Педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы

    Ежелгі дүние философиясы ертедегі  шығыс елдерінің қорытып жиыстырған  білім мұрасын дамытқан еді. Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит саясат, тәрбие, мемлекет, жеке адам тәрбиесінің мақсаттары мен мазмұны және ерекшелігі сияқты педагогикалық мәселелерді қарастырады. Феодалдық қоғамда (орта ғасырда) тәрбиеге деген көзқарас мүлдем өзгереді. Ерте дүние педагогтарды ұсынған адамның рухани және дене күштерінің қатар дамуы көзқарасының орнына «о дүниелік өмірге» дайындауды ұсынған пікірлер қалыптасты.

    XV – XVI ғасыр педагогикасы орта ғасыр педагогикасын сынады. Адамның жеке басының тәрбиесі, оның дамуы ойшылдарды толғандырды, мәдениет пен педагогикалық бағыт «гуманизм» деп аталды (Ф.Рабле, Т.Мор, Т.Кампанелла). Гуманистер жаңа дәуір үшін жаңа адам қажеттігін дәлелдеді.

   Феодализмнен  капитализмге өту дәуірінде дін  шырмауындағы ғылымдар дамып,  жеке бөлініп шыға бастайды.

   Осы  кезде педагогика да өз алдына  ғылым ретінде бөлініп шықты.  Сол ғасырда педагогиканың жеке  ғылым ретінде мәртебесі чех  халқының ұлы педагогы Ян Коменскийдің (1592 – 1670) «Ұлы дидактика» еңбегімен беки түсті.

    Батыс Еуропада ағылшын философы Джон Локк (1632 – 1704) «Тәрбие туралы ойлар» деген еңбегінде тәрбиенің психологиялық негіздеріне, адам гершілік тәрбиесіне көбірек көңіл бөлді. Ол баланы «таза тақтаға» теңеді. Францияда Жан – Жак Руссо (1712 – 1778) баланы табиғат арқылы, табиғаттай жетілдіре тәрбиелеуге көңіл бөліп, баланы жазалауға қарсы болды, қатаң таяқ тәртібіне қарсы «еркин тәрбие» идеясын ұсынды. Швейцарияның педагог – демократы И.Пестолоцци «Лингард и Гертруда» деген еңбегінде білім беруге демократиялық көзқарасты, тәрбиенің гуманитарлық сипатын балаға шын пейілмен көңіл бөлуді жақтады.

1.2. Педагогика тарихының әдіснамалық негіздері және басқа ғылымдармен байланысы.

Бұл жұмыста тәрбие ұғымы әдіснамалық тұрғыдан сипатталады, тарихи-педагогикалық білім әдіснамалық негізде талданған. Қорытындыда әдіснамалық негіздеуді қажет ететін тарихи-педагогикалық білімнің негізгі мәселелерді ерекше бөлініп берілген.

Әдіснамалық шындықты танудың ерекше жалпы жолдары  туралы ғылым ретінде қарастырылды. Әдіснаманың басқа да анықтамалары баршылық. Мәселен, ондағы танымдық мәселені бөле отырып, әдіснаманы шындықты танудың  жолдары туралы ғылым деп анықтама беруге болады.

Болмыстың мәні, болмыс пен сананың қатысы, адамның  мәнін тану сияқты мәселелердің әдіснамалық  тұрғыдан мәні ерекше. Бұл мәселелерді  диалектикалық-материалистік негіздеуде әруақытта да болмыстың біріншілігі  және сананың екінщілігі туралы түсіндірілді. Осындай орын алған, қалыптасқан  көзқарас рухани дүниенің мәнін, сананың  белсенділігін тежеп келді.

Қазіргі кезде  зерттеушілер орыс философиясы мен  педагогикалық ой-пікірінің көрнекті өкілдері Н.А.Бердяев, В.В.Зенковский, И.А.Ильин  және көптеген басқаларының идеяларына көңіл бөле бастады. Олардың пайымдауынша, рухани дүниенің мәнін, сананың рөлін, оның адамның және қоғамның дамуына  әсерін атап көрсетті.

Жалпы алғанда, әдіснама танудың елеулі қызметін атқарады, оның ішінде белгілі білім саласының  дамуының, әсіресе, әлеуметтік ғылымдарынң  әртүрлі саласына қатысын орындайды. Бұл қызметтерін жүйе ұйымдастырушылық, түсіндірме-бағалаушылық, жобалаушылық ретінде анықтауға болады.

Тарихи-педагогикалық  білімді әдіснамалық негіздеу үшін тәрбиенің мәнін түсінудің маңызы орасан зор. Педагогика тарихы ғылым  ретінде және оның негізінде құрылған оқу пәні жалпы түрде қоғам  өміріндегі тәрбиенің теориясы мен  тәжірибесінің даму заңдылықтары үрдісін  зерттейді. Тәрбиені кең мағынада түсінетін  болсаң, сонда оның құрамына оқыту  да, білім беруде кіреді.

Тәрбиені  әлеуметтік және педагогикалық құбылыс  ретінде қарастыру қажет. Тәрбие үрдіс ретінде белгілі әлеуметтік, қоғамдық жағдайларда пайда болды. Ол қоғамдық дамудың тарихымен тығыз  байланысты. Егер де тәрибеге жан-жақты  берілген анықтамалардың бірінде “тәрбиені  адамзат тәжірибесін бір ұрпақтан келесі ұрпаққа беру үрдісі ретінде  қарастырады, демек, тәрбиенің қоғамның дамуында, ұрпақтар сабақтастығында, жас  ұрпақтық өркениеттің, жинақталған  тәжірибесін меңгеруде мәні ерекше”.

Педагогика  тарихы-ғылым және оқу пәні ретінде  кеңестік дәуірде көп жылдар бойы өзінің әдіснамалық негізі ретінде  марксистік-лениндік ілімдігі, диалектикалық  және тарихи материалдық біржақты басшылыққа алып келді. Бұл ілімнің қатаң  қағидалары негізге алынады, ғылыми зерттеу жұмыстары мен әдебиеттер, өткендегі белгілі педагогтардың, ағартушылардың көзқарастары мен педагогикалық  жүйелері, сонымен қатар әртүрлі тарихи кезеңдегі тәрбиенің, білім берудің, оқытудың теориясы мен тәжірибесін қарастырғанда және оған баға бергенде марксистік-лениндік әдіснама, партиялық таптық көзқарас тұрғысынан түсіндіріледі.

 Тарихи-педагогикалық  үрдісті, оның ішінде тәрбие  тарихын әлеуметтік құбылыс ретінде  бағалауда таптық көзқарас басшылыққа  алынды. Тарихи-педагогикалық құбылыстарға  таптық тұрғыдан қарау тәрбиенің  тарихи-теориялық теориясы мен  тәжірибесінің барлық байлығын  тежеп отырды, тарихтағы көрнекті  педагог тұлғалардың идеяларын  жеткіліксіз бағалауға, олардың  дүниетанымдық идеяларын пайымдауда  біржақтылыққа ұрындырды, сонымен  қатар объективтік тұрғыдан оларыдң  тарихи-педагогикалық үрдістегі  орны мен мәнін дұрыс бағалалауға  жол берілді. Әсіресе, бұл кемшіліктер педагогика тарихынан жазылған оқулықтар мен оқу құралдарында ерекше орын алды.

Дей тұрғанмен, барлық кеңестік кезеңдегі педагогика тарихының дамуын тек ғана біржақты жағымсыз тұрғыдан бағалау дұрыс  болмаған болар еді. Кезінде педагогика тарихынан оқулықтар мен оқу  құралдарын жазған белгілі ғалымдар Н.А.Константинов, Е.Н.Медонский, М.Ф.Шабалда, тұңғыш қазақ тілінде шыққан “Педагогика  тарихы” оқулығының авторлары, белгілі  ғалымдар, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қартбай Бекенұлы Бержанов пен педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор Сыздық Мусиннің еңбегін  ерекше атаған жөн. Бірақ бұл оқулықтар  ескі әдіснама мен идеологияға негізделіп жазылғандықтан, қазіргі уақыт талабына сай көптеген тарихи мәселелерді  тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан қайтадан қарастыру қажет болды.

Тарихи-педагогиканың  білім беруде маңызды әдіснамалық  негіздеуге өркениет тұрғысынан қарау  жатады, ол тәрбиенің тарихи педагогикалық  идеялары мен тәжірибесінің дамуын бағалауда әлеуметтік алғышарттарды  енгізуге мүмкіншілк жасайды, оның дамуын қозғалысын әлеуметтік себептермен  негіздейді.

Келесі педагогика тарихының мәнді әдіснамалық  негіздеріне мәдениеттану тұрғысынан қарауды жатқызуға болады. Оның мәні мәдениет ұғымының өз мәнімен байланысты, мәдениетті өмір сүру үрдісінде адамзаттың жинақтаған тәжірибесі деп анықтама беруге болады. Сонымен қатар тәрбие жалпы алғанда тәжірибені бір  ұрпақтан келесі ұрпаққа беру мағынасында  қолданылады. Осы мәдениет, адамзат  тәжірибесі, тәрбие ұғымдарының өзара  байланысында, мәдениеттанудың негіздері  жатыр. Екінші байланысы-тарихи-педагогикалық  ілімінің өзі – бұл мәдениеттің  бір бөлігі.

Әрбір педагогикалық  ілім ғылымның даму тарихында белгілі  орын алады және басқа ғылымдармен  бірге мәдениеттің дамуына көмектеседі, оны байыта түседі.

Педагогика  тарихы курсында өткендегі көрнекті педагогтардың ілімдерімен қатар  аса дарынды философтардың, ойшылдардың, жазушылардың және қоғамдық қайраткерлердің  педагогикалық көзқарастары талданылады, олар кәсіптік білімі бар педагогтар-болмағанымен, педагогикалық теорияны дамыту үшін ерекше еңбек сіңірді, тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері туралы, кейбір әдістемелік мәселелер туралы құнды идеялар қалдырды.

Қазіргі кезде  өткендегі Қазақстанда педагогикалық  ой-пікірдің даму тарихын зерттеуде  үкіметтің “Мәдени мұра” атты мемлекеттік бағдарламасын басшылыққа алып, сол бағдарлама саласында тарихи-педагогикалық  мұраны тарихқа жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеуге тиіспіз. Өткен тарихи мұрамызды  зерттеуде әдіснамалық тұрғыдан тарихи-педагогикалық құбылыстарды бүгінгі күннің мәселелерімен байланыстыра отырып пайымдауда, педагогикалық теориялар  мен көрнекті педагогтарымыздың  мұраларын зерделеуде тарихилық  қағида басшылыққа алынды.

“Педагогиканың  қазіргі мәселелерін,- деп жазды  профессор Н.К.Гончаров, барлық педагогика тарихына сын көзқараспен пайымдамайынша, түпкілікті шешу мүмкін емес. Үрдістер немесе құбылыстардың мәні тарихи дамуда ашылады, ал құбылыстың өзі педагогика тарихының жалпы фонында түсінікті  болады”.

Тарихи-педагогикалық  құбылыстарды зерттеуде дәстүрлі педагогикалық  әдістер кеңінен қолданылады. Дәстүрлі әдістер деп педагогика ғылымының  бастауында тұрған зерттеу ілімдерден, ағартушы-ойшылдардан мұрагерлікпен  қазіргі педагогика ғылымына жеткен әдістерді айтамыз. Бұл Платон мен  Квинтилиани, Коменский мен Песталоцци пайдаланған әдістер; олар күні бүгінге  дейін педагогика ғылымында пайдаланылып келеді.

Зерттеу жұмысының  мәселесі, пәні және міндерттеріне  сәйкес барлық тарих ғылымдарына  ортақ тарихи және логикалық зерттеу  әдістері бір-бірімен бірлікте қарастырылады, сонымен қатар арнаулы әдістер, атап айтқанда, тарихи-салыстырмалы, ретроспективті, статистикалық және тағы басқа да зерттеуге, салыстырмалы талдауға және деректі әдеби, мұрағат материалдарын  теориялық жинақтауға  бағытталған  әдістер қолданылады.

Тәрбиені  зерттеу – педагогикалық зертеудің  ертеден қолданылып келе жатқан әдістердің бірі. Кең мағынада тәжірибені зерттеу  әдісі тәрбиенің тарихи байланысын орнатуға, жалпы, оқу-тәрбие жүйелерін  айқын көрсетуге бағытталған  ұйымдасқан таным қызметі болып  табылады. Бұл әдістің көмегімен  нақтылы мәселелерді шешудің  жолдары талқыланады, жаңа тарихи жағдайда оны қолданудың қажеттігі туралы ойластырылған қорытынды жасалады. Сондықтан да қарастырып отырған  әдісті кейде тарихи әдіс деп те атайды.

Бұл әдіс әдебиетпен жұмыс істеу әдісімен тығыз байланысты. 

Педагогика  тарихын зертеу үшін қажетті әдебиет  құжаттары мен қайнар көздеріне  мыналар жатады:

1. Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Ата Заңымыз, Білім беру туралы заң, 2004-2010 жылдарға дейін арналған Білім беру тұжырымдамасы, Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бекіткен нормативті құжаттары);

2. Жалпы адамтану мәселелері, педагогика тарихы мәселелері бойынша классиктердің еңбектері; тарихи-педагогикалық әдебиеттері; мұрағат құжаттары мен басқа да тарихи-педагогикалық материалдар; мерзімді педагогикалық басылым;

3. Мектеп, мұғалім, тәрбие туралы көркем әдебиеттер; халықтың педагогиканың даналығы, халық ауыз әдебиетінің тәрбиелік үлгілері (мақал-мәтелдер, ертегілер, шешендік өнері, айтыс өнері, батырлар жырлары мен дастандар және т.б.); тәрбие мәселелері жөніндегі жазылған мемуарлық және көркем әдеби шығармалар, ескі жазба ескерткіштер, жазушылардың, философтардың, ойшылдардың, педагогтардың әр кезеңдердегі педагогика, тәрбие, білім беру мәселелеріне арналған еңбектері және т.б. жатады.

 Педагогика  тарихы - ғылым және пән ретінде көптеген гуманитарлық ғылымдармен байланысты. Педагогика тарихы ең алдымен мәдениет тарихымен тығыз байланысты.

Педагогика  тарихы тарих ғылымдарының өзімен, әдебиет және өнермен, психология және социологиямен де байланысады.

  Адам тәрбие субъектісі ретінде мәдениетті тұтынушы және оның иесі болып табылады. Тәрбиенің білім берудің, оқытудың міндеттерін дұрыс шеше білу – қоғамдағы мәдениеттің дамуының басты шарты. Жас ұрпақтың мәдениеті мен тәрбиесінің дамуының арасындағы өзара байланысты тарихи-педагогикалық үрдісте анықтау-педагогика тарихының ғылым және оқу пәні ретінде негізгі міндеттерінің бірі.

Педагогикалық ой-пікірдің кез-келген өкілі мәдениеттің  жаршысы, насихаттысы болып табылады. Тарихи-педагогикалық мәселелелерді зердеулеуде зерттеуші адамзат тарихының, мәдениет тарихының, философия тарихының, әдебииет тарихының қайнар көздерін әртүрлі еңбектерін кеінен пайдаланады. 

Педагогика  тарихы азамат тарихымен байланысты. Ең алдымен педагогика тарихын дәуірлерге бөлуде азамат тарихында алынған негізгі кезеңдермен сәйкес келеді.

1.3. Педагогикалық ғылымдар жүйесі

Педагогика  – кең ауқымды ғылым. Оның шұғылданатын оқу жəне тəрбие мəні мен олардың  барша байланыстарын жеке бір  ғылым шеңберінде қамту мүмкін емес. Педагогика дамудың ұзақ жолын басынан  кешіріп, көптеген білімдер жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің  кең тармақты жүйесіне айналып отыр. Сондықтан бүгінгі педагогиканы тəрбие жөніндегі ғылымдар жүйесі деп  атаған дұрыстау келеді.

Педагогиканың ірге тасы- философия, дəлірек айтсақ, тəрбие проблемаларымен арнайы шұғылданатын оның тəрбие философиясы тармағы. Тəрбие философиясы өз алдына білім саласы ретінде тəрбиелік практикада əртүрлі философиялық жүйе идеяларын пайдаланады. Философия – педагогикаға танымның жалпы бағыт-бағдарын, педагогикалық құбылыстар мен процестерді зерттеудің əдіс-тəсілдерін көрсетеді. Сондықтан да, философияны оның біртұтас жəне жүйелік, құрылымдық талдау əдістерімен бірге педагогиканың əдіснамалық негізі деп атау қабылданған.

Қоғамдық  құбылыс ретінде тəрбие дамуы  мен педагогикалық білімдердің  өткен жолын педагогика тарихы зерттейді. Өткенді түсіне отырып, болашаққа  көз тігеміз. Бастан кешіргенді зерттеу  жəне оны бүгінгімен салыстыру осы  заманғы құбылыстардың негізгі  даму кезеңдерін нақтылаумен бірге  бұрынғы қателерді қайталаудан  сақтандырады.Педагогика жүйесі келесі салаларды қамтиды: жалпы педагогика; жас кезеңдер педагогикасы; əлеуметтік педагогика; арнайы педагогика.