Жол картасы» әлеуметтік – экономикалық бағдарламасының негізгі мәселелері

Сыртқы инвесторлар үшін инвестициялық шешім қабылдау күрделі іс-әрекеті қаржылық – шаруашылықтық аспектілердің барлығын, сыртқы және ішкі аймағын бағалау қажет. Шешім қабылдап болғаннан кейін тұрақты бақылау қажет, сонымен қатар жобанынң жүзеге асуының алдында да бақылауға тиіспіз. 4-суретте инвесторлар әрекетінің тізбегінің үлгісі берілген. Әрбір этапта (деңгейде) инвестордың жобаны ары қарай жалғастыруы мен айналдырудан бас тартуы мүмкін. Егер инвестор инвесторлау үшін мүмкіндіктер көп екенін білсе, (сұраныс ұсынысты арттырады), сыртқы инвестор алға қарай үш қадам жасайды, яғни өзіне ұнаған нақты өнеркәсіпті таңдайды, бизнес-жоспарын алады және финанстық құжаттар көлемін қарастырады, өзінің ісінің аймағының инвестициялық приоритет (алғашқы мәні) сәйкестігін бағалауды өткізеді, талап етілетін және бар болған ақшаларды салыстырады, ақшаның қайтарымының негізгі кепілдерін байқайды; инвестициялық белсенділігін бағалауды жүргізеді (бұған фактор құраушы қосылады).

Бағалаудың осы деңгейлерінің негізінде, көптеген мүмкіндігі бар инвестициялық ұсыныстар ішінен ең қызықты дегендерін таңдауңа болады, бұл арқылы біз қарастыратын ұсыныстар азаяды, және олармен жұмыс істеуге аз ресурс жұмсалады.

3-сурет. Төмендегіүлгі сызба нұсқасын нәтижелерді бағалауды қалыптастыру мен қолданудың негізгі тәсілдері, осы сипаттамасының методикасы (әдістері көрсеті

Бұрынғы КСРО елдеріне шетел капиталдарының тартылу бағыттарын анықтау үшін шетелдердің тәжірибесін зерттеу маңызды. Түрлі даму елдер топтарына жатуына қарамастан Қазақстан Республткасы Жапония, Германия мен ортақ ұқсастықтарға ие:

- өндіріс құлдырауы, жұмыссыздықтың өсуі, инфлияцияға әкелген терең дағдарысытың басталуы;

- бұрынғы әлеуметтік жүйенің  күйреуі және қоғамдық санада  жаңа ойлауды қалыптастыруды  қажеттігі;

- жоғары білікті және арзан  еңбек ресурстары орын таба  алатын ішкі рынокты кеңейтудің потенциалды мүмкіндіктері;

- шетелден инвестициялар ағымы  көбейуге қажетті объективті  алғышарттардың болуы (заңдық режим, инвесторлардың ұлттық режиммен  тең қарастырылуы, жеңілдіктер жүйесінің  болуы);

Қазақстандық қоғамның тұтастығы, халықтың сабырлығы, үкіметтің шетелдік инвесторларға жағдай жасауы және оппозициялық партиялардың толық қалыптаспауы көрініс тапқан жағымды әлеуметтік – психологиялық  ортаның болуы.

Инвестициялық саясаттың әлеуметтік – экономикалық салдарын есепке ала отырып Қазақстан төмендегі бағыттарды қамтитын экономиканың қаржылық тұрақтану кезеңінің бастапқы уақытында қажетті қатаң методтарды қолданды: үкіметтік кредиттер мен кепілдіктерді шектеу (себебі үкіметтік кредиттер алдын-ала төлемді, кепілдік беруді және соманы прцентімен қайтаруды талап етеді). Мұндай жағдайда елге келетін инвестицияларды көбейту мүмкіндіктері кеңейеді. Инвестицияларды тарту жолының бұл түрі төмендегі факторлармен басым:

- тіке шетелдік инвестициялар  донордың келешектегі мүдделерінің  іске асырлуына мүмкіндік береді;

- өндіріс үрдісін басқару донорлық  қатысу құқығын иелену мүмкіндігі;

- сыртқы қарыздың сомасына тәуелсіз  үлкен көлемде қаржы ресурстарын  тартуды қамтамасыз етеді;

- іскерлік және шаруашылық беле  шаруашылық белмасыз ететін өндірістік  және ғылыми – техникалық ынтымақтастық түрлерін кеңейтуге мүмкіндіктер қалыптастырады;

Мұның барлығы Үкіметтік инвестициялық бағдарламаны қабылдау бағытын қалыптастырады: құрлыс және объекттерді сатып алумен қатар біріккен кәсіпорындар және филалдар салу,  объекттерді шетел компанияларына басқаруға беру, акционерлік және банктік мекемелердің инвестициялары арқылы донорладың кәсіпорындарды жекешелендіру үрдісіне қатысуын кеңейу. Пайдаланудағы бағыттардың сипатында өзгерістер байқалуда. Мысалы біріккен кәсіпорындар алып сату іскерлігінен өндірістік, банктік, құрылыстық және ауылшаруашылығында көбейе бастады. 1997 жылы жұмыс істеп жатқан біріккен кәсіпорындар саны 1388 жетіп, оның ішінде шетелдік инветорлар басқаратын кәсіпорындар саны – 100 болды. Серіктестер мүдделерінің өзгеруі олардың өндірістік мақсаттарды іске асырып, өнімнің рыногын сақтауға ұмтылысын анықтайды; Қазақстан Республикасы экономикасына салынған айналыстағы капиталдардың көбеюі жеке жобалар бойынша жекешелендіру үрдісіне әсер етті.

Дегенмен, еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне іштен ж2не сырттан қауіп төндіретін бірнеше жағымсыз факторлар төмендегідей:

1. Халық шаруашылығының белгілі салаларының дамуында үлкен теңсіздіктің пайда болуына әкелген мұнайгаз, қара және түсті металлургияның донор үшін негізгі инвестициялық обьект ретінде сақталуы. Инвестициялардың мұндай сипатта дамуы кейбір салаларда шетел инвесторларының монополистерге айналуына әкеледі (темекі өндіру, маргарин өндірісі т.б.).
2. Тіке шетелдік инвестициялар құрылымның 70% негізінен инвестор-кәсіпорыннан оның филалдары, заим, сауда түрінде алатын қаржыдан тұрады. Мұндай инвестициялар фирмааралық қарыздардың қалыптасуына және қатал шартты комерциялық кредиттердің таралуына әкелді.
3. Негізгі инвестор тарапынан кредит беру қаржыландыру инвестициялар көлеміне сай емес пайданың  трансферттелуіне әкеледі. Мысалы дүниежүзілік практикада пайданың кетуі инвестициялардың 20% аспайды, пайданың қайтадан инвестициялану үрдісі бухалтерлік және басқа жолдармен алдмай-ақ елден қаржының кетуіне себеп болады, яғни мемлекеттен тіке және жанама пайда шығарылады.

Тәуелсіздік алған қысқа мерзімде Қазақстан оң бағытта бірқатар қадамдар жасады. Шетел инвесторларының күткен үміті, кейбір факторлардың орын алуынан, ақталмады. Дөкейшіліктің, нормативтік актілердің айқын еместігі секілді өзге де факторлар оның себебі болып табылады. Жетпіс жылдық мұрадан бір күнде құтылудың мүмкін еместігі олар да түсінді. Бақытқа орай, жағдай тұрақтана бастады, онымен бірге Қазақстанның бизнес жасауға қолайлы орын екндігі байқалды.

Шетел инвесторларының пікірінше, Қазақстандағы инвестициялық ахуал тұрақсыз, бірақ болашағы зор. Инвестициядан қомоқты пайда мүмкіндігі бола тұрса да, ақынсыздық Қазақстанға шетел инвестициясының келіп құйылуына кедергі келтіруде. Бұл айқынсыздық бірнеше түрлі болса да, қайсыбір ретте, Республика Үкіметі саяси бағытының тұрақсыздығымен және бұрмалылығымен байланысты.

