(b) Маңызды бұрмалау тәуекелдіктерін  анықтайды және бағалайды; және