Бастауыш мектепте жазба жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Шымкент университеті

 

 

Педагогика және психология кафедрасы

 

031540-Педагогика және бастауыш оқыту әдістемесі

 

 

 

 

 

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

 

 

 

 

Тақырыбы: Бастауыш мектепте жазба жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету

 

 

 

 

 

 

                              

                                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шымкент-2008

 

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе.......................................................................................................3

І тарау. Бастауыш сыныптарда жүргізілетін жазу сабақтарын ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері

1.1. Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың сипаты ...................................................................................................................5

 

ІІ тарау. Жазу жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету және тіл дамытудың әдістемелік негіздері

2.1. Сауатты жазуға үйрету жолдары, жұмыс түрлері.....................................................................................................................12

2.2. Сауат ашу кезеңіндегі міндеттер, олардың мән мағынасы...........23

2.3. Оқушылардың грамматика мен емле бойынша білімдерін есепке алудың жолдары....................................................................................................49

2.4. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және оны жетілдіру амалдары..........................................................52

 

Қорытынды...........................................................................................58

 

Пайдаланылған әдебиеттер................................................................63

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Ана тілі - бүкіл ақыл-ой дамуының негізі дәне барлық білімдердің темір қазығы. ¤йткені оқушыларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім мен берік дағды беретін, сауатты жаздырып, мәдениетті сөйлеуге, ойын әсерлі де жатық жеткізуге төселдіретін осы пән. Ана тілі орфографиялық ережені игеру үшін ғана емес, сонымен бірге, логикалық ойлауды қалыптастыру үшін де аса қажет.

Бастауыш сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту әдістемесі - оқушыларға білім жүйесін меңгертуге, тілге деген икемділігі мен дағдыларын қалыптастыруға ықпал ететін әдіс-тәсілдері мен формалары, принциптер мен оқытудың мазмұны жайындағы ілім.

Жұмыстың көкейкестілігі. Оқушылардың сауатын ашу, тілін дамыту - бастауыш мектеп бағдарламасының негізгі бір бөлігі. Сауат ашу жұмысы жазу жұмыстары арқылы іске асырылады. Жазу сабақтарының мақсаты - балалардың жазу тілі дағдысын қалыптастыру, оларды көркем, анық, дұрыс, сауатты жазуға үйрету. Жазу сауаттылығын арттыру үшін өтілген орфографиялық ережелерге байланысты түрлі жұмыстар жүйелі де жиі жүргізілуі керек. Дұрыс, сауатты жазуға төсілдіру мұғалімнен үлкен шеберлікті, көп еңбекті талап етеді.

Диплом жұмысының мақсаты. Бастауыш мектептің І-ІV сыныптарында жазба жұмыстары арқылы тіл дамыту, сауаттылыққа үйрету әдістерін жинақтау, талдау және тиімді түрлерін негіздеу, ұсыныс жасау.

Жұмыстың міндеті

-бастауыш сыныптарда жүргізілетін жазу сабақтарының мақсатын, қойылатын талаптарын зерделеп, сауат ашу кезеңінде жүргізілетін әдіс-тәсілдерді, жұмыс түрлерін көрсету;

- оқушыларды сауатты жазуға үйретудің әдістемелік жолдарын, жұмыс түрлерін мысалдарын көрсетіп, оқушылардың грамматика мен емле бойынша білімдерін бағалау және жіберген қателермен жұмыс істеудің практикалық жолдарын баяндау;

- үлгілі сабақ жоспары негізінде тәжірибелік сынақ жүргізу.

Теориялық-практикалық қолданылымы.   Жұмыс нәтижесі бастауыш сыныптардың қазақ тілі сабақтарында сауатты жазуға үйретуге байланысты тақырыптарда оқушылардың дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыруда  жалпы оқушыларды сауатты жазуға үйретуде бастауыш мектеп ұстаздары үшін әдістемелік құрал ретінде пайдалануы мүмкін.

Зерттеу әдістері. Бұл жұмыста іс-тәжірибе, әдебиеттер жинау, оларды талдау-жинақтау, салыстыру әдістері пайдаланылды.

 Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І тарау. Бастауыш сыныптарда жүргізілетін жазу сабақтарын ұйымдастырудың ғылыми педагогикалық негіздері

1.1. Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың сипаты

          Бастауыш  сыныптардағы   жазу  сабақтарының    мақсаты-  балалардың   жазу  тілі  дағдысын  қалыптастыру1.  

         Жазу  дағдысының  психологиялық  негізі  мидың   үлкен  жарты  шар  қабығындағы   анализатор  ұштарының   бір-бірімен  күрделі  байланысқа  түсуі,   екінші  сигнал   системасының  жинақталып,  бір  арнаға  бағытталуы  болып  табылады.   Жазу     тілі  көзбен  қабылданады,  қолмен  іске  асады.   Ал  ауызша  сөйлеу   есіту-  кинестезиялық  нерв  байланыстары   арқылы  өтеді.

         Жазу  тілі  ауызша  сөйлеуден   кейін  шықты,   сондықтан  да  ол  үнемі  ауыз  тілге   сүйеніп  отырады.

        Ең  алғашқы,   ерте  дәуірде   адамдар  қандай  да  болмасын  бір  уақиғалар   туралы  мәліметтерді  кейінгі  ұрпаққа  қалдыруға  болады.  Сөйтіп  ондай  мәліметтерді   түрлі  суреттермен  белгілейді.   Бұл  кезең  -  идеографикалық   сөйлеу  кезеңі  деп  аталады.    Идеографиялық  сөйлеу   белгілі  бір   айтылатын  жағдай   туралы  еске  түсіру   рөлін  атқарады.

             Кейінірек   иероглифтік  жазу  шықты.   Бұл  заттарды  немесе    тұтас  ойды   білдірген.

         Біздің  қазіргі  қолданып  жүрген     жазуымыз  алфавиттік   жазу.   Бұл  кейінірек  шыққан.

          Жазудың  құралына  алфавит,   графика    және  орфография  (емле)   енеді.   Алфавит -  тіліміздегі   әріптердің  белгілі  бір   жүйемен  орналасу    тәртібі.

Графика -  дыбыстың,  буынның   немесе  сөздің  айтылуы   қалай  болса,  солай   таңбалануы.    Ал  орфография  тілдің    белгілі  бір  нормаға 

---------------------------------------------------------------------------------------------------

                1. Рахметова  С    Қазақ  тілін  оқыту   методикасы.   А.   1991

 

келтірілген  ережесін   сақтап  жазу.

Алфавит   пен  графиканы   меңгеру-  оқу  мен  жазудың   (сауат  ашудың)  ең  алғашқы,  ең  қарапайым,  бірақ  ең  маңызды  дағдыларын  қалыптастыруды    көздейді.   Алайда  жазуды  меңгеру  оның  тағы  бір      басты  бөлігі  орфографияны  (немесе  жазу,   сауатты  жазу)   игеруді қажет  етеді.

          Бастауыш  сынып  оқушылары   орфографияны   игере  отырып,   сауатты  жазуға    дағдылану   барысында  графикалық  түрде  қарым-қатынас    жасу  мүмкіндігіне   ие  болады,  яғни   өзінің  сөйлеуін   және  таным  мүмкіндіктерін   жетілдіре  береді,   жеке  басының  жалпы  даму  деңгейі   жоғары     дәрежеге  көтере  береді.   Міне,   жазуға   үйренудің   басты  маңызының   өзі  анықталады.

          Жазбаша  сөйлеудің  өзіне  тән  ерекшеліктері  бар.  Мысалы,   жазбаша  сөйлеудің   қабылдаушыға   әсер  ететіндей   қосымша  құралдары  жоқ;  ол  бүкіл  оқушы    қауымға  арналады;   онда  автордың  эмоциясы   мен  сезімі,  толқуы  мен   мұңайюы,  қуанышы,  реніші  т.б.с.с.  бәрі  сол  арқылы  жеткізіледі;   жазу  тілін  қабылдау  қиялдың  жұмысын  талап  етеді  т.с.с.

