Жол картасы» әлеуметтік – экономикалық бағдарламасының негізгі мәселелері

Министрдің айтуынша 2002 ж. agip КСО – 1,5 млрд. дол., ТШО – 850 млн. дол. Қарашығанақта жұмыс істейтін ұйымдар 1 млрд. дол. инвестициялады. Ж. Кулекеев “2003 ж. шетелдік тіке инвестициялар көлемі 5 млрд. дол – дан кем болмайды”. “Біздің негізгі мақсатымыз барлық инвестициялардың көп бөлігін импорт ауыстыру бағдарламасын қарастырудамыз” деп тұжырымдады. Ж. Кулекевтің ақпараты бойынша 2003 ж. бастапқы 7 айында отандық тауар өндірушілер импортты алмастыру бағдарламасы бойынша 50 млн. дол. сомасында тауар сатып, қызмет көрсетті.

Қазақстан ТМД елдері арасында инвестициялық белсенділікке қатысу бойынша екінші орынды иеленді. Инвестициялар салымы бойынша ТМД елдерінің тізімі тиөмендегідей. Ресей – 9,201 млрд. дол., Қазақстан – 5,729 млрд. дол., Әзербайжан – 3,233 млрд. дол., Украина – 2,696 млрд. дол., Түркіменстан – 762 млн. дол., Грузия – 512 млн. дол., Өзбкестан - млн. дол., Беларусь – 346 млн. дол., Молдова – 342 млн. дол., Қырғызстан – 309 млн. дол., Армения – 265 млн. дол., Тіжікстан – 87 млн. дол.

1993-2000 ж.ж. арасында Қазақстан экономикасына салынған инвестициялардың жиынтық сомасы 12 млрд. дол-дан асты. Қазақстан экономикасына салынған инвестициялар көлемінен жетекші орындарды Жапония және Корея иеленеді.

Бұл екі мемлекет үлесіне барлық инвестициялардың 55%, Батыс Европа  елдеріне 30%, АҚШ үлесіне – 11,1%. Инвестициялардың жартысынан астамы қара және түсті металургияға және ширегі мұнайгаз саласына бағытталады.

1633,2 млн. дол. сомадағы 1999 ж. инвестициялар  берілген бағыттарда қолданылады: жабдықтарды сатып алу – 153 млн. дол., техникалық жабдықтау, реконструкция - 83 млн. дол., айналыстағы құралдарды толықтыру – 395,3 млн. дол., геологиялық барлау жұмыстары – 75,6 млн. дол., басқалары – 727,8 млн. дол., жарғылық фондарға төлемдер – 108 млн. дол., бюджетке төлемдер – 97,7 млн. дол. «Басқалар» бағыты туралы ресми статисикалық ақпарат бермейді.

Келешекте инвестицияларды тарту жетекшілігі түбегейлі өзгерді. 2004 жылы елімізге бағытталған инвестициялар көлемі 2,7 млрд. дол. болды.

Қазақстан экономикасына салынған  инвестициялар бойынша жетекші орындарды  АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.

Салықтық және кедендік жеңілдіктер берілетін Қазақстан экономикасының секторларына: өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады. Қазақстан Республикасында басқада мемлекеттермен бірдей салынған капиталдың негізін инвестициялардың   83,9 % тіке инвестициялар түрінде болады. Олар негізінен қара және түсті металлургия, мұнайгаз кешеніне бағытталған, яғни түскен пайданың сыртқа кетуіне әкелетін жоғары пайдалы салаларға салынған. Келген ақшамен шығарылған қаржылар арасындағы арақатынас елімізден кірістің үлкен көлемде тіке және жанама түрде шығарылуын дәлелдейді.

Серіктес – елдрдің инвестициялық үрдістегі географиялық бағытталуы төмендегі басымдылықтардың қалсптасуына әкеледі: Жапония – 36,9%, Оңт. Корея – 20,1%, АҚШ – 17,4%, Ұлыбритания – 11,7%, Франция – 14,5%, Германия – 3,9%, Туркия – 3,0%.

2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі.

Осы уақыт аралығында негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3%  Қазақстан Респулика аумағында жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар  игерді.  Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу өнеркәсібі 10,4% болып табылады.

6-сурет. Негізгі капиталға салынатын инвестиция көлемінің экономикалық көрсеткіші

Осы уақыт аралығында негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3%  Қазақстан Респулика аумағында жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар  игерді.  Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың

жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу өнеркәсібі 10,4% болып табылады.

Шетел инвестицияларының жалпы республикалық көлемнің қомақты үлесі Атырауда 67,9%, Қарағандыда 10.2% болғанын көрсетеді.

Негізгі қаражаттарды құру және жетілдіру үшін жұмсалған шығындарға    байланысты негізгі капиталға салынған 2007 және 2008 жылдардағы  инвестициялар құрамы төменде көрсетілген.

1-диограмма. Технологиялық құрылымының  негізгі капиталына салынған  инвестиция көлемі, % - бойынша

   2004 жыл  қаңтар-желтоқсан           

Үйлер мен ғимараттар құрылысы және күрделі жөндеу бойынша жұмыстар.

Машиналар, жабдықтар, құралдар.

Өзге күрделі жұмыстар мен шығындар.

