Жол картасы» әлеуметтік – экономикалық бағдарламасының негізгі мәселелері

Егер  шетел компаниялары  олардың  арасындағы импортерлер, отандық компаниялар арасындағы бәсеке оптималды болмаса, онда осы бәсекенiң арқасында сапалы өнім, төмен баға және т.б артықшылық пен жеңiлдiктерге ие болатын тұтынушылар бұлардан айырылады немесе шектеліп қалуы мүмкін.

Шетел инвестицяларының қызметi тек қана өндiрiстiк материалдық және материалдық емес факторлары нысаны ретiнде болуы мен сипатталмайды. Кем дегенде халықаралық инвестицияларының төрт қызметiн бөлiп көрсетуге болады:

- өндiрiстiк материалдардың факторларына жол ашу;

- өткiзу нарықтарына жол  ашу;

- халықаралық өндiрiстi ұйымдастыру;

- ұлттық экономикалық  жүйелердiң сыртқы экономикалық  жүйелердiң өсушi өзгерiстерiне бейiмдеу.

Осылайша ғана шетел инвестициялары экономиканы құрылымды қайта құрудың алдыңғы факторларының бiрi бола алады. Мысал ретiнде Қытайдың тәжiрибесiн алайық. Бұл ел инвестиция тартудың көлемi бойынша тек АҚШ-қа ғана жол беретiнiн бiлемiз. Бұл жерде еңбектi көп талап eтeтін өңдеушi экспортқа бағытталған салаларға тартылған (элкетроника, тескстиль, тiгiн бұйымдары, аяқ киiм).Қытай саудасының қарқынды болуы мынада, экспортқа өңделуiш тауарлар, яғни Қытайдағы шетелдiк фирмалар өңдеуге импорттайтын тауарлар асып өңделген тауарды экспорттайды. Осылайша бұл ТҰҚ үлесiне жұмыстың 55% келедi.

Талдау обьектiсi ретiнде тікелей шетел инвестицияларын алуы келісімімен байланысты:

1) Тікелей шетел инвестицияларының - халықаралық ағымының едәуiр  бөлiгi. Ол барлық шетел инвестицияларының 1/3 құрайды.

2)Тікелей шетел инвестицияларыны экономиканы интернациянолизациялаудың неғұрлым релефтiк көрінсі.

Шынында да тікелей шетел инвестициялары басқаларға қарағанда өзiмен бiрге ресурстарды технологияны маркетингпен менеджмент саласындағы бiлiмдерiдi де алып жүре алады. Керсетiлген талдауда Қазақстанның жағдайында тікелей шетел инвестицияларының бас бұрушы жол eкeнін айта кеткен жөн. Қазақстанда мәселелер шетел инвестицияларының түpін белгiлейдi және экономикалық жағына нарықтық эономикаға жұмыс iстеткiзетiн кәсiпорындарды ұйымдастыруларды дұpыc көредi.

 

 

1.2 «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасын және отандық өндірістің инвестициялық ахуалын талдау

 

 

“Бизнестің жол картасы - 2020” бағдарламасын әуел бастан қаржы агенті ретінде “Даму” кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ жүзеге асыра бастады. Қазіргі уақытта “Бизнестің жол картасы - 2020” бағдарламасы 4 бағытта жүмыс істеуде. Жол картасының бірінші үш бағыты кәсіпкерлікке қаржылай қолғабыс жасау,а бағытталған: екінші деңгейлі банктерде жеке кәсіпкерлік субъектілерімен алынған несиелер бойынша пайыздық ставкасын субсидиялау, банктік займдарды кепілдендіру (бірінші бағыт), “Бизнестің жол картасы - 2020” бағдарламасы үшін басым экономика секторларында қатысатын кәсіпкерлердің бұрынғы несиелерін оңалту (екінші бағыт), өз өнімін шетке шығаратын кәсіпкерлер несиелерінің пайыздық ставкасын субсидиялау (үшінші бағыт) және өндірісті модернизациялау және бизнесті басқарудың заманауи модельдерін енгізу мақсатында кәсіпкерлік потенциалды күшейтетін оқыту бағыты. Павлодар облысы бойынша осы бағытпен “Деловые связи” жобасы шеңберінде бизнесті жүргізудін типті модельдеріне 40 адам үйретілді.

Бірінші бағыт бойынша елімізде құны 281,45 млрд. теңгені құрайтын 1541 жоба мақұлданып, жалпы құны 174,2 млрд. теңгені құрайтын 1222 жоба бойынша субсидиялау шарттары жасалды. Ең көп жоба Павлодар облысында мақұлданды – несиелердің жалпы құны 32,27 млрд. теңгені құрайтын 170 жоба, Қарағанды облысында - несиелердің жалпы құны 33,74 млрд. теңгені құрайтын 153 жоба, Ақтөбе облысында - несиелердің жалпы құны 19,37 млрд. теңгені құрайтын 147 жоба, ШҚО - несиелердің жалпы құны 13,02 млрд. теңгені құрайтын 112 жоба.

