Аудит мәнділігі: мәні мен мазмұны және оның деңгейін анықтау

Аудитор компанияның барлық мәнділік қатынасында есептеме сенімділігі  жөніндегі қорытынды жасауға  құқылы, егер 2 жағдай бір уақытты  орындалса:

1. Аудит барысында белгіленген және болжанған шығулар мәнділік деңгейінде көп аз болуы қажет.

2. Есепті жүргізу тәртібінің сапалы ауытқулары мен нормативтік актілерге сәйкес талаптардан есептемені дайындау мәнді болмауы қажет.

 

 

 

4-сурет. Мәнділік деңгейін анықтау

 

Мұндағы шартты мәндер:

ШСҚ – шоттар сальдосы деңгейіндегі қателер олар төменгі ауытқуды бейнелейді, ол шот сальдосында орын алады.

ҚЕҚ – қаржылық есептілік деңгейіндегі қателер, олар нақты шоттардағы мәнділікті орналастыру жолымен анықталады.

АМП –аудитордың кәсібі пікірі.

МД  - мәнділік деңгейі.

Қаржылық есептіліктегі аялақтық және қателер нәтижесінде пайда  болады. Аудитордың қателерді табудағы мақсаты – барлық мәнді аспектілерде қаржылық есептіліктің сенімділігін тексеру.

Аудитор тексерілетін мекеменің есептемесінің нақты еместігі туралы қорытынды жасауға міндетті, егер мына екі талаптың біреуі орындалса:

1. Аудит барысында белгіленген және болжанған шығулар мәнділік деңгейінен көбінесе көп болуы қажет;
2. Есептің сапалы ауытқулары мен нормативтік актілерге сәйкес талаптар есептемесі маңызды;

Көрсетілгендей, аудитормен әшкереленген ауытқулар тек сандық жағынан  мәнді болуы мүмкін., сондай –  ақ сапалық жағынан да, қаржылық есептеме тұтынушыларын біріншіден компанияның қызмет етуі жалғаса  ма деген сұрақ мазалайды. Компания болашақтағы жағдайы банкроттыққа ұшырамауына олар сенімді болулары керек. Сандық анықталмаған бұзушылықты санкцияға жатқызуға болады, яғни мекеме жұмысын қалыпты ұстауға қауіп – қатерге келмеуіне. Мысалы, административтік немесе тапшылық штраф бұзушылықтары өзімен бірге болатындарды мәнді емес деп квалификациялауға болады. Керісінше, мәнді бұзушылыққа, басшылықтың жауапкершілігі немесе мекеме табысы мен валюталық балансқа қатысы бойынша мағына бар санкциялық штрафтар. Мұндай бұзушылықтар шаруашылық субъектінің қызмет көрсетуі лицензияға сәйкес еместігін жатқызуға болады.

Мәнділікке, сондай – ақ ұрлық, заңсыз төлемдер мен олардың сандық көлеміне тәуелсіз кірістерді айтуға болады. Мұндай фактілер мекеменің тек қаржылық жағдайын жоғалту ғана емес, сондай – ақ банкроттыққа әкелуіне әкеліп соғады және лауазымды тұлғаларға сенімін бұзып тастау, бақылау мен басқару жүйесіндегі тиімділікке күдіктену.

Мәнділік деңгейін ешқашанда қатаң  ауқымда қарастырмау керек, яғни табылған қателіктерді салыстыру. Егер анықталған (фирмамен) мәнділік деңгейі табылған және болжанған қателерден 2 – 3 немесе одан да төмен болса, онда аудитор өз клиентіне оң тұжырым бере алады. Егер заңдылықты бұзушылық мәнділік деңгейін 2 – 3 немесе көп жоғары жіберілген қателіктер болса, аудитор есептемені сенімсіз деп тануға міндетті және теріс тұжырым береді.

Кей жағдайларда болады, егер бұзушылық  болса, мүмкінсіз қауіп – қатер  сипатын бағалау. Бұл көбінесе қиын жағдай болып келеді. Аудиторлық фирмадағы  мамандар мен басшылықтың басты факторы коллегиалдық шешімді қабылдау мүмкіншілігі болып табылады. Аудитордың шешіміне мына факторлар әсер етпеуі керек, яғни мерейлі және тиімді клиентпен арақатынасты бұзып алу қорқынышы, клиенттің психологиялық қысымы, жеке көзқарасы мен антипатия, бірақта толықтай факторларға сәйкес абстрактлану мүмкін емес.

Аудиттің халықаралық практикасында  мәнділік деңгейін анықтаудың басқа  тәсілі пайдаланылады.