Минералдық-шикізат кешенінің жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялардың көлемі 2005 жылы 9150,2 млн. АҚШ долларын құрады.Олардың 7298,2 млн. АҚШ долларын шетелдік инвестициялар яғни 80 пайызын, ал 1852 млн. АҚШ долларын отандық инвестициялар құрады. Тұтастай алғанда жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялар мынадай көрсеткіштермен сипатталады: көмірсутек обьектілері бойынша 79% (7248,8 млн. АҚШ доллар), полиметалдар бойынша 4% (374,7 млн. АҚШ доллар)көмір 4% (364,1 млн. АҚШ доллар),  темір, маганец 4% (335,8 млн. АҚШ доллар), мыс 3% (261,5 млн. АҚШ доллар), алтын 5% (151,1 млн. АҚШ доллар), кең тараған пайдалы қазбалар 1% (94,6 млн. АҚШ доллар), хромиттер

1% (88,5 млн. АҚШ доллар), уран 1% (64 млн. АҚШ доллар), алюмений 1% (50,9 млн. АҚШ  доллар), жер асты сулары 1% (50,6 млн. АҚШ доллар), никель калбат бойынша 1% (4,5 млн. АҚШ доллар), пайдалы қазбалардың  басқа түрлері бойынша 1% (61 млн. АҚШ доллар) құрайды.

Жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялардың өңірлік бөліністегі ең көп үлесі Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды және Батыс Қазақстан облыстарында игерілді. Осы облыстарда ең көп көлемге негізінен шетелдік инвестициялар есебінен қол жеткізді. 2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында 2004 жылдың тиісті кезгімен салыстырғанда минаралды-шикізат кешеніне жұмсалған инстициялар көлемі Жамбыл, Батыс Қазақстан облыстарынан басқа респуликаның барлық өңірлерінде өсті. 2005 жылы гиологиялық барлау жұмыстарының жалпы шығындар қаржыландырудың барлық көздері есебінен 205 млрд. теңгені құрады. Олардың 78 пайызы шетелдік инвестициялар есебінен, 12 пайызы отандық инвестициялар есебінен, ал бір пайызы республикалық бюджет есебінен қаржыландырылды.

Нақты обьектілерде жұмыс істейтіндердің саны 204524 адамды, оның ішінде Қазақстандық мамандар 199821 адамды яғни 97,7% құрады. Қазақстандық мамандарды оқытуға кеткен шығындар 52,3 млн. АҚШ долларын, әлеуметтік салаға және жергілікті инфрақұрлымды дамытуға кеткен шығындар 138,6млн. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттің бюджетіне түсетін жалпы соманың 79 пайызы мұнай саласының үлесіне тиесілі. Жалпы Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестицияның барлық көлемінің 80%  шетелдік инвестициялар құрайды. 

Жалпы, бүгінгі күн Қазақстанда инвестицияны игеру қандай күйде? Инвестициялық белсенділіктің төмендеу қарқыны қысқаруда. Республика бойынша 2001 жылдың қаңтар-маусымында негізгі қаржыдағы инвестиция көлемі 39 млрд. теңгені құрады және 2000 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 5%-ке қысқарды. 2001 жылдың қаңтар-маусымындағы Қазақстан Республикасындағы негізгі қаржыдағы инвестициялық құрылымы мынадай түрде:

• мемлекеттік      23.5%
• жекелік                                                        13.3%
• үлесті (шетел қатысуынсыз)                     22.4%
• үлесті (шетел қатысуынмен)                     33.3%
• шетелдік                                                      7.5%

2001 жылдың қаңтар-қыркүйегінде  Республика аймағында, барлық түрдегі  кәсіпорындар мен ұйымдардың және тұрғындардың қатысуымен жалпы көлемі 813,6 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді, 2000 жылдың осы мерзімімен салыстырғанда 0,1%-ке кем. Оның 95,8 мың шаршы метрі мемлекеттік кәсіпорындардың қатысуымен іске асса (2000 жылдың қаңтар-қыркүйегінің  46%-і ), 2000 жылдың сәйкес кезінен 8%-ке артық болған, 717,8 мың шаршы метр тұрғын үй ауданы мемлекеттік емес кәсіпорындар есебінен тұрғызылды. Жеке тұрғын үй құрылысын салудағы жоғары үлес салмақ Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан обылыстарында байқалады. Керісінше, тұрғын үй құрылысының төмендеуі 2000 жылдың сәйкес мезгілімен салыстырғанда Атырау, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстарында орын алды.

Астана қаласындағы құрлыстың инвестициялық жағдайы өзгеше қалыптасып отыр. 2001 жылдың тоғыз айында барлық меншік түріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың қатысуымен 15,2 млрд. теңге негізгі қаржы инвестициясы игерілді, бұл республика бойынша жалпы көлемнің 19%-і. 2000 жылдың қыркүйегінен бергі кезеңде 10,7 есе үлкен қаржы инвестицияланған. Қаланың негізгі қаржыдағы инвестиция көлемінің негізгі үлесін құрайтын шығындар:

• тұрғын үй құрылысы                                      41%
• құрылыс материалдары саласы                      12%
• транспорт                                                           9%

Қаланың қаржы органының негізгі көзі – бюджеттен тыс “Жаңа Астана” қорының қаржысы. Ол жалпы көлемнің 40%-ке жуығын құраса, 7,2%-і бюджеттік қаржы, ал қалғаны шетел инвесторларының қаржысымен іске асырылуда.

Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал әлі де күрделі қалпын сақтауда. Оны шешу асығыстықты талап етпейді, бірақ “ұзын арқан, кең тұсау” еліміз экономикасында күтпеген кедергілердің пайда болуына әкеліп соғады.

Мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел фирмаларының инвестициясы мен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығар қорытынды: жаңа инвестициялардың тартылуы, яғни Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуеді.    2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі.

7-сурет. 2012 жылы және 2013 ж. Ғаңтардағы  ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуы