Бастауыш мектепте жазба жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету

         Алғашқы   сабақтарда   балалардың   тілі   мен  ойын   дамыту      жолында     алуан  түрлі   жұмыстар   ұйымдастырылады:    әңгімелесу,   көркем  шығармалар   оқу,     ауыз  әдебиет   үлгілерін   (жұмбақ,    мақал-мәтел,   жаңылпаштар  т.б.)   жатқа   айту,   өлеңдер   жаттау,   экскурсия    бойынша     әңгіме  барысында    мұғалім   өзі   қоятын   сұрақтарын   мұқият  ойластырады.  

         Дайындық  кезеңіндегі  әңгіменің  ерекшелігі  оның  қысқа  (4-6  минут)  болуында,  әсерлілігінде,  мұғалімнің  сөзінің  логикалық   жүйелілігінде,  мәнерлігінде,  тақырыбы  жағынан  балалардың  күнделікті  өміріне  қабысып  кетуінде. 

          Дайындық  кезеңінде  мектеп  тәртібі,  оқу-құралдары  мен  оқу  жабдықтарын  пайдалану  тәртібін   үйретуге    ерекше    көңіл   аударылады.  

        Осы  айтылғандармен  қатар  дайындық  кезеңінде  кейбір   әріп   элементтерімен   таныстырып    таңбасын   жасатып    үйрету  де    пайдалы   (мысалы,  «А»   үш   таяқшадан   турады:  екі  таяқша    төбелерін    түйістіріп    тұрады   да,    үшіншісі    кесе    көлденең    тұрады   т.с.с.).  

          Кеспе әріптердің кассасын  жасату және оның пайдалану   жұмыстарына    жаттықтыру    да    осы   кезеңде    іске    асырылғаны    жөн.   ¤йткені   әріп   таныту    кезеңінде    балаларға    қойылатын   талап   тым   көбейіп   кетеді    де,    олар   үлгере    алмай    қалады.  

         Дайындық   кезеңіндегі    сабақтардың    жүйесін    былайша    көрсетуге    болады: 

«Сөйлем   және  сөз»    тақырыбына   арналған   сабақ   (ауызша).

         1.  Мұғалімнің    ертедегі   айтып    беруі   (немесе   әңгіме   оқып   беруі). 

         2. Айтылған    ертегі  (немесе   оқылған    әңгіме)    бойынша    сұрақ-жауап    түрінде     әңгімелесу.

         3.  Тыңдағандарын     оқушылардың   өздеріне   айтқызу.

         4.   Әңгімені   сөйлемге   ажырату.

         5.  Сөйлемдердегі   сөздерді    табу.

         6. Ертегідегі   (немесе    әңгімедегі) ең    қызық     суреттелген    жерлерді    балаларға    айтқызу.

«Сөз   және   буын»   тақырыбы    бойынша    сабақ   (ауызша).

         1.  Әліппенің    алғашқы    беттеріндегі    суреттер    бойынша    әңгіме     жүргізу.

         2.  Оқушылардың    айтқандарын    сөйлемге    талдау.

         3.  Сөйлемдерді    сөзге     талдау.

         4.  Сөздерді    буынға    талдау.

         5.  Сөздің    басқы    немесе    соңғы    буындарын    жауып    қойып,   оны    оқушыларға    табқызу.

        6. Әңгімелеген    заттардың    суреттерін   салу     немесе     пластилиннен    жасату.

Дыбыспен    таныстыру   сабағы.

        1. Жұмбақ    жасырып,    оқушыларға    шешгізу; осы    жұмбақ    пен    оның   шешуі    бойынша   әңгімелесу.

        2. Әңгімені    сөйлемдерге,   сөйлемдерді   сөздерге,    сөздерді    буындарға    талдатқызу.

        3.  Дыбыспен    таныстыру   (Мысалы,   а-ра,  ал-ма,  а-ғаш,   а-па  т.б.   сөздерді   талдай   отырып,  «а»   көңіл    аударылады.).

        4.  Таныс   дыбыстан    басталатын    сөздер   ойлату.

        5.  Айтылған   кейбір   сөздердің   суретін   салғызу.

Әріп    элементін    жазуға   үйрену   сабағы.

       1.  Балалардың   қарындаштарын,    дәптерлерін    дайындау.