Аудиттің бірінші кезеңінде, өзінің кәсіби тәжірибесі және есеп беруді алдын  ала таңдауы арқылы жіберілетін қателер мен қалдырып кетулердің шегін анықтайды.(4-кесте). Төменгі шекарадан төмен қателер маңызды емес, ал жоғары шектен жоғары қателер маңызды болып саналады. Егер, қате төменгі мен жоғарғы шекараның арасында болса, онда аудитор анықталған қателерді мәнді немесе мәнді емеске жатқызу мақсатында терең оқып біледі.

 

4-кесте

Мәнділіктін шекті жіберілетін  критерийлерінің үлгісі

 

Базалық көрсеткіштердің  атаулары	Есеп берудегі базалық  көрсеткіштін мәні, мың тг	Мәнділік (критерии) туралы алдын ала пікір
		минимум		максимум
		%	Мың.тг	%	Мың тг
Жалпы кіріс	25000	5	1250	10	2500
Айналым қаржылары	70000	5	2500	10	7000
Баланс валютасы	100138	2	2003	8	8011
Ұзақ мерзімді пассивтер	60000	5	3000	10	6000

 

Екінші кезеңде аудитор барынша  жіберілетін қатенін есеп берудің таңдалған базалық көрсеткішінің ішкі элементтері арасында жалпы шамасын бөледі. Мысалы, мұны айналым қаржыларының төменгі және жоғарғы шегінің сомасын баланстың бұл бөлігінің ішкі баптары арасында бөлу

 

5-кесте

Шекті жіберілетін қателердің жалпы сомасын баланстың айналым қаржыларының баптары арасында бөлу (мың тг)

 

Баланстағы айналым  қаржылары	Минимум	Максимум
Ақша қаражаттары	182	364
Дебиторлық қарыздар	785	1570
Босалқылар (қорлар)	2003	4006
Жинағы	2970	5940

 

Бұл жағдайда аудитор, өткен тексерулердегі тәжірибесіне сүйене отырып, ешбір қиындықсыз ақша қаражаттарымен дебиторлық қарыздар тшоттары бойынша жіберілетін қатенің жоғарғы және төменгі шегін анықтай алады.

Ал босалқылар шоттары бойынша  шекті қателерді анықтау –  қиын, сондықтан аудитор баланстың бұл бабы үшін басқа айналым қаржыларына қарағанда қателердің жоғарғы шегін анықтауы қажет.

Бұл кезеңде аудитор толық тестілеуді және терең зерттеуді талап ететін, клиенттің есеп беруіндегі «Нашар»  «Аурулық» жерлерді белгілей алады. Мұның өзі аудиттің жоспарын және бағдарламасын дұрыс бағытпен реттеуге және аудитордың қате көп обьектілерді тексеруге мүмкіндік туғызады.

Аудиттің   нәтижесін  талдауда мәнділік принципін қолдану

Үшінші кезең қатені есептеуді  және оны алдын ала бағалаумен салыстыруды ұйғарады. Мысалы, аудитор босалқылардың баптарын тексеру кезіңде жалпы шын мәнінен 716 мың теңгеге көп көрсетілген мәліметтерді анықтады. Бұл кезде құндылығы 5770 мың теңгеге бастапқы құжаттар мен есептік регистірлер зерттеледі. Тестіленетін жиынтықтын жалпы шамасы 341650 мың теңге нәтижесінде заем шоттары бойынша көбейтіп көрсету түріндегі қате 4299 мың теңге

Басқа шоттар бойынша мәліметтерді көбейтіп көрсету түріндегі қате жіберушіліктер тура осы сияқты есептеледі.ақша қаражаттарының баланстық шамасы 2180 мың теңге. Тестілеу нәтижесінде таңдалған 1392 мың теңге бухгалтерлік есепте 97  мың теңгеге көбейтіп көрсету анықталады. Яғни, ақша қаражаттары шоттары бойынша нақты қате 151 мың теңге.

Дебиторлар шоттары бойынша 2448 мың теңге мәліметтерді тестілеу есеп сомаларының 135 мың теңгегекөбейтіліп көрсетілгенің көрсетті.

Дебиторлар шоттар бойынша баланстық  сомасы 23060 мың теңге. Яғни, бұл шоттар бойынша қателер сомасы 1271 мың  теңгеге тең.алынған мәліметтер 6-кестеде келтірілген

 

6-кесте

Мәнділіктің жіне қателердің нақты сомасының алдын ала бағалау белгілерін талдау

 

Баланстағы айналым  қаржылары	Алдын ала есептелінген шекті жіберілетін қатем		Нақты қате	Нақты қатенің шамадан  ауытқуы(+;-)
	минимум	максимум		минимум	максимум
Ақша қаражаттары	182	364	151	-31	-231
Дебиторлық қарыздар	785	1570	1271	486	-299
Босалқылар	2003	4006	4296	2296	293
Жинағы:	2970	5940	5751	2751	-219

 

6-кестенің мәліметтері көрсетіп отырғандай, ақша қаражаттары шоттары бойынша нақты қатенің төменгі шегінен кіші. Демек, ақша қаражаттары шоттары бойынша анықталған қателер мәнді және баланс дұрыс. Дебиторлар шоттары бойынша қателердің нақты сомасы жіберілетін шектің минималды және максималды шегінің арасында тұрғандықтан аудитор осы шоттардың мәліметтерінің дұрыстығы туралықосымша дәлелдер алу мақсатыңда тестілеудің ақпараттық базасын ұлғайтуы қажет.

