Антимонополия

Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының нәтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және нарықта үстемдiгiн, билiгiн жүргiзе  бастады,  өздерiнiң үстемдi билiгiн жүргiзе бастады, өйткенi  iрi кәсiпорындары өнiм өндiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды, яғни белгiлi бiр өнiмдi -тауардың денiн, көбiн өндiретiн, оны сататын тек бiр, болмаса 2-3 ғана кәсiпорындар. Ал өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпорындарының құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп болған және бәскелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi, мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындары. Олардың пайда болуы жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп болған[3].

Монополия «грек» тілінен  аударғанда «моно бір», «полио» сатамын  дегенді білдіреді. Монополия өнім бір ғана фирмамен құрылатынын білдіреді. Басқалардың бәсекенің төтеп  бере алмайтын мөлшерінен рынокқа енуі мүмкін емес (шикізат көздеріне, көлік  құралдарына, кредитке монополия).

Монополияның мақсаты  – монополиялық пайда табу.

Мақсатқа жету құралдары – қалыптыдан жоғары мөлшердегі пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға.

Монополияның негізгі түрлерге жіктелуі 3-суретте келтірілген.

 

 

Сурет 3. Монополияның түрлері.

Е с к е р т у  – Сурет қолданылған әдебиеттер негізінде автормен құрастырылды.

 

Монополияның пайда болуының басты себебі – өндіріс пен капитал концентрациясы (шоғырлануы). Яғни олардың түрлі себептер негізінде бірігуі немесе бір мақсаттарда шоғырланулары нәтижелерінде монополия пайда болады (4-сурет).

 

Сурет 4. Өндіріс пен капитал концентрациясы (шоғырлануы).

Е с к е р т у  – Сурет қолданылған әдебиеттер негізінде автормен құрастырылды.

 

Монополияның түрлерi. Тарихи кезеңде әр елдiң экономикасына  монополияның әр түрлерi құрылды:

а) Табиғи монополия. Сирек  және орны толтырылмайтын  өндiрiс  элементтерiне бiр ғана субьектiнiң  ие болып пайдалануы. Мысалы, жер  қойнауының пайдалы қазбалары: сирек  металлдар, құнарлы жерлер. Мұндай монополия  тұрақты болады. Қазақстанда табиғи монополияға жатады: халыққа коммуналды қызмет (сумен, газбен,электр күшiмеен, жылумен қамтамасыз ету), темiржол, әуе  жолы, энергетиканың обьектiлерi. Мұнайды, мұнай  өнiмiн, газды тасу, байланыс қызметi, қорғаныс кәсiпорындарының кешенi, ядролық кәсiпорын, уландыратын,нашақорлық заттар, қымбат бағалы заттар, қымбат бағалы металлдар[4].

Бұл субьектiлердi мемлекет монополияға қарсы және баға туралы саясатқа сәйкес қатаң бақылайды  және реттеу шараларын жүргiзедi.

б) жасанды монополия –  бiреулердiң қолында белгiлiбір  өнiмнiң тек нарығы, болмаса, тек  өндiрiс және сату нарығы болады. Бұл  кездейсоқ, тұрақты және жалпыға  бiрдей болуы мүмкiн.

Кездейсоқ монополия сатушыға, болмаса, сатып алушыға болады ұсыныс пен сұраныстың уақытша тиiмдiлік  қатынастары болғанда, болмаса, өнiмдi өндiрiп сату үшiн  өте қолайлы  жағдай, мүмкiншiлiк болса (озық технология, техника, жұмыс күшi). Бiрақ, бәсеклестiң  салдарынан бұл экономикалық тиiмдiлік  артықшылық тұрақты болмайды.

Тұрақты монополия болатындар – iрi кәсiпорындар, өндiрiстi, тауарларды өткiзу нарқын өздерiне қаратқан. Мысалы, ағылшынның «Ост-Инд», Германияның «Ганза» компаниялары.

ХIХ ғасырдың аяғында тұрақты  монополияның кеңiнен дамыған түрлерi: картельдер, синдикаттар, трестер, концерндер, конгломераттар.

Картель – бұл өнеркәсiптiң  бұл саласындағы бiрнеше кәсiпорындарының одағы. Бұған қатысушылар құрал-жабдыққа және өнiмге өздерi ие, өздерiнiң меншiгiнде болады. Өнiмдi нарықта өздерi өткiзедi, сатады, бiрақ жалпы өндiрiлетiн өнiмдегi әр қайсысының үлесi (квота), сату бағасы, сататын нарқы, тағы басқа туралы өзара келiсiм болады.

Синдикат – бұл бiр түрлi өнiм шығаратын бiрнеше кәсiпорындардың бiрлестiгi. Мұнда шаруашылыққа кезектi материалдық жағдайлар, ресурстар әр қайсысының  өз меншiгiнде қалады, ал дайын өнiмдi өткiзетiн жалпы ортақ сауда кәсiпорны ұйымдастырылып,  тауарды сол сатады.

Трест – бұл  монополияда  құрал–жабдық, дайын өнiм, осыған қатынасушылардың бiрiктiрiлген, ортақ меншiгi болып  саналады

Концерн – бұл сөз жүзiнде  бiр-бiріне тәуелсiз кәсiпорындардың  және банктердiң одағы (өнеркәсiп, сауда, көлiк). Мұнда бас фирма басқаларына  қаржылық бақылау жүргiзедi.

Конгломерат – бiрнеше  шағын жәнеорташа, бiр бiрiмен өндiрiстiк  байланысы жоқ кәсiпорындардың  бiрлестiгi.

Жалпыға бiрдей монополия  формасы ХХ ғасырдың екiншi жартысында пайда болды. Мұнда халықшаруашылығы барлық жағынан да кәсiпкерлердiң  бiрлестiгiне бағындыру (мемлекеттiң  көмегiмен) негiзiнде құралған. Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар  және  сатып алушылар болып саналады. Мұнда (мемлекеттiң  көмегiмен) негiзiнде  құралған. Бiрлестiктер көп нарықта  негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып саналады. Мұнда мемлекеттiң  өзi iрi монополия болады (әскери-өнеркәсiп  кешенi).

Қалыптасқан, әдеттен шаруашылықта, қоғамда кездеседi – монополия  – жеке өзi сатып алушының  нарқы. Кейбiр экономиканың маңызды секторын  қолдау саясатында, мысалы, ауылшаруашылық өнiмiн  мемлекет өзi сатып алады.

Екi жақты монополия –  белгiлi бiр нарықта тауарды әкелiп  сатушы мен бiрiккен сатып алушылардың  қарсыласуы.

Капиталистiк экономиканы  монополияндыру өндiрiстiк ғылыми –  техникалық  прогресстiң  ықпалымен  шоғырландырудың нәтижесiнде. Бiрақ, кейiнгi уақытта ғылыми- тхникалық  революция басқа да үрдiс (тенденция) туындырды – ол шағын және орташа техникалық жоғарғы класстық кәсiпорындардың  ролiн жоғарлату. Дамыған елдерде  шаруашылықтың 70-80% шағын және орташа кәсiпорындар құрайды. Америка Құрама Штатында «Шағын бизнесті» ұлттық өнiмнiң  жартысына жақынын өндiредi. Жаңа технология мұнда өндiрiсте тез  және көп енгiзiледi, қолданылады. Қазақстан  Республикасында да қазiргi уақытта  шағын және орташа кәсiпорын құруға молынан мүмкiншiлiк берiлiп отыр[5].

Монополия бәсекелiктi жоймайды, тек тәсiлдерiн өзгертедi. Жетiлмеген бәсекелiк болады, егер тек бiрнеше iрi кәсiпорындар белгiлi бiр арнайлы  тауарларды сол қалыптасқан бағамен  ұсынады, сатады. Жетiлмеген бәсекелiктiң  үш түрi болады; а) монополия; б) олигополия; в) өнiмдi  дифференциялау.

Өнiмдi дифференциялау дегенiмiз  – әрбiр тауардың орнын басарлық, оның бәсекелігiнде болатын басқа тауар – субститут барлығы.

Жалпы бұрынғы бытыраңқы, еркiн  бәсекенiң орнына жекелеген салалардың, ұлттық шаруашылықтың шеңберiнде  және бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық көлемiнде  монополиялардың арасындағы бәсекелiк орналасады. Оның негiзгi  мақсаты – басқаларға қарағанда  пайданы көбiрек табу.

Бәсекелесу деген сөздің өзі  экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының таңдауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Монополия жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушыны қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындаған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке ие болуына оның тауарының ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз болуы да әсерін тигізеді.

 Берілген тауарды өндіретін  тек бір ғана жеке фирма  бар және осы тауарды ауыстыратын  басқа тауарлар деп ұйғарсак, онда мұндай нарық – монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде нарықтық сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.

 

 

1.2 Монополияға қарсы реттеу экономиканы мемлекеттік реттеу бағыты ретінде

 

Монополияның дамуы экономиканың бәсекелестік бастауларына тосқауыл қояды. Яғни, бәсекелестіктің бастауын арнаулы  қолдау және монополиялық тенденцияны  шектеу қажеттілігі туындайды. Бұл  мемлекеттің монополияға қарсы  қызметінің арқасында ғана болуы  мүмкін.

Монополияға қарсы реттеудің  басты міндеті бөлек фирмалармен  рыноктың монополиялануына жол бермеуге бағындырылған. Оған әкімшілік және нормативтік бағыттамалы фқпал  жүргізетін әдістері енеді.

Мемлекет тиімді нарықтық ортаның қалыптасуына мүдделі. Ол экономиканы  мемлекеттік реттеу бағыттарының бірін  құрайтын монополияға қарсы саясат жүргізеді және қалыпты бәсекелестік ортаны қалыптастыруға бағытталған  шаралар кешенін көрсетеді.

Бәсекені мемлекеттік  реттеу барлық шаруашылық жүргізуші  субъектілер үшін тең мүмкіндік  пен жағдайды және әскерлік белсенділікті  көтермелеуді қамтамасыз етеді. Осы  міндеттер экономикалақ және заңнамалық іс-шаралардың көмегімен шешіледі. Экономикалық шараларға бюджет-салық  (салық жеңілдіктері, мемлекеттік сатып алу) және несие-ақша саясатының құралдары кіреді. Әкімшілік реттеуде «ойын ережесі» белгіленіп, адал емес бәсекелестік пен монополияның бой көтеруіне жол бермейтін құқықтық шаралыр қолданылады. Экономикалық іс-шаралар фирмалардың қызмтіметіне құқықтық режимін әзірлеумен, бір-бірінің қызметіне араласпау қағидасымен, тауарлық белгіні пайдалану құқығымен,өзара да, сондай-ақ тұтынушылардың алдындағы жауапкершілікпен, сату мен жарнаманың рұқсат етілмеген тәсілдерін пайдаланбаумен байланысты. Заңнамалық іс-шаралар монполияға қарсы заңнаманы әзірлеу, монополияға қарсы саясат әзірлеу кіреді. Мұның өзінде моноплияға қарсы саясат монополияның өзіне тыйым салуға бағытталмауға, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға себеп болатын келісімдерге кедергі жасауға тиіс емес. Саясат бәсекелестерді емес бәсекені қорғауы тиіс.

Мемлекеттің монополияға  қарсы саясаты бәсекелестік нарығында  «ойын ережесін» белгілеуге шақыратын, бірінші кезекте, монополияға қарсы  заңдар жиынтығын жүзеге асырады. Әрекеттің  нақты бағдарламасын үкімет әзірлейді  және жүзеге асырады.

Мемлекеттің монополияға  қарсы саясаты тиімді нарық экономикасы  мен бәсекелестікті нарықтық ортаны қалыптастыру мақсатын жүзеге асыратын заң актілері мен әкімшілік шараларының  жүйесі.

Монополияға қарсы саясат шеңберінде екі негізгі бағытты  бөліп алуға болады: монополиясыздандыру  және кәсіпкерлік монополияны реттеу.

Бірінші бағытқа төмендегілер жатады:

• жаңа фирма құру тәртібін мүмкіндігінше жеңілдету;
• бірігу тәртібіне және фирмалардың жұтылуына мемлекеттік бақылауды енгізу, кейбір жағдайда, бірігу мен жұтылудың мемлекеттің рұқсатымен болған кезінде, тәртіп орнату;
• ерекше күрделі жағдайда баға мен еңбекақыға тікелей мемлекеттік бақылау;
• бағалық кемсітушілік саясатын жүргізгені үшін фирманы жазалау;
• кішірейту жүргізу.

Баға кемсітушілігі - бір және сол рынокта бір тектес тауарларды түрлі бағалармен әр түрлі сатып алушылар.

Табиғи монополия - белгілі бір қызмет түрлеріне сұранысты қанағаттандыру үшін бәсекелесті жағдай жасау мүмкін емес және қызметтің осы түрін көрсету және өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты экономикалық мақсатқа лайықты емес қызметтер.

Демпинг - фирма сатушыға пайда алуды қамтамасыз етпейтін тауарларды жасанды төмендетілген бағамен сату, ал кейде шығынның кей бөлігін жабу. Демпингтің пайдалылығы сонда, ол рыноктан бәсекелестерді ығыстырып шығаруға мүмкіндік береді.

Табиғи монополия нарықтың бүкіл сұранысын бір өндіруші ресурстардың тиімді пайдаланып қанағаттандыратын жағдайда туындайды (өндірісте барынша аз орташа шығын жұмсалады). Табиғи монополия нарықтың сұранысының мөлшері мен кәсіпорынның тиімді көлемінің арасындағы қатал түзетілімнің салдарынан туындайтындықтан, монополияның осы түрі өнімнің бағасын реттеп және көрсетілетін қызметтер пакетін анықтап олардың қызметін басаратын мемлекттің қамқоршылығында болады[6].

Табиғи монополияға көлік, байланыс, газ сумен қамтамасыз ету, электр тораптары және әуе тасымалдауы  кәсіпорындары жатады.

Монополистік бәсекеде өнімнің  сапасын арттырудың, сатып алушыларға кепілдіктер беріп, қызмет көрсетудің маңызы арта түсуде. Бұл ғылымиө  техникалық прогреспен обьетивті түрде  байланысты. Оның іс-қарқыны олардың  бәсекелік қабілетінің шешуші шарты.

Бәсекелестіктің түрлері.

1.Сала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып, ерекше шиеленіседі.

2.Салааралық бәсеке күрес жойылмайды, өршеленеді. Мысалы, «тұтынушылардың доллары үшін» және капиталды пайда аз беретін саладан, оны көп жоғары беретін салада пайдалану үшін.

3.Монополиялар «бөгде – аутсайдер» деп аталатын, яғни моноподық бірлестікке кірмеген кәсіпорындармен үнемі күресте болады. Күрестің айлалы, жауыздық әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып, «бөгделерді құртып жібереді»