          Бұл  айтылғандар   бастауыш  сынып   оқушыларының    жазу  тілін   дамыту  мәселесінің   күрделі  екендігін   көрсетеді,   яғни   балалардың   жазу  тілін   дамыту   үшін  алдымен   оларды  жазудың     өзіне  дағдыландырып  алу  керек.

         Жазу  дағдысының   бастамасы  әріптің  әрбір    бөлігін  (таяқша,   дөңгелек,  қосу   сызықтары)   сызып,   жүргізу   арқылы  жаттықтырылады. Бұл  кезеңде  бала  басымен,   бүкіл  денесімен  жоғары  көтеріліп,    төмен  еңкейіп,   екі  жағына  қисайып,    неше  түрлі  қозғалыстар  жасайды.

       Алайда  мұғалім     тиімді    жаттығулар   ұйымдастырса,    көп  ұзамай,   бірте-бірте   бастапқы     қозғалыстарын   жинақтап,   азайта  түседі.   Ал  кейін   әріп  бөліктерін   аса  күш  салмай-ақ   қосып  жаза  алатын   болады.    Жаттығулардың      нәтижесінде    жазу   қимылдары  автоматталып,    әуелі   әріптерді,   сонан   соң   тұтас  сөздерді   де   кідіріссіз   жаза  алады. Дей   тұрғанымен   балалар  жазуға   лезде-ақ    дағдыланады   деудің  жөні  жоқ.   Себебі   олардың   кейбіреулері   бір,    тіпті   екі  жылға  дейін   жазу  дағдысын   толық   меңгеріп   кете  алмайды.    Мұндай  балалармен    жеке  жұмыс  ұйымдастырылады.

          Жазу   қимылдары   автоматталғаннан   кейін   жаңа  міндет-   сауатты  жазуға   (немесе  орфографияға)     үйрену   міндеті   туады.

            Орфография   жазудың   бүкіл    жағдайларын    тәртіптейді.    Оған  тілдің   ережелері  (әріп  таңбаларын   қолдану  тәртібі,   әріпті   таңдау,    бірге  және  бөлек   жазу   т.б.с.с.),   оны  дұрыс  қолдану  жатады.

          Оқушы   ереже  бойынша,    саналы  түрде   түсіне  отырып  жазу   арқылы  алған  білімдерін  бірте-бірте   дағдыға    айналдыра  береді.

           Бір  орфографиялық    амал  автоматталғаннан   кейін  екіншісі  үйретіледі.    Осылайша,   орфографиялық   құбылыстар   саналы   түрде   меңгеріле   бастайды.

           Қазақ  тілі   орфографиясының   негізгі  принципі-   морфологиялық   принцип1,   яғни  түбір   сөздің  соңғы  дыбысы   қосымша   аралығында  да  (бас - шы,  башшы  емес),   сөз  шекарасында   (боз   құнан,   бозғұнан   емес)    біреккен  сөздерде  де  (Үмбетбай,    Үмбетпай   емес)   сақталып  жазылады.

          Тілімізде    орыс  тілінен   енген,   аяғы   үнді  дыбыс-әріптерге   біріккен   бірсыпыра   сөздер  бар   (Лелинград,   клуб,   педагог  т.б.).   Бұл   сөздердің   соңғы   үнді   дыбыстары   айтылуда   қатаң  дыбыстарға  айналады,  яғни   д, г, б   дыбыстары  қатаңдап   т, к, п   дыбыстарына   айналып   айтылады.   Мұндай   сөздерге   қосымша  да  қатаң   дыбыстан   басталып   жалғанады:    Ленинградқа,    педагогке,   клубтан   т.с.с.   Бұлар    грамматика   ережелеріне   сүйеніп   үйретіледі.

          Қазақ   тілінде   фонетикалық   принципке   сүйеніп,   естілуінше   жазылатын   сөздер    көп-ақ:    қалам,   кітап  т.б.   Кейде  көнерген,   біріккен    

---------------------------------------------------------------------------------------------------

      1. Рахметова  С   Қазақ  тілін  оқыту  методикасы,   А,  1991   

      

сөздер   дәстүрлі  принциппен,   естілуінше   жазылады:    қыстыгүні,   ашудас   т.б.

Қысқасы,   жазуға   үйрету  әдістемесі   тіл  ғылымының   ерекше   бір   саласы   болып  табылатын   жазу   теориясына   сүйенеді1.  

         Бұл  жұмыстардың  мақсаты -  балаларды  көркем,   анық,   дұрыс  жазуға  үйрету.   Ол  үшін  жазуға  мынадай  шарттар  қойылады:

        1.   Әріптердің   негізгі   элементтерінің   және  сөз   ішіндегі   әріптердің   бір-бірімен   қашықтығы   біркелкі  болуы.

        2.   Әріптердің   биіктігі  біркелкі  болып  шығуы.

         3. Сопақша  және  жарты  сопақша  құрсау   түріндегі  әріп   элеметтерінің,   сондай-ақ   қисық  түзу  сызықтан   құралатын  әріп   элементтерінің   бір-бірімен   кілт  жалғастырылмай,   бірте-бірте    созылыңқырап   барып,   жіңішкеріп   жалғастырылуы.

         4.  Әріптердің  кескіні   қабылданған   үлгіге    сәйкес   дұрыс   жазылуы.

         5.  Сөздерді   жазғанда   әріптердің   дұрыс  жалғастырылуы. 

         Жазуға   үйретуде   көзделетін  тағы  бір   мақсат-   балаларды   шапшаң   жазуға  үйрету.    ¤йткені  практикада  шапшаң  оқудың  қандай  маңызы болса,   шапшаң  жазудың  да   сондай  маңызы   болады.

         Жазу  барысында   орындалуға   тиіс    ережелерді   мұғалім    балаларға   оларды   жазуға   үйретуден   бұрын   көрсетіп,   түсіндіреді:    мысалы,   екі   аяқ   тік  бырыш  қалыпта     бүгіліп   немесе   жазылыңқырап    еденге    (столдың   көргішіне)    тіреліп   тұрсын;    жазғанда  көкіректі   столға   тақап  тіремей,   столдың   шетінен   3см   қашық  ұстап   түзу  отыру  керек.

          Екі  иық   кеудемен  бірдей,   түзу  тұруға   тиіс.   Жазғанда   оқушы   тым   еңкейіп,   столға   көкірегін   тіреп  отырса,   дәптерге   көзі  тым   жақындап,   жақыннан    көруге   үйреніп  кетіп,    бірте-бірте   сәл  алыстағыны    көре  алмайтын   болады.

       Дәптерге  жарық  сол  жақтан  түсіп,   қолы  жазуды   көлеңкелемейтін

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

    1. Ысқақ  Б.  Тіл  дамытудың   ғылыми   негіздері   А,  1997.

болсын.   Екі  қол  шынтаққа   дейін   стол  үстіне   қойылсын.    Дәптерді    сол  қолмен  ұстап,  жазу  төмен  түскен  сайын  жоғары  жылжытып  отыру керек.   Қолдың  қалам  ұстаған   жері  көкіректің   дәл  орта  тұсында     болу  керек.   Дәптер  де    оқушының   көкірегінің  дәл  орта    тұсында   жатсын.   Әйтпесе  басты  оңға   я   солға  қисату   немесе  дәптерге  көздің  қиығымен   қарауға   тура  келеді.

         Жазуға   үйретуден   бұрын  бірнеше   рет  дайындық   жаттығулар   жүргізіп,   балалардың   қолын   қимылға,    көзін  шамалауға   үйрету  керек   болады.   Дайындық   кезеңінде    балаларды   жазу   сабағына  қажет    материалдармен   және  жазу  аспаптарымен   таныстыру,  партаға   қалай   отыру,   дәптерді  қалай  қою,    қаламды  қалай  ұстау  ережелерімен  таныстыру,   саусақтарды   қимылдатуға   бүгуге,   жазуға  жаттықтыру,  білекті   қимылдатуға   жаттықтандыру  керек.    Әріп   элементтерінің,   әріп   кескіндерін     дұрыс  меңгеріп,   жазу  әдістеріне  төселе  бастаған  кезде  балалар  бірте-бірте   қолды   жүргізіңкіреп,  такт  бойынша  жазуға   үйретеді1.