Босалқылар шоттары бойынша  нақты қатенің мәні қатенің максималды жіберілетің шамасынан артық. Осыған байланысты аудитор бар күшін  анықталған фактілердің мәнділік деңгейін бекітуге жұмсауы қажет. Бұл үшін аудиттің осы кезеңінде аудитор зерттеудің ақпараттық көлемін көбейтуге және аудиторлық тесттердің санын ұлғайтуға тиіс.

Қатенің жалпы жинағы алынған мәнділіктің  максималды белгісінен артық емес. Бірақ, аудитор көрсеткіштерді көбейтіп көрсету қаржылық есеп беруді пайдаланушылардың шешіміне әсерін тигізетінін анықтауы қажет.

Мәнділік деңгейі мәні, аудитті  жоспарлау кезеңі біткен соң,сонымен  қатар кез келген реттеулер тексеру  кезінде, осы тексерудің жетекшңсңмен бекітілуі тәртіпке енгізуді ұсынуы керек.

 

 

2.2 Мәнділікті бағалау үшін критерийлер

 

 

Мәнділікті бағалау аудиторлық тексеріс кезінде болады, яғни жоспарлау  сатысында немесе аудиторлық процедуралар нәтижесін бағалау кезінде.

 Көптеген елдерде мәнділік деңгейін анықтауда нақты әрекеттер жоқ. Сол кездерде мысалы, Австралияда стандарттар рекомендациясы қаралған, ол ауытқудың  5% - ға дейін мәнді еместігін, ал 10 % мәнділікті, 5 – 10 % мөлшерінде аудиторге қорытынды жасауға құқық беріледі және анықтайды.

Мәнділік деңгейін анықтауда тәртіп ескеріледі, ол 2 фактор: қателердің абсалюттік ауқымы мен қатысты ауқымы.

Қатенің абсолюттік ауқымы – бұл  аудитордың субъективтік пікірі, ол ұйымдағы соманың көлеміне қатыссыз, 1000 немесе 5000 теңге оған мәнді түрде басқа жағдайда сол соманың белгісіне қатыссыз айқындалады.

Бірақ мұндай әрекет мәнділік деңгейін анықтау критериясының сапалық  негізінде қолданылуы мүмкін.

Қатыстылық ауқымы – қабылданған  базалық ауқымға сәйкес пайыздық қатынаста анықталады (пайда, өткізу көлемі, актив, валюта балансы және т.б.) .

Мәнділік деңгейін анықтауда біртекті әрекет өңдеу үшін әрбір аудиторлық фирма критерийлер жүйесі мен  есептесу тәртібіне сәйкестік өңдеу  қажет және оның ішкі фирмалық стандарты  немесе методикасын әшкерелеу.

Фирмада кірістірілген критерийлер  мен мәділік деңгейін анықтау тәртібі ұзақ қолданыста болуы керек және заңға сәйкес тек өзгерістер түрін корректілеуге,  яғни аудиторлық фирманы қайта құру, оның мамандығын өзгерту және т.б. жатқызуға болады.

Мәнділікті анықтағанда, аудитор  тұтынушымен оның деңгейін немесе есептесу тәртібін талқыламауға міндетті, сол сияқты бірінші кезекте, ол өзінің жұмыс көлемі үшін және ол сол тәуекелділікті  шешуге дайын екендігін анықтайды. Сол уақытта мәнділікті есептеу мен тәртібі тексеріс кезінде айқындалып, арнайы құжат (кесте) түріне әшкереленуі керек және ол аудитордың жұмысындағы құжаттың бір бөлігі болып табылуы қажет.

Мысалы, Ресейлік стандарттармен мәнділік деңгейін анықтауға жалпы талаптар регламенттеледі.

 

Есептемедегі жалпы  шығару, әдетте мәнді емес болып  саналады, егер олар мынаны құраса

       

5% шаруашылық субъектінің  баланстық пайдасы

2% шаруашылық субъектінің өткізу көлемінің барлығы

2% шаруашылық субъектінің  баланстық валютасы

10% шаруашылық субъектінің  меншікті капиталы

2%шаруашылық субъектінің  жалпы шығыны