       2. Оқушыларды   жазуға   даярлау.   Қарындашты   қалай    ұстау   керектігін    көрсетіп,   саусақтарын   бүгу,   жазу,   ауаға   жазғызып    жаттықтыру.

       3.  Бүгін    дәптердің   бір    бетіне   жалауша    салатындарын   айту.

       4. Тақтаға   жазып   көрсету    және    оны    қайта   ауаға    жазып    көрсету.

       5.   Балаларға    дәптерлеріне    жазғызу.

Сөйлемді  сөзге,  сөзді  буынға    ажыратуға   жаттығу    сабағының   үлгісі.

Тақырыбы:   сөйлемді   сөзге,    сөзді    буынға   ажыратуға   жаттығу.

       Көрнекі   құралдар:   Әліппе    кітабының    алғашқы   беттеріндегі    жеке   суреттер.

      Сабақ    барысы:   Жеке   суреттерді   қарап,   оларды   атау.   Сұрақ  жауап арқылы   суретте   көрсетілген   заттарды   әрқайсысына   лайықты сөйлемдер құрату.   Мысалы,   -Үйрек    қайтеді?   - Үйрек   ұшады    деген   сөйлемде   неше    сөз    бар?   -Үйрек   ұшады   деген   екі   сөз   бар.   - Бірінші   сөз   қайсы?   -  Бірінші   сөз  -  үйрек.   - Жақсылап   тыңдап   отырыңдар,   мен    бірінші   сөзді   нешеге   бөліп   айтар   екенмін.   - Үй-рек.  Нешеге   бөліп   айттым?   -  Екіге   бөліп   айттыңыз.  - Бірінші    бөлігі    қалай?   -  Бірінші   бөлігі   -  «үй».   -  Екінші   бөлігі  ше?  -Екінші   бөлігі -  «рек».

         Осылайша   екінші   сөз   (ұшады)   де   талданады.   Енді   бұл   сөздерді   балалардың   өздері   айтады.   Сонан   кейін   буынның   мәнісі,    әр   буынды   айтқан   сайын   ауыздың   ашылуымен   бірге   иектің    ілгері   қарай    қозғалатындығы   түсіндіріледі.   Иектің   қозғалысын   байқату   үшін   сөзді   буынға    бөліп    айтқанда   алақанды   иектің     астына   ұстау   арқылы   тәжірибе   жасатып    көруге    болады.    Иек   екі    буынды   сөзде   алақанға   екі   рет,   бір   буынды   сөзде   бір   рет    тиетініне   олардың   көздері   жетеді.

         -Сонымен   бүгінгі   сабақта   не    үйрендік?   - Сөйлем   құрастырдық,   сөйлемдегі   сөздерді   буынға   бөліп   үйрендік.

         - Енді   суретке   қарап,   жақсылап   тыңдап   отырыңдар    Мен   сөздің    бірінші   буынын   айтамын,    қалған   буынды   жалғастырып    айтып    тұрыңдар:  би-дай,   үй-рек,   та-уық  т.б.

         - Біз   өткен   сабақта не   туралы   әңгімелесіп   едік?   -  ¤ткен   сабақта    біз   «Бақша   өсімдіктері»   туралы   әңгімелескенбіз.

         -  Бақшада   не   өсірілетін   еді?

         -  Бақшада   қауын,   қарбыз,   т.с.с.   өсіріледі.

         -  «Бақшада   қарбыз   өседі»   деген   сөйлемде   үш   сөз   бар.

         Олардың   қандай   сөздер  екені   қайталанып   айтқызылады,    сол   сөздер   буынға   талданады.

          Үйге   екі   үш   буыннан   құралған   сөздер   ойлап   келу    және    бақшада   істеген   жұмыстары   туралы   әңгіме   айтуға   дайындалу   тапсырылады.

Дыбыспен   таныстыру   сабағының   үлгісі

Көрнекі   құрал:   аттың,   ағаштың,   алманың   суреті   және   «Әліппедегі»   суреттер.

        Сабақтың   барысы:  оқушылардың  назарын    сабаққа    аудару   үшін,   балаларға   көздерін   жұмып,   аз   уақыт   не   естілетініне    құлақ   салып  отыру   тапсырылады.  Балалар  машинаның   дүрілі,    біреудің    даусы   т.б.   дыбыстар  естігенін   айтады.     Біздің   сөйлейтін    сөздеріміз   де   осы    сияқты    дыбыстардан   құралатыны    түсіндіріліп,    Ажар,   апа,   Асыл   т.б.с.   сөздер   мысалға   келтіріледі,   буынға   бөлінеді   (А-жар,  а-па,  А-сыл).    Бұл   сөздердің    басында   қандай    дыбыс   естілетіні   сұралады.   Балалар  «а»   дыбысының   естілетінін   айтады.   - Осы   дыбысты    бәрің   де  айтып көріңдерші.   Әлия,   сенде.   Асқар,   сен   де   барлығымыз   айтайық     

         Суреттерді   қарау   және   олардың   атын   атау;   Атауларды   буынға   бөлу.   Ішінде  «а»  дыбысы   бар    сөздер   ойлату.   «А»  дыбысының   таңбасымен   таныстыру.   Кеспе   әліппеден    «а»   әрпін  алып,   оның   екі   тік   сызықтан   және бір   көлденең   сызықтан   құралғанын ажыратып,   қосып   көрсету.   Оқушылар   бұл    әріпті   таяқшадан    өздері    құрастырады   және   оқиды.

         «А»   әрпінің  кіші   таңбасымен   таныстыру.   Оны да   талдау   (сопақшалау   келген   дөңгелек   пен   имек   таяқшадан   тұрады).   Оны   екі    бөлімнен    құрастырып   көрсету   (картоннан   жасалып   әкелген).   Балалар   картоннан   жасалып   әкелінген   үлгіні айнала   сызу   арқылы   «а»   таңбасын   шығарады.   Әріп   кассасынан   бұл   таңбаны   табады.

          -¤ткен   сабақта   балалардың    өздері  атын   айтып,   буынға   бөлген   еді;   бүгін   сол   сөздерді   тағы   қайталайық,-деп,   мұғалім   оқушылар    айтқан    сөздерді   талдау   арқылы    оның   құрамында   «а»   дыбысының    бар   жоғына    көңіл   аудартады.

          Үйге   құрамында     «а»   дыбысы   бар    3-4   сөз   ойлап   келу  тапсырылады.

         Бұл - сауат   ашудың    басты,   негізгі     кезеңі.    Әліппе   кезеңінде   дыбыстар    оқушыларға     алфавит   ретімен   үйретілмейді,   алғашқы   кезде    балаға   есітілуі,   айтылуы   ең   оңай      дауысты   және  дауыссыз       дыбыстар    үйретіледі.      Әр   дыбыстың   тұсындағы   суретке   байланысты    әңгімелер    өткізіледі.

       Қазақ   мектептері   үшін    әліппе  жасаушы    авторлар    мен   сауат   ашу   жұмыстарын    зерттеушілер   әліппе    кезеңін   төртке   бөледі1.

        Бірінші  кезең: жуан дауысты дыбыстар  мен созылымды  дауыссыздар және олардың   таңбалары   таныстырылады.   Грамматикадан:   сөйлеу, сөйлем, сөз,  буын,  дыбыс  практикалық   жолмен   ұғындырылады.

          Ендіше    алғашқы   кезеңнен    бастап-ақ    оқушылар   үлкен  және  кіші   әріптерді  бірден  жазып   үйренеді.   

          Оқу  да,   жазу   да   сөзді  буынға,  буынды  дыбысқа  бөлу  сияқты,   талдау   жинақтау     әдісі,   сонымен    қатар    үдету    амалдарымен    (ат,   ат-а-ата   т.б.)    жасалған   сөздерді    және   бір   ғана    әрпі   немесе   дыбысы   өзгеше   сөздерді   (ана,    ара,   т.б.)    оқу   жазу     әдістері  кең    қолданылады.

            Екінші   кезең:     негізінен   қысаң     дауыстылардың    жуаны   және   қалған   сонор,   ұÿң,     қатаң    дауыссыздар          таныстырылады.      Бұл   кезеңдегі   дыбыстармен   танысу   жолдары   да    бірінші   кезеңдегідей     әдістер   арқылы   өтеді.    Мұндағы    айырмашылық  -  ұқсас  дыбыстар   салыстырыла    оқытылады.    Танылатын    әріп    санының    көбейе   түсуіне    байланысты    бұл   кезеңнің    жазу   материалында     қысқа-қысқа   сөйлемдер   кездеседі.

