Негізгі экономикалық түсініктер

 

 

  

 

Суреттен көріп отырғанымыз  өндіріс факторларының екі есе  көбеюінің нәтижесінде өнім көлемі екі еседен де көп өсіп тұр, сондықтан  өндіріс ауқымының өсуі оң әсерлі болады дейміз. 

 

 

 

Өнімді шығару көлемі а рет өскен кезде тұрақты тиімділік орын алады (5.7-сурет), ал а реттен аз болса, онда өндіріс ауқымының теріс тиімділігі болады (5.8-сурет).

Өндіріс ауқымын ұлғайтқан  уақытта мамандандыру және еңбекті  бөлу нәтижесінде өндіріс факторларының  тиімділігі жоғарылайды, сондықтан бұл өндіріске оң әсерін тигізуі мүмкін. Ауқым тиімділігі тұрақты болғанда фирманың көлемі қолданылып отырған факторлардың өнімділігіне әсер етпейді. Ал теріс әсер үлкен ауқымды өндірісті үйлестіріп басқара алмау қиыншылығынан тууы мүмкін.

Өндіріс ауқымын өсіріп, қандай болғанда да тиімділікке қол жеткізу мүмкіндігі өндіріс функциясына байланысты болады. Кобб-Дуглас функциясы үшін У = А·Кα·Lβ, егер α + β > 1 болса, онда оң тиімділік, егер α+β=1 болса, тұрақты тиімділік, ал егер α + β < 1 болса, онда өндіріс ауқымының өсуінің теріс тиімділігі болады. 

Өндіріс  функциясының түрлері

1. Тұрақты коэффициентті функция.

Коэффициенттері тұрақты  өндіріс функциясын тұрғызуды қарастырғанда, өнімді шығаруға қажетті еңбектің және капиталдың белгілі бір санын  алдын ала жорамалдау қажет. Осы кезде 

 

L = а · У;  К = b · У. 

 

Мұнда, а, b – параметрлер.

Осыны өндірістік функцияның біркелкі (стандартты) түріне келтіру  үшін былай жазайық:   

 немесе 

.

Берілген функцияның жазықтықтағы графигінің түрі төмендегідей:

Егер  белгілеулерді енгізсек, онда берілген функцияны былай жазуға болады:

. 

 

Бұл функция бойынша  орташа өнім: 

 

.

Берілген функция үшін шекті өнім мынадай түрді қабылдайды: 

 

.

Осы функция үшін икемділік: 

 

.

Берілген функцияның изоквантасы келесі түрде болады (5.10-суретті қараңдар).

Факторлар алмасуы болмайды, тек А нүктесінде ғана факторлар комбинациясы болады.

Сызықтық өндірістік функция.

Екі факторлы сызықтық өндірістік функцияның төмендегідей түрін қарастырайыз:

y = a + b · K + c·L. 

 

Факторлардың орташа өнімділігінің көрсеткіштері: 

 

 

                 

 

Шекті өнімділікті көрсеткіштерін анықтайық:  

 

 

    

Факторларға деген икемділіктің көрсеткіштері: 

 

;      

 

. 

 

y = a + b · K + c·L = const деп алайық, осы кезде изоквантаны құру теңдеуін аламыз.

b · K + c·L = С0 = const. 

 

Бұл теңдеудің жазықтықтағы графигі – түзу сызық болады.

Технологиялық алмастырудың шекті нормасы коэффициентінің  мәнін есептейміз.

Олай болса, өндіріс  факторлары өзара бірін-бірі толықтай ауыстыра алады дейміз.

Сызықтық емес өндірістік функция.

Екі факторлы сызықтық емес өндірістік функцияның келесі түрін  қарастырайық:

У = А·Кα·Lβ. 

 

Мұнда, А, α,  β – параметрлер және 0 < α >1, 0 < β >1. Берілген функция үшін шекті өнімділіктің көрсеткіштерінің түрі төмендегідей: 

 

 

       

Факторларға деген икемділік:       

 

. 

