Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс кезеңінде мемлекеттік басқарудың қазақстандық жүйесі

2008 жылдың бірінші жартысындағы  Қазақстан экономикасының даму  жағдайлары (әлемдік экономиканың  оң серпіні, мұнайға, металдарға  әлемдік бағаның рекордтық жоғары  деңгейі) сақталып қалған тау-кен  өндіру салаларындағы және металлургиядағы  белсенділіктің есебінен экономиканың  өсуін қамтамасыз етуде маңызды  орын алды.

2008 жылдың екінші жартысында  әлемдік қаржы және тауар нарықтарындағы  жағдай күрт өзгерді. Ірі қаржы  институттарының банкротқа ұшырауы  мен биржалық баға белгіленімінің  төмендеуіне әкеп соққан әлемдік  қаржы нарығындағы кезекті тұрақсыздық  толқыны әлемдік экономиканың баяулауына ұласты [24,б.14].

2008 жылғы Қазақстанның  экономикасы дағдарыс барысында  дамыды, бұл іскерлік және тұтынушылық  көздердің белсенділігінің күрт  төмендеуіне әкелді, сонымен қатар қаржылық секторға да әсер етіп, экономика салаларының динамикалық өсуінің бәсеңдеуіне негізгі себеп болды. Әлемдік нарықта қолданыстағы өнімдердің бағасының лезде қымбаттауы салдарынан ұлттық экономикамызда инфляциялық қысым күшейді. Осының барлығының әсерінен отандық экономикамызды тұрақтандырып, күшейту үшін Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартты[24,б.15].

Қазақстан экономикасына әлемдік қаржылық - экономикалық дағдарыстың әсері келесідей болды:

Кесте 1

Қаржылық – экономикалық  дағдарыстың әсері

Сол 2008 - 2009 жылдадағы дағдарыс уақытында өнеркәсіптік өндіріс көлемі 4,6% - ға қысқарды, өңдеуші өнеркәсіп көлемі 11,8 % - ға төмендеп, өте күшті дағдарыс әсер еткен кәсіпорындар қатарына жатқызылды. Статистика бойынша, ЖІӨ – нің 2,2% - ға төмендегенін көрсетеді[25,б.15].

Еліміздің түрлі өнеркәсіп салаларының өнімдеріне әлімдік нарықта сұраныстың күрт төмендеуі салдарынан темір мен мыс өндіретін «Арселор Миттал Теміртау» және «Қазақмыс» компаниялары жұмыс уақытын, жұмысшыларды қысқарту, өнім көлемін азайту сияқты амалсыз шараларды жүргізді. Қысқаша сараптама жасап кететін болсақ, 2009 жылдың қаңтар айында өнеркәсіп өнімі көлемі 26,7 пайызға төмендесе, құрылыс жұмыстары 36,7 пайызға қысқарды. Бұған дейін Теміртаудағы металлургиялық комбинатта прокаттың айына 301 мың тоннасына тапсырыс жасалып келсе, қазір 246 мың тоннаға дейін азайған. Екінші бір алып – «Қазақмыс» корпорациясы да қиын жағдайды бастан кешіруде. Мыстың бір тоннасына бағаның 5 мың долларға дейін құлдырауы, үлкен қиындықтарды туғызуда. Осындай себептерге байланысты болжам бойынша алдағы уақыттарда 15 мың жұмыс орнының қысқару қаупі бар. Қазақстандық өндірісорындарының тауарына сыртқы және ішкі нарықтағы сұраныстың төмендеуі өнеркәсіптердің тауарды өндіру көлемін 2,6 пайызға азайуына әкелді. Әлемдік баға барлық шикізат бағасына әсер етті деп те айтуға болмайды. Мысалы, орташа темір рудасының бағасы 2008 жылдың қарашасында 140,6 долл. болды, ал 2006 жылы 77,4 долл./т бағаланған болатын. Уран концентраттың әлемдік баға ортасын табуға көмектесті, 2007 жылы - 99,2 долл. болса, ал 2008 жылдың қарашасында 50,5 долл. керісінше 2006 - 47,9 долл. бағаланған болатын. Арматуралы сталь, катанкінің әлемдік бағаға сәйкес рекодты көрсеткішкпен төмендеді, дегенмен, 2006 жылдың деңгейімен салыстырғанда жоғары. Түсті метталлдар көп шығындалды. Алғашында алюминий бағасы 2008 жылдың желтоқсанында 1 525 долл./т құраса, керісінше 2 570 долл. болып 2006 жылы бағаланған, ал медь сәйкесінше 3 232 және 6 722 долл./т, цинк - 1 082 және 3 275 долл./т. Тас көмірдің бағасы 2008 жылдың қарашасында қыркүйекпен салыстырғанда 60 % төмендеді. Бірақ 2006 жылдың бағасымен салыстырғанда өте жөғары болатын, 92,25 долл./т және 49,09 долл. сәйкесінше. Табиғи газдың бағасы жоғарғы деңгейде сақталды - 576,7 долл./мың. куб.м. Минералды тыңатқыштар бағасы өз деңгейін ұстап тұр. Фосфаттың бағасы 20 % төмендеді, бірақ бұған дейін он есе жоғары болғанын білеміз. 2008 жылдың қарашасында фосфаттың шартты бағасы 350 дол./т ал 44,2 долл./т болып 2006 жылы сатылды, суперфосфат - 915 долл./т және 201,6 долл./т бағаланған.

