Мінез – құлық туралы теориялық-әдістемелік сипаты

Балалардың  мінез-құлық ауытқуларын сипаттауда қазіргі заманғы педагогикалық-психологиялық  әдебиетте «девианттық мінез-құлық» термині қолданылады (латын тілінен аударғанда «deviatio» -ауытқушылық). Девианттық мінез-құлық –қалыптан ауытқушылық және ол адамның қоғам мен әлеуметтік топта қабылданған өзін-өзі ұстау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-әрекеттері мен қылықтары. Девианттық мінез құлықтың мәнін түсінуде негізгі екі ұғымды қарастырамыз-«қалып (норма)» және «қылық». Әлеуметтік қалып-бұл нақтылы қоғамда тарихи түрде қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың немесе ұйымның мінез-құлық ережелерінің мөлшері, этикет, мораль, заңдық нормалар. Басқа да құндылықтар тәрізді, әлеуметтік нормалар тұлғаның бағалау және бағыт ұстау функцияларын орындайды, мінез-құлықты реттейді және бақылап отырады. Норма-идея, идеалдар сияқты бағыттапқана қоймай, белгілі бір ереже-міндеттерді жүктейді.

Нормалардың реттеуші ықпалы-олардың мінез-құлықтың түрлерін, шарттарын, шекарасын ғана анықтап қана қоймай, сонымен бірге, қарым-қатынас шарттарын, мақсаттары мен құралдарын жасайтындығында.

Әдетте, қабылданған  нормаларды бұзу-қоғамның әлеуметтік топтары мен институционалдық формалары тұрғысынан осы ауытқуларды жою бағытындағы нақты және айқын жағымсыз реакциясын іске қосады. Сондықтан да нормалар қоғамның тұрақтылығы мен тәртібін қамтамасыз ететін, девиацияға қарсы күрестің бірден-бір әлеуетті құралы болып табылады.

Психологияда  «қылық»- адамның рухани-адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы және сол тұрғыда  оның өзге адамдарға, өзіне, қоғамға  және қоршаған табиғатқа деген қарым-қатынасын  айқындауы деп қарастырылады. Қылықтың адамгершілік көзқарас тұрғысынан бағаланатын жағымды және этикалық, моральдық нормаларды бұзумен сипатталатын жағымсыз(аморальды) жақтары бар. Заң тұрғысынан алып қарағанда, норма ережелерін бұзушылық –бұл мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпті бұзу, азаматтардың құқығы мен жеке меншігіне қол сұғушылық болып есептеледі.

Отбасы тәрбиесіне қатысты тәлім –тәрбиелік идеялар  қазақтың халық педагогикасында  Қорқыт ата кітабында, Әбу насыр  әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Ахмет Иассауи еңбектерінде, қазақ ақын-жыраулары Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы  т.б. мұраларынан да елеулі орын алған.

Мінез –құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде қолданып жүрді. Біраз уақытқа  ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский. Проблеманы алғаш болып көтерген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басылық ерекшеліктерінің  өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын анықтады.

Ал, А.С. Макаренконың бұл мәселеге арналған еңбектері  педагогика ғылымының алтын қорына енді.

Баланың отбасынан  қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық әсерін Т.В. Лодкина, А.В. Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О. Смирновалар атап көрсеткен.

Белгілі психолог ғалым Б.Г. Ананьев тұлғаның мінез-құлқының деңгейіне және күрделілігіне қарамастан, оларда:

-       Адамдар туралы ақпарат пен тұлғаралық қарым-қатынас арасында;

-      Адамның қарым-қатынас процесіндегі қылықтарын өздігінен реттеуі мен коммуникация арасындағы;

-       Тұлғаның өзіндік ішкі әлемін өзгертуі сияқты қарым-қатынастар түрлері болатындығын дәлелдейді.

Бұларда балалар мінез құлқындағы ауытқушылықтарды бағалау мен сипаттауда және олардың себептері мен жою шарттарын анықтауда есте -ұстау қажет.

Девиантты мінез-құлықты  кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең мағынадағы девианттық мінез-құлық  деп–қоғамдағы  қабылданған нормалар мен әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады.

Жағымды девиантты  мінез-құлық – бұл көпшілік әдеттен  тыс, таңғаларлық деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін. Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін.

Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды  мақұлдамау, жек көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм, вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б.

Тар мағынасындағы  девианттық мінез-құлық дегеніміз  жалпы қабылданған нормалардан  тыс, жағымсыз, еш адам жақтамайтын  ауытқулар.

Сонымен, девианттық мінез-құлық –кез келген қоғамдағы қабылданған әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі. Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр. Девианттық мінез-құлық – бұл балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады.

XIX ғасырдың  аяғы мен XX ғасырдың басында  девиацияның биологиялық және  психологиялық табиғаты туралы  түрлі концепциялар пайда бола  бастады.

Девиантты мінез- құлық  үлкен екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-әрекет. Екіншіден, құқықтық әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл әрекет еленбейтін болса, оларды құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай және оларды жазаланатын болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы жылдары тәртіп бұзушылық, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік кең орын алуда. Жасөспірімдердің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдарын (теледидар, түрлі түсті бейресми журналдар, т.б.) көргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда алған ақпарат пен телехабарла беріліп тұратынқылмыс хроникасы жағымсыз мәліметтер жастарды қатыгездік пен жүгенсіздікке ұрындыруда. 

Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның обьективті себебі, жасөспірімдерде құқықтық әлеуметтену процесі және деликвенттік мінез-құлық бір мезгілде жүреді. Девианттық мінез-құлыққа психологиялық, құқық, мәдениет немесе мораль нормалары сияқты жалпы қабылданған немесе оған негізделген нормалардан ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз.

Неліктен жасөспірім шақ қауіп тудыратын шақтар?

Біріншіден, психогармоналды  процестерден басталып, Мен концепциясының бетбұрысымен аяқталатын өтпелі кезеңдегі ішкі қиыншылықтар әсер етеді.

Екіншіден, жасөспірімнің  әлеуметтік жағдайының тұрақсыз болуы.

Үшіншіден, әлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта  құрылуына байланысты туындаған  қарама-қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары, сыртқы нормалар мен үлкендерге бағынушылықты ұстану ықпал ете алмайды, ал ересектік әдістері қалыптасып үлгермеген.

Жүргізілген зерттеулер бойынша жасөсіпірдерде девиантты  мінез- құлықпен (әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді жасау, есірткіні қолдану, ішімдік, басқыншылық мінез-құлқы, суицидті мінез-құлық) және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен түсіндіріледі.

Ғылыми әдебиеттерде осыған байланысты 4 басты гипотеза бар:

1.     Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлаудың төмендеуіне септігін тигізеді. Себебі, соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы қоғамның ойларын бөледі, сонымен қоса өзін де.

2.     Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік емес ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жасөспірім өзінің психологиялық деңгейін құрдастары арасында жоғарлатқысы, мектепте немесе үйде болмаған өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы келеді.

3.     Кейбір топтар бойынша, әсіресе, төменгі бастамалы өзін құрметтеу девиантты мінез-құлықтың жоғарлануына, өзін сыйлау деңгейінің өсуіне әсе етеді.

4.     Деликвенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын өзгеретін әсерін береді.

Статистикалық зерттеулерге қарағанда жасы толмаған құқық бұзушылардың 44 пайызы сәтсіз отбасында тәрбиеленгендер. Ғалым  
А.Е. Личко отбасының сәтті дәрежесін талдай келіп, жиі кездесетін төрт жағдайды бөліп көрсетеді:

1.Отбасындағы  қамқорлықты күшейту (гиперопека)  баланың ішкі өмірінің көріністерінен (оның ойлануына, сезіміне, мінез-құлқына) отбасындағы қаталдыққа дейін әр түрлі дәрежеде қатысу тілегінің болуы;

2. Немқұрайлық  (гипоопека), балалардың жиі, шамадан  тыс бақылаусыз қалуы.  

Ресейлік ғалым  Я. Гилинский девиацияның шығу көзі деп-қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті  атайды. Девиация сондай-ақ экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, мәдени және т.б. факторларға байланысты келеді. Бұл проблема, әсіресе, өтпелі кезеңдерде күшейе түседі, себебі, бұл кезде қоғам өмірінің барлық салалары түбегейлі өзгерістерге түсіп, бұрынғы мінез-құлық ережелері қайта қаралады.  Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептерін анықтаған кезде олардың сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін екі бағыттағы факторларды байқаймыз, яғни, объективтік және субъективтік факторлар. Объективті себептерге тұрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар және қылмыстық мінез-құлық жатады. Объективті немесе сыртқы себептер жас адамның девианттық мінез-құлықының қалыптасуына әсер етеді. Төмендегі сандар жиынтығынан девианттық іс-әрекеттердің бір қырынан динамикасын көруге болады:

3. Бейнесіне  жасалуы, барлық уақытта баланың  ниетіне ықылас білдіру және  оның қарапайым жетістігін шамадан  тыс марапаттау;    

4. Отбасында  «күл қызының» пайда болуы-бұл ата-ананың өзіне көп көңіл бөліп, ал балаларына аз көңіл бөлуі.

Деликвенттік  жасөспірімнің  психологиялық құқықтық нысанасында қызуқандылық міндетті түрде болады.

Зерттеулерге  сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық  отбасы қатынастарында қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін мына жағдайларды көрсетуге болады:

-жиі болатын  ата-аналар арасындағы ұрыс-жан-жалдар;

-ата-аналардың  бірін-бірі және балаларын сыйламауы;

-балаларға қарау  мен бақылаудың болмауы;

-жасөспірімдердің пікірін елемеу;

-ата-аналардың  тиісті жылаулықты бере алмауы;

-балалардың  ар- намысына тию;

-тәрбие жүйесінің  сапасыздығы.

Қорыта келгенде, болашағыңды болжау үшін ұрпағыңның денсаулығы мен тәрбиесіне көңіл  бөлу керек екендігін естен шырмай, әрбір отбасы бала дүниеге келгеннен кейін емес, баланы дүниеге әкеле алдында тәрбиеге мән берсе дұрыс болар еді.

    2. Оқушы бойындағы жағымсыз қасиеттер мәселелері

Бүгінгі таңда  ғасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиенің  озық әрі өнегелі дәстүрлерін, асыл қасиеттерін оқушылардың бойында қалыптастыру –аса маңызды міндеттердің бірі.

Қай дәуірде болсын ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге  олардың бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым  алу, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған. Қазақ халқы мінез-құлықты қалыптастыруда арзан күлкіге, арсыздыққа жол бермеген. Өз ұрпағын жігерлі, өжет, қайсар, ойлы, өткір тілді, иман жүзді, парасатты етіп тәрбиелеген. Жағымды мінез-құлық сапалары көп ретте адамгершілік нормаларымен тығыз байланысты. Мәселен, сыпайылықтың, ілтипаттылықтың, әдептіліктің көптеген нақты ережелерінің негізінде қоғамымыздың адамгершілік, ұжымдық, достық, жолдастық, өзінің мінез-құлқы мен қылықтары үшін жауапкершілік сияқты адами ұстанымы жатыр. Әдеп пен дағдының бірлігі жағымды мінез-құлыққа ие болуға, жеке бастың белгілі бір қасиеттерін қалыптастыруға көмектеседі.

Баланың жағымсыз қасиеттері: бір беттілігі, ашушаңдылығы, ұялшақтығы, ідепсіздігі, тәртіпсіздігі, мақтаншақтығы, дөрекілігі, жағымпаздығы сынды мінез-құлқындағы келеңсіз жақтарымен ерекшеленеді. Бұның бәрін оқытушы мен ата-анасы дер кезінде байқап, дұрыс бағытқа жөн сілтеуі керек.

Балалар үлкендерді, олардың  тәртібін, өзара қарым-қатынастарын, сөйлеу мәнерін қадағалап жүреді. Егер ата-ана бір-біріне ілтипатты, сыйлы, сыпайы болса, олардың балалары да жақсы тәрбиелітболып өседі. Отбасында сыйластық болмаса, ұлкендер бір-бірін сыйламаса, үйде тазалық пен тәртіп сақталмаса, бала бойында жағымды мінез-құлық сапалары мен әдеттерін қалыптастыру анағұрлым қиындай түседі.

Бүгінде балалардың бойында  жағымды мінез-құлық сапаларын  қалыптасыру жолдары халықтық, ұлттық тәрбие тағылымдармен ұштастырылып жатыр. Қазақ мектептеріндегі оқу-тәрбие жұмысын ұлттық негізде құра отырып жас ұрпақтың сана-сезімін ұлттық дәстүрде қалыптастыру мәселесі күн тәртібіне қойылған. Бұл орайда халқымыздың әдептілік, имандылық, қонақжайлық секілді тамаша қасиеттерін ұрпақ санасына сіңіру үшін әрбір ата-ана, әрбір ұстаз сан ғасырлық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды жан-жақты білуі тиіс.

Педагогтың  жұмыс тәрірибесінде түрлі оқушылар кездеседі. Олардың арасында қиын мінезділері  де болады. Яғни, әдептілік, сыпайылық, жігерлілік, ізденімпаздық, іскерлік, тапқырлық сынды жағымды іс-әрекеттерден гөрі жағымсыз әрекеттерге жақын  болады. Бұл орайда есте ұстайтын бір жай түрлі мінездегі баланың болуы тәрбиеге байланысты. Мәселен ұлы Абай «Адам баласынан адам баласы ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселерімен озадыә деп жазса, Ж.Аймауытов «Адам мінезінің, ақыл-қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің түрлі болуынан» деп түсіндіреді.