 

Бұдан осы функцияның дәреже көрсеткіштері тиісті факторлардың икемділік коэффициенттері болып табылады деп айтуға болады.

Изоквантаны тұрғызу  үшін мына теңдеуді қарастырамыз: 

 

У = А·Кα ·Lβ = У0 = const немесе Кα ·Lβ = С0 = const. 

 

Осы функцияның жазықтықтағы графигі келесі түрде болады:

Берілген функция үшін технологиялық алмастырудың шекті  нормасы төмендегідей түрде болады:  

 

Берілген коэффициентінің  мәнінің сызықтық функциядан айырмашылығы: ол изоквантаның бойымен төмен жылжығанда әрдайым төмендеп тұрады. 

 

 

 

№ 6 тақырып. Өндіріс  шығындары (2 сағат)  

 

1. Шығындар туралы түсінік. Өндіріс шығындары және балама шығындар.
2. Айқын және айқынсыз шығындар.
3. Изокоста. Шығындарды төменгі деңгейге жеткізу шарты.
4. Ұзақ мерзімді шығындар қисығының қысқа мерзімдегі  шығындар қисығымен ұқсастығы.

 

 

5. Шығындар туралы түсінік. Өндіріс шығындары және балама шығындар.

“Микроэкономика”курсының  аталып отырған тарауы өндірістегі  өнім шығару көлімінің өзгеруіне  байланысты шығындардың қалай өзгеретінін  талдауға арналған.Бұл байланысты зерттеудің маңызы өте зор, себебі фирмалардың өндірістік шешімдері нарық жағдайлары мен шығындар арқылы анықталады. Өндірілетін өнім көлемінің өзгеруі жалпы және орташа шығындарды өзгертеді, ал бұл жағдай баға  мен фирмалар ұсынатын тауарлардың мөлшері арасындағы қатынасқа едәуір ықпалын тигізеді.

Бұл тақырыпты қарастырғанда  өндірістің экономикалық және бухгалтерлік шығындарын ажырата білу керек.

Бухгалтерлік  шығындарға өндірістің есеп беру кезеңіндегі нақты шығындары жатады және олар шығарылатын өнімнің өзіндік құнының құрамына кіреді. Оған мыналар жатады: шикізат пен материалдар құны, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы, амортизациялық өтемдер, жал төлемі, салықтар.

Ал экономикалық шығындарға біз жалпы, барлық шығындарды жатқызамыз, оның ішінде фирманың өз меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын пайдаланғандағы айқынсыз шығындар да бар. Бұл факторларға меншік иесінің ( фирма басқарушысының) еңбегін, жерді, капиталды- барлық нарық құны бар және оларды балама қолданғанда төлем алуға болатын факторларды жатқызамыз. Сонымен, экономикалық шығындарға біз фирманың өз ресурстарын қолданғандағы табысты да кіргіземіз.

Бұдан былайғы талдауымызда өндірістік шығындарды экономикалық шығындар деп түсінеміз. 

ӨҢДІРІСТІҢ ҚЫСҚА МЕРЗІМ КЕЗЕҢІНДЕГІ ШЫҒЫНДАРЫ

Бұған дейін айтқанымыздай, қысқа мерзім кезеңі деп- белгілі бір уақыт аралығын айтамыз. Ол уақыт ағымында өңдірістің кейбір факторлары өзгермей қалады.Сондықтан, қысқа мерзім кезеңіндегі өндірістің жалпы  шығындарын ( ТС ) анықтағанда, оның тұрақты ( FС ) және айнымалы ( VС ) шығындарын ажыратады, яғни:                                

                      ТС= FС+VС

Тұрақты шығындар ( FС ) деп –қысқа мерзім кезеңіндегі өнім шығару көлемінің өзгеруіне байланысты өзгермейтін шығындарды айтамыз. Оларға мыналар жатады: амортизациялық өтемдер, жол төлемі, тұрақты салықтар, сақтандыру төлемдері, дербес басқарудың жалақысы және т.б.