2007 жылы инфляцияны қалыптастыру  өзінің әсерін сақтап қалған  түбегейлі факторлардың (жиынтық  сұраныс пен тұтынудың жоғары  өсу қарқындары, инфляцияның импорты, алдыңғы жылдарда ақша ұсынысының  едәуір өсуі), сонымен қатар күйзелісті  әсері бар факторлардың да  әсерінен болды.

Бұдан басқа, ішкі нарықтағы бағалардың өсуіне әлемдік тауар нарықтарындағы бағалардың өсуі әсер етті. 2007 жылы мұнайға әлемдік бағалар едәуір өсті. 2007 жылдың екінші жарты жылдығында азық-түлік тауарларына (бидай, өсімдік майлары) әлемдік бағалардың күрт көтерілуі инфляцияның елеулі көтерілуіне алып келді. Сонымен қатар, 2007 жылы ақша ұсынысы орташа қарқындармен көтерілді, сыртқы фактор 2007 жылдың соңында инфляцияның 18,8 %-ке дейін көтерілуін айқындап берді.

2008 жылы инфляциялық үдерістер  әр түрлі бағыттағы сипатта  болды. 2008 жылдың бірінші жартысында  азық-түлік пен энергия ресурстарына  әлемдік бағалардың өсуі арқылы экономикаға инфляциялық қысым көрсетудің күшеюі байқалды. Статистика агенттігінің деректері бойынша инфляцияның жылдық деңгейі 2008 жылдың қаңтарында 18,7 %-тен тамызда 20,1 %-ке дейін өсіп кетті.

2008 жылдың екінші жартысында  іскерлік белсенділіктің, экономиканың  өсу қарқынының баяулауы, тауар  нарықтарындағы әлемдік бағалардың  күрт төмендеуі инфляцияның төмендеуіне  ықпал етті. Жылдық инфляцияның  деңгейі 2008 жылдың қыркүйегіндегі 18,2 %-тен желтоқсанда 9,5 %-ке дейін  төмендеді.

Энергия ресурстарына, шикізатқа әлемдік бағалардың төмендеуі салдарынан экономиканың нақты секторындағы бағалардың төмендеуі, сондай-ақ бәсекелестікті, нарықтық инфрақұрылымды дамытуға, табиғи монополиялар субъектілерінің тарифтерін тұрақтандыруға бағытталған инфляцияға қарсы саясаттың қабылданған шаралары 2008 жылы инфляцияның жоспарланған шамадан (жылдың соңына 10 %) аспайтын деңгейде ұстап қалуға ықпал етті.

Әлемдік қаржы дағдарысының банк жүйесіне әсері де өлкен болған. Банк – бүгінгі таңдағы қаржы ресурстарына кәсіби негізде айналысатын институт. Сондықтан олар өз тәуекелін жан-жақты ойластырады. Қазір еліміздің екінші деңгейдегі банктерінің шетелдерден алған қарыздарын қайтаруға толық мүмкіндіктері бар. Үстіміздегі жылғы қазан айының соңына дейінгі деректер бойынша банктердің сыртқы қарызы 42 миллиард доллардан 36,27 миллиард долларға дейін азайды. 2009 жылы банктер сыртқы 10,6 миллиард доллар көлеміндегі қаржыны қайтаруға тиіс болды. Бұл ретте банк активтерінің сапасы ерекше рөл ойнайды. Оған рейтинг агенттіктері де ерекше мән береді. Сондықтан Үкімет банк активтерінің сапасын көтеруге ерекше мән беріп отыр.