Бұл бес кедергінің ішінде тек қаржы тәуелділігі ғана Үкімет бақылауынан тыс. Әйтсе де, қаржы тәуелділігі қалған Үкімет бақылауындағы төрт позициямен тығыз байланысты. Бизнесмендердің айтуынша, Қазақстан Үкіметіндегі дөкейшілдік олардың Қазақстанда жұмыс істеуіне үлкен кедергі болуда. Кейбіреулері: “Шетелдік құрылғыларды ел экономикасына тарту үшін бизнеспен басқаруға қатынасты өзгерту керек. Дөкейшілдік барлық қызмет түрімен байланысты және ол дамуды тежеуде. “Барлығына төлеу керек” деген талапты орындай отырып, шешуші сөзге ие бола алмаушылығы шетелдік ірі инвестиция көзінің Қазақстанға деген сенімін жоғалтуда. Сондықтан да Қазақстан шетел инвесторларына деген өз ықыласының барлығын әрқашанда сөзбен емес, іспен дәлелдеуге керек”, - деп атап айтуда.

Тіпті, бәсекелес министрліктер мен билік органдарының арасындағы өкілеттігінің нақты айқындалмауынан және Қазақстандағы билік органдары компанияларды инвестициялаудың ұзақ мерзімді тұтас кепілді инвестиция  түрінен қысқа мерзімді ақшалай қатысуды артық көретіндігін де жасырмайды.   

Қазақстанға инвестиция тартудың үшінші бір кедергісі – ел халқы санының аздығы және қаржы кестесі. Жаңа Салық Кодексі кейбір шетелдіктер тарапынан да құпталуда, дегенмен де, салық салу деңгейі және Салық Кодексінің күрделі болуы әлі де болса инвестиция үшін кедергі болып отыр. Қазақстан Үкіметінің жек нарыққа әсер етуінің де жалпы деңгейі сақталуда. Үкіметке мемлекеттік реттеудің және дәрежесінің күрделілігін төмендету керек. Салық салу және реттеудің жалпы деңгейі инвестиция пайдасын төмендетеді, ал пайданың азаюы шетел инвесторларының ел экономикасына қалыптасуына тосқауыл болды. Жалпы алғанда, шетел инвесторлары Қазақстанның Салық Кодексін әлі де күрделі деп есептейді. Ал салық заңдарының жүзеге асуындағы тұрақсыздық Салық Кодексінің одан әрі іске асуын күрделендіруде.

Ішкі экономикалық құқықтық жағдайдың инвесторларға қолайлы жақтары:

1. Экспорттық кеден алымдарының салыстырмалы түрде аз болуы (орта есеппен 7,5%-ке қысқартылуы).
2. Экспорттық лицензиялауға жататын тауарлардың жалпы санының аздығы (35 тауар түріне қысқартылуы).
3. Экспорттық контингент санының көп еместігі.
4. Кеден қызметінің төлем 1994 жылдан теңгемен есептеледі.

Ішкі экономикалық құқықтық инвесторларға қолайсыз жақтары:

1. Ішкі сауда монополиясын кеңейтудің түбегейлі болмауы.
2. Валюта айналымының қайталану жағдайы.
3. Экспорттық шектеуге жататын кейбір тауар түрлеріне рұқсат алудың ұзақтығы және қиындығы.
4. Кез-келген уақытта өзгеруі мүмкін жеке нұсқаулар жиынтығы.
5. Экономикалық даму теріс болғанда, ішкі экономикалық өсу деңгейінің шектеліп қалу қаупі.

Шетел фирмалары үшін анықталмаған жағдайдың бірі – туындаған мәселені шешуге көмектесетін нақты органның болмауы. Олардың ойынша, өздері “One stop shop” (бір ғана дүкеннен бір аялдағанда сатып алу) атайтын, мүмкіндігінше туындаған мәселелерді шешетін бір органның болғаны дұрыс. Мысалға, Ұлыбританияда ондай орын бар. Ол – “Ұлыбританияның өнеркәсіп және сауда инвестициясы бюросы”.