Екінші бағыт бойынша елімізде құны 175,545 млрд. теңгені құрайтын 223 жоба мақұлданып, жалпы құны 140,84 млрд. теңгені құрайтын 174 жоба бойынша субсидиялау шарттары жасалды. Ең көп жоба Алматы қаласында – 41. 26 жоба бойынша 26,96 млрд. теңгеге субсидиялау шарты жасалды. Алматы облысында – 23. 20 жоба бойынша 34,75 млрд. теңгеге субсидиялау шарты жасалды. Қостанай облысында – 18. 16 жоба бойынша 7,82 млрд. теңгеге субсидиялау шарты жасалды. Ақтөбе облысында – 17. 11 жоба бойынша 1,13 млрд. теңгеге субсидиялау шарты жасалды.

Үшінші бағыт бойынша жалпы құны 98,45 млрд. теңгені құрайтын 140 жоба мақұлданып, несиелердің жалпы сомасы 79,08 млрд. теңгеге 118 жоба бойынша субсидиялау шарты жасалды. Ең көп жоба ОҚО – 18,11 млрд. теңгеге 30 жоба, ШҚО – 18,33 млрд. теңгеге 20 жоба, Қостанай облысында - 7,13 млрд. теңгеге 20 жоба, СҚО – 5,64 млрд. теңгеге 17 жоба.

Төртінші бағыт бойынша 2011 жылы 219 аудан қамтылды. Сертификат алған адамдардығ жалпы саны 15654, соның ішінде жеке кәсіпкерлер – 74 пайыз, ЖШС – 10 пайыз, шаруа қожалығы - 13 пайыз, кәсіпкерлікпен айналыспайтын жеке тұлғалар - 3 пайыз.

Мамандандырылған сервистік қызметтерді көрсету әкімдіктерге берілген. Оның аясында кіші бизнестегі кәсіпкерлерге бухгалтерлік және статистикалық есеп құрастыру, салық есебін тапсыру және т.б. бойынша өызметтер көрсетіледі.

Жалпы республика бойынша 10000 кәсіпкерге 20000 астам сервистік қызмет көрсетілді. Сервистік қызметтерді 66 компания атқарды.

“Назарбаев Университет” Дьюк Униыверситетімен (АҚШ) бірлесе кіші және орта бизнестегі жоғары және орта жетекшілері үшін оқытулар ұйымдастырылды. Жалпы 2011 жылы 210 жетекші оқытылды. Аймақтар бойынша қатысушылар саны:

Рет бойынша	Аймақ	Барлығы
1	Ақмола облысы	10
2	Ақтөбе облысы	19
3	Алматы облысы	9
4	Атырау облысы	4
5	ШҚО	11
6	Жамбыл облысы	3
7	БҚО	14
8	Қарағанды облысы	15
9	Қостанай облысы	7
10	Қызылорда облысы	5
11	Маңғыстау облысы	7
12	Павлодар облысы	12
13	СҚО	9
14	ОҚО	25
15	Алматы қаласы	4
16	Астана қаласы	21
	Атамекен	35
	Барлығы:	210

“Даму” кәсіпкерлікті дамыту қоры” АҚ жеке “Бизнес-ақылшы” жобасы бойынша Павлодар облысының кәсіпкерлерінің құзыреттілігі арттырылды, олар бизнес-жоспарлар жазуға, маркетингтік зерттеулер жүргізуге тегін үйретілді.

Дағдарыстан шығудың  ең маңызды құралы – инвестициялық қызметтің белсенділігі болып саналады. Инвестициялық қызметтің ең негізгі шарты жағымды инвестициялық жағдайдың қалыптасуы деп айтуға болады, ал бұл жағдай мынадай қажеттіліктер болуын болжап береді:

• Инвестициялық ауқымның қалыпты тұрақтануы мен кезекті жандануының өндірістегі бәсекеге икемді бөлігін, тірек ету арқылы жүзеге асуы;
• өндірістік өсімді икемдейтін жағымды салық тәртібін жасау;
• төлем-ақылық және қаржылық тәртіпті реттеудің, нормалаудың комплексті шегін қалыптастыру;
• Іс-жүзіндегі нақты банкілік алғашқы төлемнің пайызын белгілі бір деңгейге дейін, яғни өндірістік сектордан капитал ағымын тоқтатуға икемдейтін және нақты инвестицияны жандандыруға әкелетін деңгейге дейін төмендету;
• Тиімді мемлекеттік кепілдіктер жүйесін дамыту;
• Инвестициялық инфрақұрылымдар дамуы мен тиімділігін арттыру;
• Толық салмақты шаруашылықтық механизмді жаңа технологиялық құрылымдағы өндірістік – техникалық жүйеде болашағы күңгірт өндірістер, ресурстарын бөлу үшін, ресурстар шоғырын олардың өндірілетін жерлеріне шоғырландыру, экономиканы модернизациялау үшін құрып шығу.

Біркелкі салықтық реттеудің жүйесін өндірістік ұйымдарға мемлекеттік және жергілікті жеңілдіктер арқылы қалыптастыру, мекенжай тұрғысынан, жекеше, болжау жағынан салықты жақсарту тәсілінің көптеген факторларға тәуелділігі - әртүрлі аймақтағы қызметтердегі кіріс нормасын инвесторланатын капиталға жақындастырады және капитал құйылымын реттейді, ал бұл инвестиция белсенділігін күшейтуге әкеліп, барлық инвестициялық инфрақұрылымдардың жандануына әкеліп соқтырады.

Салықты реттеу жүйесін қарастыруға мына мәселелерді ескеруіміз тиіс:

• Өндірістің сипаты және құрылымы айналымға түскен өнімнің қосымша құнының үлесі, өндірістің еңбектік сыйымдылығы және ақшалай сыйымдылығы, құрылымы;
• өнімдегі орташа өсімдік пайда;
• ұйымның мүліктік көлемі, сонымен қатар бұның ішінде консервіленген және қолданылған өндірістік мақсаттағылары бар, амортизацияланған саясат;
• Өндірістік ұйымның инвестициялық жоспарлары және олардың жаңашылдығы.

Қазақстан қазіргі шетелдік инвесторлар қызыметіне әлеуметтік экономикалық құқықтық ережелер жасап, олардың мүдделеріне сәйкес инвестициялық климатта өте ыңғайлы жасауға ұмтылып отыр, сонымен қатар өзіндегі экономикалық қиындықтарды шешіп алдына қойылған мақсатқа жетуді көздейді.

3-сурет. Өндірістік ұйымдағы инвестициялық  белсенділіктің бағасын шығаратын  функционалдық арақатынастың үлгі схемасы

 

Республикада саясаткерлер мен экономистердің  пікірінше шетелдік күрделі қаржының қатыстыруымен төмендегі проблемаларды шешуге мүмкіндік туадырады:

- сыртқа шығару мүмкіндігінің  тиіміділігін арттыру, оны шикізаттық сипатынан арылту;

- елдің сыртқа шығар у қызыметтерін  күшейту және сыртқы рыногтағы  өз орнын табу;

- сырттан әкелетін өнімдерді  ауыстыратын өндірісті дамыту;

- өндірісітің ғылыми-техникалық  деңгейі, жаңа техника мен технология, басқару әдісін өнім  өткізу арқылы көтеру;

- дайын өнімді шығарудың технологиялық  бөлігінің қалыптасуын бітіру;

- артта қалған және тоқырап  ыдыраған аудандардың дамуына  көмектесу;

- ұлттық экономикада жаңа жұмыс  орнын жасау;

- қазіргі замаңғы өндірістік  және басқару тәжірибелеріне кадр мамандарды оқыту, дайындау;

- қазақстанның экономикалық өз  дербестігін қамтамассыз ету.

Осы айтылған мақсатты белгілерді барлық дамыған және дамышу елдер пайдаланды. Кейбір жағдайда қаржы министрлігі немесе басқада мекемелер өздерінің қалауы бойынша шетелдік үлес қосушыларға жоба жағдайына өзгеріс еңгізу, оны бастауды кейінге қалдыру, кейбір жағдайда келісімді талдауды талап ете алады.

Қазақстан Республикасың ашық рыногтық экоономикасын жүзеге асыруға бағытталған саяси және экономикалық  бір жүйелілікке бет алыспен келеді бұдан Республика Президенті мен Үкіметтің республикаға шетелдік капиталдың құйылуын ынталандырудағы іс әрекеттерінен, қолданып жатқан іс шараларынан көруге болады.

Инвестициялық саясат ел экономикасында маңғызды рөл атқарады және оның мақсаты мен алға қойылған міндеттерін білу қажет. Қазақстан Республикасы үкіметі соңғы жылдардағы жинақталған тәжірибені негізге ала отырып, шетелдік инвесторлар мүддесінің белгілі бір шеңбері туралы мәліметтер алады.

Қазақстан шетелдік инвестицияларды тартуды мақсаты түрде басшылыққа ала отырып оның екі негізгі мүмкіндіктерні ескеруі қажет.

1. Қазақстанның табиғи ресурстарына байлығы, республика териториясының Европа мен Азияның түйіліскен жеріндегі стратегиялық маңызды  жеріндле орналасқан және Европа мен Азияның кең ауқымды рыногының байланысын жеңілдетуіге мүмкінді мол
2. Қазақстанда маманданған және жартылай маманданған жұмысшыларды қосқанда адам ресурстарының жақсы білімді және әртүрлі ұлт –ұлыстың қорының жеткіліктілігі. Бірақ, әрбір айтылған фактордың өз деңгейінде шектеулері бар, оны мойындай және ескере білу керек. Оның бірі Қазақстан құрғақ құрылықта орналасқан және ыңғайлы арзан, көлемді мұқиттық сауда флотына жақын орналасқандығында.

Шетелдік инвестиция халақ шарушылығының барлық бөліктеріне қажет, нақты айтқанда мұнай зерттеу мен өндіру, өңдеу, металл өңдеуге және тиімді қатынастық жердегі, әуедегі транспортқа дейін, тамақ өнеркәсібіне өнеркәсіп тауарлрын өндіруге халық тұтынатын тауарларға және бөлшек саудаға қажет. Шетелдік инвестицияны елдің қауіпсіздігіне байланысты қару –жарақ өндіру, есіркі шығару т.б. салаларға қолдануға болмайды.

Шетелдік капитал жергідік отандық капиталмен Қазақстан Республикасында бірінші кезекте агро өнер кәсіптік комплекс саласын дамытуға, әлемдік рыногта бәсекеге түсе алатын салалардың жедел қалыптасуы мен дамуына бағытталуы керек. 

Шетелдік инвесторлр көмегімен, біздің ойымызша мынадай міндеттерді орындауға болады:

- аймақтың жоғары бағаланған, жаңадан  табылған салалардың дамуын ынталандаруын  қолдау;

- өндірістің бір қатар тұйықталған жүйесін құру, мүмкіндігінше дайын өнім шығару;

- белгілі салалардағы ұлттық  және шетелдік кәсіпорындарға  өзара тиімді бәсекеге түсуді  қамтамассыз  ету үшін қолайлы  жағдайлар жасау;

- жұмыспен толық қамтамассыз  ету;

- жоғары деңгейдегі капитал қайтарымына жету, сонымен қатар жалпы басқада өте маңызды экономикалық қатынастарды шешуге осы міндеттерді орындай отырып жетуге болады.

Тікелей шетелдік инвестициялық экономикалық реформаға әсер етуде экономиканың басқа нысаналарымен салыстырғанда бірсыпыра маңызды, үстемдігі жоғары, яғни тауар өндірумен қызыметтер атқаруға күрделі қаржы тауып салудың қайнар көзі, жаңаи технологияны пайдалануға, ноу-хау, басқарудың адыңғы қатардағы әдістері және маркетингті дамытуға қолайлы, сонымен бірге қарызды өтеуге қаржы жинақтауға өте қажет.

Шетелдік тікелей инвестициялардың тиімділігін ынталандыра отырып, тәуекелінің толық ақталуы, жобаның жетістікке жеткізуі инвесторлардың өздеріне жүктеледі. Өндіріс пен ғылыми техникалық кооперацияның тығыз байланысы қалыптасуның негізінде тікелей шетелдік инвестициялар ұлттық экономикамен дүние жүзілік шаруашылықтың өтие тиімді үйлесіп байланысуын қамтамассыз етеді. 

Сыртқы инвесторлардың әрекеттерін төмендегіден көруге болады:

1. Инвестициялық қажеттіліктерді қарастыру үшін нақты өнеркәсіпті таңдау. Іс-жоспарды қолға алу және финанстық іс-қағаздарға есеп беруге кіру.
2. Бизнес аймағының инвестициялық приоритетпен сәйкестігінің бағасы, талап ететін қажеттіліктердің көлемінің, қажеттіліктердің қайтарымының – негізгі кепілдерінің  бағасы;
3. Ұйымның нвестициялық белсенділігінің, оны шапшаңдығының және факторлық құрылымының бағасы
4. Финанстық жағдайдың сараптамасы, сонымен қатар өткен кезеңдер де ескеріледі.Финанстық нәтижелер болжамы, олардың сараптамасы (өмірге икемділігі, болашағының болуы)
5. Ұйымның сыртқы ортасының сараптамасы (төнген қауіптер - мүмкіндіктер)
6. Ұйымның ішкі ортасының сараптамасы (қатаң жағы - әлсіз жағы)
7. Барлық түрдегі тәуекелдіктердің бағасы
8. Болжамдарды ұйымдастыру, финанстық нәтижелерді тәуекелдіктерді есепке алу арқылы қайта бағалау; қарастырылған жобаның тұрақтылығын сараптау
9. Финанстаудың үлгілерін (варианттарын) таңдау
10. Инвестициялық шешім қабылдау, оны дайындау
11. Инвестициялық жобаның жүзеге асуында күнделікті бақылау
12. Төленген ақшалар қайтарымы; жобаның айналымға түсуінен нақты кірісті алудың басталуы. Стратегиялық бақылау.