Ішкі қаржылық дағдарыстың туындауына қауіп немесе себептер жоқ, өйткені іргелі факторлар өзгерген жоқ. Ұлттық Банктің алтынвалюта қоры резервінің төмендеуі Ұлттық қордың активтерінің тиісінше өсуімен дәйектеледі. Олардың өзіндік жиынтық көлемі 37 млрд. АҚШ долларынан астам қаражатты құрайды (ЖІӨ 42 пайызы). Дағдарыс банк жүйесіне әсер етпей қоймады, себебі банктердің табысы 2008 жылдың тоғыз айы ішінде алдыңғы жылмен салыстырғанда 2,5 есе азайды. Қор жиынтығының қысқара түскеніне қарамастан, банктер экономиканы кредиттеуді жалғастыруда. Несие беру бюросы (ПКБ) ҚР Халық Банкі анықтамалары бойынша, Қазақстанның несие жүйесінде халықтың экономикалық белсенділігінің 42 % қатысуда (3 455 мың адам). Банктерге қарызгерлер басым қатарын құрылысшылар құрайды - 52,1 млрд. теңге (2007 жылы - 7,8 млрд.), тамақ өнеркәсіптері - 6,2 млрд., металлургия - 3,9 млрд., ауыл шаруашылығы - төрт млрд. теңге. Қазақстанның банктік секторы өзгеріп отырған жағдайға дер кезінде және тиісінше назар аудара білді. Заем алушыларға талап күшейтілді, несие портфелінің сапасын жақсарту жөніндегі шаралар қолға алынды. Үкімет және Ұлттық Банк тәуекелдікті дер кезінде бағалайды. Ұлттық Банк қысқа мерзімді тұрақтандыру шаралары ретінде банктерге қайта қаржыландыру түрінде төлем қабілетін ұсынды. Әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және экономикалық даму қарқынын қолдау мақсатында Үкімет бюджеттен қайтарым негізінде қаражат бөлді. 2007 жылдың аяғына дейін 1 млрд. АҚШ доллары, ал 2008 жылы – 3 млрд. АҚШ долларынан кем емес қаржы бөлінді. Бұл қаражат мына мақсаттарға бөлінді:

- біріншіден, ипотекалық  рыноктың тұрақтылығын төмендетуге  жол бермеу және құрылыста  үлестері бар азаматтар құқығын  қорғауға;

- екіншіден, өздері үшін  қолайлы жағдайды қарастыра отырып, шағын және орта кәсіпорындардың  жобаларын қаржыландыруды жалғастыруға;

- үшіншіден, экономиканы  әртараптандыру үшін маңызды  мәні бар перспективалы инвестициялық жобаларды қаржыландыру[26,б.18].

Қаржылық көмектің банктерге берілуін, кейбір сарапшылар бұл қаржы экономиканың нақты салаларына жетпестен бұрын екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыздарын жабуға кетеді дейді. Осы ретте ақша қазақстандық банктерге көмек көрсету үшін емес, ал экономиканың нақты секторына бөлінетін болады. Банктер осы қаражатты пайдалануда қаржылық делдал болады. Кейбір банктер мемлекет меншігіне алынады, дегенмен де қаржы саласына көрсетіліп отырған көмектің механизмі мемлекеттің банк капиталына толықтай ықпал жасауына мүмкіндік бермейді. Бұл уақытша шара болып табылады. Жағдай дұрысталғаннан кейін мемлекет қолындағы акцияларды банктер қайтадан сатып алады. Сонымен қоса екінші деңгейдегі банктер мемлекет тарапынан көрсетілетін қаржылық көмекті алмауға да ерікті. Мемлекеттік қолдау көрсетудің негізгі қағидаттары тең қаржыландыру, мемлекет пен бизнестің әріптестігі, тәуекелділікті барабар бөлу және жауапкершілік болып табылады.

2007 - 2008 жылдары төлем теңгерімінің жағдайын анықтайтын факторлар ретінде қазақстандық экспорттың негізгі тауарларына әлемдік бағалардың деңгейі, тікелей шетелдік инвестициялар, сондай-ақ сыртқы борышқа қызмет ету болып қалды.

Мұнайға жоғары бағалар, ішкі табыстардың өсуі және шетелдік тікелей инвестициялар ағынының жоғарылауы экспорттың ұлғаюына және импорттың өсуіне, сондай-ақ мұнай секторында алынған табыстардың экспатриациясына мүмкіндік тудырды.

2007 жылы  тауарлар экспорты өткен жылмен  салыстырғанда 24,7 %-ке өсіп, 48,3 млрд. АҚШ долларын құрады. Сол уақытта  тауарлар импорты 33,3 млрд. АҚШ долларына  дейін 37,9 %-ке өсті.

