Педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы

                                                 Кіріспе

 

          Адам биологиялық тіршілік иесі ретінде дүниеге келеді. Оның тұлға болып жетілуі үшін – тәрбиелеу қажет. тәрбие адамды ізгілендіріп, оған қажет қасиет, сапаларды қалыптастырады. Қазіргі қоғамда тәрбие жұмыстарын жүргізу үшін арнайы мекемелер түзілген. Бұл процесті кәсіптенген адамдар басқарады. Тәрбие жөніндегі арнайы ғылым қалыптасқан.

          Барша дəуірлерде педагогтар балалардың табиғаттан берілген мүмкіндіктерін іске асырып, жаңа сапаларды қалыптастырудың тиімді жолдарын тауып, оларға көмектесумен келеді. Мыңдаған жылдар бойы қажетті білімдер тырнақтап жиналып педагогикалық жүйе негізге келді, тексерілді, қажет болмаған тұстары қолданымнан шығарылды, ақырында өміршең, ең пайдалы педагогикалық идеялар сақталып, бүгінгі күнімізге жетті. Бірте-бірте басты міндеті ғылыми білімдерді топтастыру жəне жүйеге келтіру болған тəрбие жөніндегі ғылым пайда болды. Ұзаққа созылған даму жолын бастан кешірген бүгінгі заман педагогикасы адам тəрбиесі заңдылықтары жөніндегі ғылымға айналды.

Педагогика  мұғалімдерді белгілі жас тобындағы  балаларды тəрбиелеу ерекшеліктері  жөніндегі кəсіби білімдермен қаруландырып, əрқилы жағдайлардағы оқу-тəрбие процесін болжастыруға, жобалауға жəне іске асыруға, оның тиімділігін бағалауға  үйретеді. Тəрбие процесін ұдайы жетілдіріп отырып қажет, себебі адамдардың өмір жағдайлары өзгермелі, ақпараттар көлемі ұлғаяды, осыдан мұғалімге қойылатын  талаптар жыл сайын күрделеніп баруда. Қоғамның мұндай талаптарына педагогтар өсіп келе жатқан əулетті оқыту, тəрбиелеу  жəне оған білім берудің жаңа технологияларын  құрастырумен жауап береді.

Бұдан бұрынғы  мыңдаған жылдардағыдай-ақ баланың  өмірлік мектебі оның алғашқы  демімен бірге басталады. Осыдан мектеп педагогтары мəңгі проблемалар  құрсауында келеді. Баланы адамаралық қатынастар дүниесіне енгізуді олар өзінің ең басты парызы деп біледі. Алайда, осы уақытқа дейін тəрбиелік  қызмет мұншама қиын, күрделі жəне жауапкерлі болып көрген емес. Дүние  басқаша кейіпте болған, онда бүгінгі  балаларға төніп тұрған қауіп-қатерлердің  кейбір түрлері тіпті болмаған. Отбасында, мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, мектепте болашақ азаматқа қандай негіз  қаланса, болашақ өмірі мен бақыты, бүкіл қоғамның берекесі соған тəуелді  болып тұр.

Қазіргі заман  педагогикасы үлкен қарқынмен дамудағы ғылым. Сол дамуға байланысты өзгерістердің  ізімен асығу қажеттігі пайда  болып отыр. Педагогиканың іркіліс, кешеуілдеуі адамдардың даму дағдарысына  алып келеді, ғылыми-техникалық прогрестің шабандауына соқтырады. Сондықтан  да, педагогика қалаған дерек көздерінен жаңа білімдерді теріп, жинақтап баруы  қажет. Педагогиканың дамуына себепші  көздер – адамдардың өмір салтында, дəстүрлерінде, халықтық педагогикада бекіген көп ғасырлық тəрбие тəжірибесі, іс-қызметтері; философиялық, қоғамтану, педагогикалық жəне психологиялық  еңбектер; əлемде жəне елімізде жүріп  жатқан тəрбие практикасы; арнайы ұйымдастырылған  педагогикалық зерттеу деректері; жаңа идеялар, жаңарған бағыт-бағдарлар, жылдам өзгерістерге келіп тұрған бүгінгі дүниедегі тəрбиенің тиімді соны технологиялары.

Сонымен, педагогика - тəрбие жөніндегі ғылым. Оның басты  міндеті адам тəрбиесі жөніндегі  ғылыми білімдерді жинақтау жəне жүйелестіру. Педагогика адамдарды тəрбиелеу, білім  беру жəне оқыту заңдылықтарын ашып, соның негізінде алға қойылған мақсаттарға  жетудің ең пайдалы педагогикалық  жолдары мен тəсілдерін көрсетіп отырады.

Педагогика  деген сөз, яғни термин, көне грек тілінен  шыққан, ол балаларды ертіп жүруші, баланы жетектеп мектепке апарушыы деген  сөз. Анығырақ айтатын болсақ, «Педагогика» термині гректің екі сөзінен: «пайс» - балалар және «эгейн» - баланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу ұғымдарынан шыққан. Адам өмір бойы тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді. Педагогика – бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ тәрбиесі жайындағы ілім. Адам баласының ұрпағы үнемі жаңарып, өзгеріп отырғандықтан, педагогика ілімі де үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау аясы кеңейе түсуде. Сондықтан «педагогика – бала тәрбиесі жайындағы ғылым»,-деп шек қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы – тәрбие. Педагогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Педагогика – жалпы адам тәрбиесі жайындағы ғылым. Ал тәрбие – жастарды әлеуметтік өмірге және еңбекке даярлап, оларға қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі. Педагогика пәнін (зерттейтін) толық түсіну үшін ең алдымен негізгі педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.

         Педагогика  пәні. Білім, білімдену процесі  тек педагогиканың ғана меншікті  зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен  философия, әлеуметтану, жантану,  экономика және де басқа ғылымдар  шұғылданады. Мысалы, экономист білім  жүйесінде өндірілген «еңбек  ресурстарының» шынайы мүмкіндер  деңгейін анықтай отырып, олардың  дайындығына жұмсалатын қаржы  мөлшерін белгілеуге тырысады.  

Педагогиканың теориялық міндеттері үш деңгейде жүзеге асырылады:

- сипаттау немесе түсіндіру  – озат əрі жаңашыл педагогикалық  тəжірибені зерттеу; 

- анықтау (диагностикалық) – педагогикалық  құбылыс жағдайын, педагог пен  оқушы іс-əрекеттерінің нəтижелілігі  немесе тиімділігін жəне оларды  қамтамасыз етуші шарттар мен  себептерді айқындап алу; 

- болжау (прогноздау) – барша педагогикалық  жағдаяттарды табиғи тұтастық  күйінде эксперименталды зерттеуден  өткізу жəне оның негізінде  сол педагогикалық болмыстың  жаңаланған моделін құрастыру. 

Теориялық қызметтің болжау, болжастыру деңгейі  педагогикалық құбылыстардың мəнін  ашу, педагогикалық процестің түп-төркінінде орын алатын құбылыстарды таба білу, сонымен  бірге болып қалуы мүмкін ықтималды  өзгерістерге ғылыми негіздеме бере алу сынды іс-əрекеттермен байланысты. Осы деңгейде анықталған деректерге орай оқу жəне тəрбие теориясы анықталып, білім беру практикасына жетекші  рол атқарушы озық педагогикалық  жүйе моделі құрылады.

Педагогиканың технологиялық қызметтері де үш көрініс  береді:

- жобалау (проекттеу) – педагогикалық  іс-əрекет пен оның мазмұны  əрі сипатын қалыптастыру жəне  реттеуге нұсқау болғандай теориялық  тұжырымдар мен анықтамаларды  қамтыған қажетті əдістемелік  материалдарды (оқу жоспары, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдары,  педагогикалық ұсыныстар) жасауға  байланысты;

- жаңалау – тəрбие жəне білім  беру тəжірибесін жетілдіру мен  қайта түзу мақсатына орай  педагогика ғылымының замандық  жетістіктерін мектеп өміріне  енгізе, пайдалану; 

- ықпал таныту (рефлексивтік)жəне  реттеу-түзетулер енгізу (коррекциялық)- ғылыми зерттеу нəтижелерінің  оқу-тəрбие ісіне болған əсер-ықпалын  бағалау жəне одан соңғы ғылыми  теория мен тəжірибелік іс-əрекеттер  байланысына қажет болып қалатын  реттеу-түзетулерді іске асыру. 

Өзінің қоғамдық қызметтерді орындауға қажет  қабілеттерінің дамуына себепші  болған əлеуметтену процесінде адам тұлғалық кемелдену сатысына көтеріледі. Адамның əлеуметтенуі оның қоғамдағы  ауыспалы жағдайлар мен шарттарға  икемдесе білуі ғана емес, ол өз ішіне  жеке тұлғаның дамуы, өзіндік танымы мен өз мүмкіндіктерін өз күшімен  іске асыра алу сияқты процестерді  де қамтиды. Дегенмен, аталған процестерге  байланысты міндеттердің шешімі бірде  мүдделі, жүйеленген болып, бүкіл қоғам, сол үшін арнайы ұйымдастырылған  мекемелердің қолдауымен жəне жеке адамның  ынта-ықыласына негізделсе, кейде  кездейсоқ келеді. Ал осы əлеуметтенуге  орай жүргізілетін, нақты мақсатқа бағыттала ұйымдастырылған басқару  процесі білім (образование) деп  аталады. Білім мəні – əр адамның  өте күрделі өзіндік басқару  жүйесінің тиімділігін көтеру жəне оны жоғары моральдық жəне азаматтық  мұраттар рухында тəрбиелеу.

Сонымен, əлемде кең таралған педагогикалық ойдың  дамыған екі бағыты танылған –  үлкендердің бедел – абыройына  жəне балалардың бағыныштылығына негізделген  əкімшіл (авторитарлы) ағым, шəкірт құқығы мен еркіндігін құрметтеуші –  гуманистік ағым. Олардың арасында –сан қилы педагогикалық бағыттар өрбіген. Əлемнің ізгілікті педагогикасы өзінің гуманистік таңдауын қабылдады.

 Педагогиканың басқа ғылымдармен байланыстарын талдауға сала отырып, оларды пайдаланудың келесі формалары анықталған:

– басқа ғылымдардың негізгі  идеялары, теориялық болжамдары мен  қорытындыларының педагогикада пайдалану;

– бұл ғылымдарда қолданылатын зерттеу  əдістерін шығармашылықпен қабылдап, меншіктеу;

– психология, жоғары жүйке қызметі  физиологиясы, əлеуметтану жəне басқа  да ғылымдар зерттеулерінің нақты нəтижелерін  педагогикада қолдану;

– адамды жан-жақты жəне көптарапты зерттеуде педагогиканың қатысуы.

Жекеленген  əдістемелер – оқудың жалпы заңдылықтарын  жəне пəндерді оқытуда қолдану ерекшеліктерін зерттеуші пəн дидактикасы.

Педагогика  тарихы – əрқилы тарихи дəуірлердегі педагогикалық идеялар мен білімдендіру тəжірибесін зерттейтін ғылым саласы.

Педагогика  ғылымындағы жаңа салалардың жіктелу  процесі белсенді түрде жалғасын табуда. Соңғы жылдардың өзінде педагогиканың  бұрын болмаған салалары өзінің қажеттілік маңызымен көзге ілінуде: білім  философиясы, салыстырмалы педагогика, əлеуметтік педагогика ж.т.б.

Зерттеу əдістемесінің (методика) дайындығы ғылыми ізденіс  логикасына орай жүргізіледі. Бұл əдістеме өте күрделі де сан қилы қызметтермен байланысты нысан болған білімдену  процесін аса жоғары шынайылылықпен зерттеуге мүмкіндік беретін  теориялық жəне эмпирикалық əдістер (метод) тобынан құралады. Əдістердің тұтастай бір бөлігін қолданудан назарға алынған проблема жан-жақты  айқындалады, оның барша қырлары  мен шектері түгелдей зерттеуден өтеді. Педагогикалық зерттеу əдістерінің  əдіснамадан өзгешелігі - бұл педагогикалық  құбылыстарды зерттеу, олар жөніндегі  ғылыми ақпараттарды жинақтап, заңдылықты байланыстар, қатынастарды анықтау, оның нəтижесінде ғылыми теория қалыптастыру мақсатымен жүргізілетін іс-əрекет жолдары  мен тəсілдерінің өзі. Əдістер көп  түрлі де сан қилы, бірақ жүйелестіре  келгенде, бұлардың бəрі үш топқа ажыралады: 1) педагогикалық тəжірибені зерттеу  əдістері; 2) теориялық зерттеу əдістері, 3) математикалық əдістер.

Зерттеу мақсаты, объекті жəне деніне сəйкес, əдетте, болжамды (гипотезаны) тексеру мен  дəйектеуге арналған зерттеу міндеттері белгіленеді. Гипотеза – бұл шынайылылығы əлі дəлелденуі қажет теориялық  негізі бар болжамдар жиынтығы.

         Педагогикалық зерттеудің қандайда бір əдіс не тəсілінің педагогикалық тиімділігін анықтау үшін арнайы ұйымдастырылған тексеру түрі- эксперимент ерекше маңызды. Педагогикалық эксперимент міндеттері:1) жобаланған педагогикалық құбылыс жəне оның іске асуында көрініс беретін себеп-салдарлы байланыстар мəнін зерттеу; 2) педагогикалық құбылысқа зерттеушінің белсенді ықпал жасауы; 3) педагогикалық ықпал мен ықпалдастықтың нəтижесін өлшестіру. Эксперимент келесі кезеңмен өткізіледі: – теориялық (проблема қою, зерттеу мақсатын, нысанын жəне денін анықтау, міндеттер мен гипотеза белгілеу);

         - əдістемелік (зерттеу əдістемесі мен оның оның жоспарын айқындау, бағдарлама түзіп, алынған нəтижелерді өңдеу əдістерін нақ-тылау);

         - эксперимент жұмысы – бірнеше тəжірибелік зерттеу əрекеттерін орындау (ситуация түзу, бақылау, тəжірибені басқару жəне зерттеушілердің жауап əрекеттерін бағалау);

         - талдау – сандық жəне сапалық сарапқа салу; алынған деректерге түсініктеме беру; қорытынды жасап, практикалық ұсыныстар енгізу.

         Теориялық əдістің қажеттігі проблема анықтауға, гипотеза белгілеп, жинақталған деректердің бағасын шығарудан туындайды. Теориялық əдіс көптеген əдебиеттермен таныс болуды талап етеді:

        - жалпы адамтану, соның ішінде педагогика классиктерінің еңбектері;

        - жалпы жəне арнайы педагогикалық əдебиеттер;

        - тарихи-педагогикалық ресми деректер мен құжаттар;

        - педагогикалық мерзімді басылымдар ;

        - мектеп, тəрбие, мұғалім жөніндегі көркем шығармалар;

        - педагогикалық анықтама құралдары;

        - педагогика жəне онымен сыбайлас пəндер бойынша оқулықтар мен – əдістемелік қолданбалар.

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Педагогика ғылымының пайда болуы және дамуы.

 

1. Педагогика ғылымының шығу тарихы мен пайда болуы.

 

           Тəрбие практикасы өз бастауларын адамзат өркениетінің бірінші қадамдарымен байланыстырады. Тəрбие алғашқы адамдармен бірге пайда болды. Ол замандары бала ешқандай педагогикасыз-ақ тəрбиеленген. Адамдардың ол жөнінде тіпті хабары да болмаған. Тəрбие жөніндегі ғылым геометрия, астрономия басқада ғылым салаларынан көп кейін қалыптасқан.

Белгілі болғандай, барша ғылым салаларының пайда  болуындағы алғы шарт - өмір қажеттігі. Кейін тəрбие идеялары адамдар өмірінде аса маңызды рөл атқара бастады. Себебі əр түрлі қоғамда өсіп келе жатқан əулиетке берген тəрбиесіне орай өмір қажеттігі де жылдам немесе шабан  дамитыны белгілі. Осыдан тəрбие тəжірибесін  топтастыру жəне қорытындылау, арнайы оқу- тəрбие мекемелерін ұйымдастырып, жастарды өмірге дайындаудың қажеттігі  туындады.

Ежелгі дүниенің Қытай, Индия, Египет, Греция сынды аса  дамыған елдерінде сол заманның өзінде тəрбие тəжірибесі бір арнаға келтірілді, одан теория түзу қадамдары  жасалды. Ол кезде табиғат, адам, қоғам  жөніндегі барша білімдер философия  шеңберінде жинақталатын, алғашқы педагогикалық  тұжырымдарда сол ғылыми аумақта  дүниеге келді.