            Үшінші   кезеңде  жіңішке   дауысты    дыбыстармен   к, г, п, б, ж, з, ң   сияқты   дауыссыздар   танылады.   Бұл    кезеңде   оқушыларға   үйретілетін     буын   саны  да   арта   түседі.

        Әліппені    оқытудың   төртінші  кезеңінде    тілімізде   сирек   кездесетін «ћ» сияқты дыбыстар мен  солардың таңбалары таныстырылады.  Сонымен   қатар   бұл   кезеңнің   мақсаты - орыс   алфавитінен    қосылған   әріптерді    және  олардың   дыбыстарын   саналы  түрде    таныту.

Жазу  жұмыстары,     сондай-ақ    басқа   жұмыс  түрлері   де   алдыңғы   дайындық   кезеңіндегі    сияқты   болып    келеді.

          Әліппе   кезеңінде    қолданылатын   негізгі    құрал    («Әліппе     және    «Әліппе    серігімен»   қатар ) - кеспе   әліппе.    Кеспе   әліппеден    балалар   сөз   құрастырады,   сөздерді   буынға,    дыбысқа    талдайды,   құрастырылған   сөздерін    оқып     жаттығады.     Балалар   оқыған    немесе   ----------------------------------------------------------------------------------------------------        

         1.Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1991

жазған    сөздердің   мағынасына   жете  түсінетіндей, қате  жібермейтіндей       дәрежеге   жеткенге   дейін    талданады.

         Балалар   әліппені   өтудің    бірінші   кезеңінде    алдын   ала   буынға,    дыбысқа   талдап,    кеспе     әліппеден  құрастырған    сөздерді    оқитын   болса,    екінші   кезеңде    үдету  амалымен   жасалған    сөздерді   және   бір   дыбысы   өзгеше       сөздерді   оқиды.    Бір   дыбысы    өзгеше   сөздер   мен     мен   үдету   амалы    арқылы   жасалған   сөздерді   оқыту   жұмысы  кеспе  әліппені    пайдалану   жұмысы  мен   байланыстырыла    жүргізілгенде    ғана   тиімді    және  нәтижелі   болып   шығады.

             Үшінші  кезеңде      оқушылардың   оқу   техникасы   мен   жазу   дағдысын    жетілдіре   түсу    мақсатында   «Әліппе»    кітабының     соңғы    жағындағы    материалдар   пайдаланылады.    Бұл   сабақтардың     мақсаты    оқушылардың    әліппеден    алған   білімін   бекіту   ғана   емес,    сонымен   қатар     балаларды   оқу   кітабы    мен  граммтикадағы    материлдарды   үйренуге   дайындау   болғандықтан,   әліппе    кезеңіндегі    сабақтардан    гөрі   әліппеден   кейінгі   кезеңдегі   сабақтар   едәуір   ерекшеленеді.

          Әліппеден   кейінгі   кезеңде    балалар   көлемі   шағын,   қарапайым   қысқа-қысқа   сөйлемдерден   құралған   мәтіндер оқиды.    Кеспе    әліппемен   жұмыс   бұл     кезеңде   де   тоқтатылмайды.    Әріптерден   сөздер  мен   буындарды   құрап   жаттығу   және     оларды   оқу   жұмысы    әліппеден   кейінгі   кезеңде   де   ұштастырыла   қатар   жүргізіліп   отырады.

     Жазуға    берілетін    мәтіндердегі   сөздердің   айтылуы     мен    жазылуы   бірдей,   бір-біріне    сай   болуы     әліппеден     кейінгі   кезеңде   де   қатты   қадағаланылады.    Балалар  бұрын   оқылған,   талданған   сөйлемдерді   мұғалімнің    айтуы   бойынша   жатқа  жаза   алады.     Аяқталмаған      сөйлемдерді    өздері   аяқтай   алады.     Сөйлемдердегі    қалдырылып   кеткен   сөздерді   өздері    тауып,   қосып   жаза  алады.    Мұндай   сөздерді     тауып,   қосу   немесе   сөйлемді аяқтау   жұмыстары,     әрине   оқушылар   бұрыннан    оқып,   талдап   танысқан   сөйлемдері   бойынша    жүргізіледі.