Айнымалы  шығындар ( VС ) деп- шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен бірге өзгеретін өндірістік  шығындарды айтамыз. Айнымалы шығындарға: шикізатқа кеткен шығындар, жұмысшылардың жалақысы, салықтар, энергия мен отын ресурстарына, транспорттық қызметтерді төлеуге кететін шығындар және т.б. жатқызамыз.  

 Жоғарыда көрсетілген  анықтамаларға негізделіп, олардың  графиктерін тұрғыза аламыз. 6.1 суретте   айнымалы және тұрақты шығындардың   жалпы графигі көрсетілген. 

Жалпы шығындар мен өнімділік арасында байланыс бар. VС және TС  қисықтарының қысқа мерзім кезеңіндегі түрі шекті өнімділіктің азаю заңы және еңбектің жалпы өнімділігі қисығының түрімен түсіндіріледі. 

      Еңбек  өнімділігінің артуымен айнымалы шығындардың С нүктесіне дейін төменгі жылдамдықпен өсуі өндірісітің  бірінші сатысында еңбек өнімділігінің жоғарлауы нәтижесінде өнім шығару көлемінің тез артуымен  түсіндіріледі. Шекті өнімділіктің азаю заңының әсері күшейген кезде, өнім шығару шамасының көбеюіне байланысты айнымалы шығындар да тез қарқынмен өсе бастайды ( А нүктесінен бастап қисық бойымен жоғары). ТС қисығы түгелімен VС қисығын қайталайды және соңғысының вертикаль осімен FС –тің жылжуы болып табылады.

Орташа және шекті шығындар

Өндірістік шығындарды талдағанда, жалпы шығындармен қатар орташа және шекті шығындарды да өте жиі қолданамыз. 

 

 

 Өндірістік  орташа жалпы шығындарды ( АТС ) жалпы шығынның ( ТС ) өндірілген өнім көлеміне  ( Q )  қатынасымен анықталады да , өнімнің бір данасын шығаруға кеткен жалпы шығындар көрсетеді. Сонымен орташа жалпы шығындар мына формуламен есептеледі: 

 

 

                                                              ТС                                             

 АТС= 

 

 

                                                             Q         

Берілген көрсеткіш  өнімнің өзіндік құнының жақын  нұсқасы болып табылады, бірақ  ол соңғысынан айқынсыз шығындар  шамасымен өзгешеленеді. Орташа  жалпы шығындарды екі түрге  бөлуге болады: орташа тұрақты  шығындар  ( А FС ) және орташа  айнымалы шығындар ( АVС ) . Олар келесідей анықталады: 

 

 

                                  AFC=FC/C;  AVC= VC/Q

Өндірістің шекті шығыны ( МС ) жалпы шығындардың өзгеруінің (  ТС) өнім көлемінің өзгеруі (  №№) қатынасына тең болады және  өнімнің қосымша данасын шығарғанға кететін қосымша шығындарды көрсетеді, яғни:                                                    

 

Өнім шығару көлемі өскен кезде  тұрақты шығындар өзгермейтіндігі  белгілі, сондықтан жалпы шығынның өсуі әрқашан айнымалы шығындардың  өсуіне тең болады. Осы айтылғандарды ескере отырып, шекті шығындарды былай есептеуімізге болады:                                         

 

Орташа өнімділік пен орташа шығындар арасында , сонымен қатар  шекті өнімділік пен шекті  шығындар арасында кері байланыс бар.Жоғарыда айтылған байланыстарды түсіну үшін, біз еңбекті тұрақты төлем мөлшері бар  PL жалғыз айнымалы фактор деп қарастырайық. Бұл жағдайда 

 

 

        

 

 

             

  

 

 

 Осы жерден біз  зерттеп отырған көрсеткіштер  арасындағы кері  байланысты көреміз.  МР өскен жағдайда,  МС төмендейді  және керісінше  МР максимумге  жеткен уақытта МС минимумге  жетеді. Осындай байланыс АР және  АС арасындағы өзара байланыстар  көрсетілген. Сонымен, табылған нәтижелер өндірістің орташа шекті шығындары мен өндіріс факторларының өнімділіктерінің арасында тығыз байланыс бар екендігін көрсетеді.  

Шекті, орташа  айнымалы және орташа жалпы  шығындар арасындағы қатынас

Өндірістің шекті шығындары  мен орташа шығындарының қисықтарын график түрінде  көрсетейік. Ол үшін 6.3 –суретте көрсетілген  VС және TС  қисықтарын, сонымен бірге АVС , АС және МС  анықтамаларын қолданамыз.

MC, АVC және АС қисыктарының U тәрізді  формасы жогарыда айтылғандай  шекті шығындар мен өнімділіктің, орташа шығындар мен орташа өнімділіктің арасындағы кері байланыспен түсіндіріледі.

Өнім шығару көлемін көбейткен кезде АС және АVCқисықтары бір-біріне жақындайды, өйткені  AFC бұл кезде азаяды.

MC мен АС арасындағы  тәуелділікті келесіден көруге болады: егер өнімнің қосымша бір данасын өндірген кездегі шекті шығындар орташа шығындардан асып кетсе (MC > AC), онда орташа шығындар көбейеді. Және керісінше, егер МС>AC болса, онда АС –ның көлемі кішірейеді. Сонымен МС қисығы АС қисығын, оның минимум нүктесінде қиып өтеді. Осындай тәуелділік МС және AVC арасында да бар.

Фирманың пайдасын ең жоғары деңгейге жеткізетін ұтымды өнім көлемін тандаған кезде, өндірушілер  әрдайым орташа және шекті шығындардың  өзгерісін  ескеріп отырады.  

 

3. Изокоста. Шығындарды төменгі деңгейге  жеткізу шарты. 

 

Изокоста және ең кіші шығындар принципі

Изокоста  дегеніміз-жалпы шығындарының құны бірдей болатын , еңбек пен капиталдың барынша мүмкін болатын тіркесімін қамтитын сызық.. Изокостаның теңдеуін табу үшін, еңбектің бір сағатына деген төлемді№№ арқылы белгілейік, ал ю№-арқылы капиталдың бір данасына кететің жал төлемінің құның белгілейік.  

 

 

   Сонда жалпы шығын былай  анықталады:                 

 

Мұнда,  PL*Kеңбекке кететін шығындар;      

          PK*K     - капиталға жұмсалған шығындар.  

 Берілген теңдеудің  жазықтықтағы графигі изокоста  болып табылады. Изокостаның теңдеуін  былай жазуға болады:

Бұдан біз изокостаның  бұрыштық көлбеуін- ( )-ге тең екендігін  көреміз. 

 Изокостаның бойында орналасқан  кез келген А және В нүктелері  үшін жалпы шығындар деңгейі  бірдей. А нүктесінен В нүктесіне  жылжығанда қолданылған капиталдың  саны №К –ға азаяды, ал еңбек  саны №№ -ге көбейеді. 

 

 

   Сондықтан еңбектің  қосымша сағаттарын төлеуге кеткен шығындардың орнын капитал шығындарының азаюымен толтыру керек, яғни

Бұдан -  тең екендігін көреміз. Яғни изокостаның бұрыштық коэффициентін, шығындар тұрақты деп ұйғарғанда, капиталды еңбекпен ауыстыру шамасын көрсетеді. 

 Фирма берілген  өнім көлемін ( мысалы, Q=200 ) ең  аз шығындармен өндіру үшін  қолданылатын еңбек пен капиталдың  санын анықтау керек деген  есепті қарастырайық..

6.5-серетте Q=200 дана  өнім көлемін шығаруға сәйкес изокванта көрсетілген. Үш изокостаны қарастырайық. 1-изокоста изоквантадан төмен орналасқан және олар ешқандай нүктеде қиылыспайды немесе бірін-бірі жанап өтпейді, яғни өндіріс көлемін 200 бірлікке жеткізуге өндірістік реурстардың  деңгей да А  нүктесі ТС№ изокоста мен изоквантаға ортақ және осы нүктеде 200 бірлік өнім өндіргендігі шығындар ең төменгі деңгейде болады.