Оң сауда теңгерімі кезінде инвестициялық табыстардың теріс теңгерімі (-11,9 млрд. АҚШ доллар), сондай-ақ қызметтер импортының экспорттан 8,1 млрд. долларға асып кетуі 2007 жылы ағымдағы шоттың 8,2 млрд. АҚШ доллары мөлшерінде тапшылығына себепші болды.

2007 жылдың  бірінші жартысында ағымдағы  шоттың тапшылығы шетелдік инвестициялар  түріндегі валюта ағыны және  банктердің сыртқы қарыздарды  тартуы есебінен жабылып отырды.

2007 жылдың  тамыз айындағы банк секторының  сыртқы қарыз алуын кенеттен  шектеу төлем теңгерімінің тапшылығына  алып келді, ол 2007 жылы 3,0 млрд. АҚШ долларынан астамды құрады. Төлем теңгерімінің тапшылығы Ұлттық Банктің алтын-валюта резервтерінің есебінен қаржыландырылды, бұл олардың қысқаруына алып келді.

2008 жылдың басынан бергі  мұнайға әлемдік бағаның шілде  айында тарихи максимумға жетіп, кейіннен жылдың соңына қарай  үш есе төмендегеніне қарамастан, үздіксіз өсуі ағымдағы операциялар  бойынша шығындарды жапқан және  ағымдағы шоттың 7,0 млрд. АҚШ доллары  мөлшерінде елеулі профицитті  қамтамасыз етіп, тауар экспортынан  рекордтық түсімдерді (72 млрд. АҚШ  долларына жуық) қамтамасыз етті.

2008 жылдың төртінші тоқсанында  әлемдік тауар нарығындағы бағалардың  күрт төмендеуі ағымдағы операциялар  шотындағы профицитті жоққа шығарды, бұл қаржы операциялары бойынша  капиталдың едәуір жылыстауы  кезінде төртінші тоқсанда төлем  теңгерімінің тапшылығына алып  келді.

Әлемдік қаржы дағдарысына қарамастан, 2008 жылы тікелей шетелдік инвестициялардың ағыны қысқарып, 14,5 млрд. доллардан астам болды. Тікелей шетелдік инвестициялар елге валюта ағынының негізгі көздерінің бірі болып табылады. Елге сыртқы қаржыландырудың ағып келуінің басқа көзі ретінде жеке банктік емес сектордың қарыздары болды.

Әлемдік қаржы нарықтарына қол жеткізудің шектеулі жағдайында қаржы шотының операциялары бойынша ресурстардың ағып келуі 2008 жылдың қорытындысы бойынша 2007 жылмен салыстырғанда 7,1 млрд. долларға төмендеп шамамен 1,3 млрд. долларды құрады.

Капиталмен және қаржымен жасалатын операциялар шотының әлсіреуіне қарамастан, Қазақстанның төлем теңгерімі 2008 жылы ағымдағы шоттың нығаюы арқасында оң болып құралды (шамамен 2,2 млрд. АҚШ доллары).

2001 – 2008 жылдар кезеңінде  негізгі экспорттық тауарларға  әлемдік бағаның өсуі Қазақстанның  шоғырландырылған бюджетінің профицитін  қамтамасыз етті. 2005 жылдан бастап 2008 жылдың күзіне дейін мұнайға  аса жоғары бағалар жағдайында  мұнай секторы табыстарының үлкен  бөлігі Ұлттық қорда шоғырландырылды, оның мөлшері 2008 жылдың қазан  айында 30 млрд. АҚШ долларын құрады. Түсімдердің ұлғаюына қарай шоғырландырылған  мемлекеттік шығындар да өсті.

Әлемдік тауар нарықтарында бағалардың түсуіне дейін бюджеттік түсімдердің шамамен үштен бір бөлігі мұнай секторына келді. 2008 жылдың төртінші тоқсанында болған мұнай бағасының күрт төмендеуі бюджетке тікелей әсер етті. Нәтижесінде шоғырландырылған бюджет профициті 2008 жылы төмендеп, бағалау бойынша ЖІӨ-нің 1,5 %-ін ғана құрады.

Тұтастай республика бойынша 2008 жылға республикалық бюджеттің нақтыланған болжамы 1 триллион 529,5 миллиард теңге болды, яғни бұрынғы бекітілген көрсеткішке қарағанда 371,1 миллиард теңгеге азайды. Бұл мынадай факторлардың әсерінен туындап отыр.