1.3 Шетелдік капитал инвестицияның  негізгі қайнар көзі ретiнде

Инвестицияның негізгі көзi - жинақ болып табылады. Бiрaқта жинақты бiр шаруашылық агент орындаса, инвестицияны басқа да топ мүшелерi немесе шару ашылық субъектiлер орындайды. Сондықтанда, ғалымдар aнықтaу барысында инвестицияның мағынасына емес, соншалықты оның  мақсатты бағыттануына көңiл аударуыды қажетдеп санайды.

Капитал құнының өcуiнe байланысты инвестициялық процестi Кейнс қарастырды. Оның анықтамасы бойынша инвестиция - берiлген кезеңдегi өндipicтiк іс-әрекет нәтижесiнде капиталды мүлiк құндылығының ағымдық өсуi немесе берiлген кезеңдегi табыс бөлiгi, яғни, қолданысқа берiлмеген табыс.

В.Фельзенбаум айтады инвестиция түсінігі "капитал ағымдары" түсінігіне және "қаржылық" портфельдi инвестиция түсінігін мағынасына жақын нақты инвестицияны көpceтeдi. Яғни, акцияға, облигацияға және басқа да бағалы қaғаздарға салу табыс алу үшiн меншiк құқығын беретiн меншiк иесiн бiлдiретiн құжат. Бұл жағдайда инвестициялық іс-әрекеттiң объективтiлiгiн бiлдiредi.

Тәжiрибе жүзiнде әр түрлi зерттеушiлер арқылы инвестиция түсінігінің мәнін бередi. Жалпы осы кезге дейiнгi тұрмыстық сана деңгейiнде инвестиция түсінігіне жер сатып алу үшiн жұмсалынған салымдар жылжымайтын мүлiк, акция, құрылыс үшiн, техника және тағы басқалары.

Инвестицияны нақты және қаржылай деп бөледi. Нақты инвестициялар жаңа, жабдықтау мақсатында немесе кәсiпорынды техникамен жабдықтау мақсатында салынады. Қаржылық салымдар мемлекеттiң, басқадай кәсiпорндардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздардың және акцияларын сатып алуғ а жұмсалынады.

Бiрiншi жағдайда инвестор өндiрiстiк негiзгi қopдың және айналым құpалдарын қалыптастыру maқcaтында өзiнiң өндiрiстiк капиталын көтepeдi.

Екiншi жағдайда инвестор бағалы қағаздардың табысын дивидент алу арқылы өзiнiң қаржылық капиталын көтередi. онымен қaтap, тiкелей және портфельдi инвестицияны бөледi. Қазақстан Республикасы "тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау" туралы заңында тiкелей инвестициялау қазақстан республикасның егемен кепiлдiктерiне байланысты және қазақстан республикасына берiлетiн ресми техникалық көмек немесе гранттар шеңберiне кipeтiн инвестицияларды қоспағанда, инвестициялардың барлық түрi деп көрсетiлген.

Тiкелей  инвестицияларды  мемлекеттiк  қолдаудың мақсаты: экономикалық басым секторларында тауарлар өндipудi, жұмыс aтқapу мен қызмет көpceтудi, жеделдете дамытуды қаматамасыз ету үшiн қолайлы инвестициялық ахуал жасау болып табылады. Портфельдi инвестиция - бұл жалпы айтқанда портфельге, бағалы қaғаздар немесе мүлктердiң құндылығына салынады.

Мысалы, инвестор әртүрлi фирмалар шығарған бағалы қағаздар жиынтығын немесе бiрыңғай қордың акцияларын сатып алады. Инвесор сатып алғаннан кейiн компания бағалы қағаздар портфелiндегi үлесiне талап қояалады.

Инвестициялаудың басқадай формалары жер учаскелерiнiң, мулiк құқығын (ақшалай эквивалентпен есептелiнедi) өнеркәсiптiк меншiкке беру лицензиясы, өндiрiстiк құпиялар және тағы басқалар. Жалпы мақcaтқa жету процесiнде қазақстан республикасы мынадай мiндеттердi шешедi: