Педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы

Түсініктілік  принципін іске асыруда қажет, өз уақытында Я.А.Коменский өрнектеген классикалық ережелер: жеңілден-қиынға, белгіліден-белгісізге, қарапайымнан-күрделіге  өту. Қазіргі заман оқу теориясы мен практикасы түсінімін оқытуда  міндетті болған ережелер тізімін кеңейте  түсті:

- өтілуге  тиіс материалдардың бəрі əр  жас қабылдауына сəйкес реттестіріліп,  ұсынылуы тиіс;

- оқушы санасы  қандай да пəнді қабылдауға  дайын болуы қажет екендігін  ұмытпау; 

- оқыту барысында  балалардың табиғи мүмкіндіктерін, олардың дайындығы мен даму  деңгейін арқау ету, балалардың  өмір тəжірибесін, қызығуларын,  бейімділігін, даму ерекшеліктерін  зерттеу жəне оқытуда ескеру;

- оқу мазмұны  жəне тəсілдері балалар дамуынан  бір шама алда жүретіндей болсын;

- оқушылардың  əртүрлі топтарындағы оқу ерекшеліктерін  назарға алу. Бір текті мүмкіндіктері  бар балаларды жіктеулі топтауға  біріктіру; 

- оқу процесін  тиімді қарқында жүргізу, бірақ  күшті оқушыларды аяқтан тартпайтындай,  сонымен бірге орташа жəне  үлгерімі төмен оқушылардың дамуына  тиімді ықпал жасайтындай етіп  ұйымдастыру; 

- оқу жұмысы  белгілі дəрежеде күш салуды  қажет етеді. Олай болмаса,  балалар жұмыс орындауға дағдылана  алмайды. Оқушылар əрдайым өз  мүмкіндіктерінен төмен оқу қарқынын  қалайды. Осыны ескерумен мұғалім  əр оқу ситуациясына сəйкес  оқу желісін тиянақты əрі нақты  белгілеп барғаны жөн; 

- педагогиканың  жəне психологияның жаңа жетістіктерін  пайдалану: нақты білімдер мен  ептіліктерді кіші көлемдегі  материалдар жəрдемімен қалыптастырып  бару, ал қорытынды білімдерді  қалыптастыруда – іріленген білім  блоктарын пайдалану; 

- сабақ барысында  ұқсастықты, салыстыруды, беттестіруді, қайшылықтарды кең қолдану, жаңа  жəне күрделі материалды өтуде  күшті оқушыларды қатыстыру, ал  бекіту жұмыстарына - орташа жəне  төмен оқушыларды тарту; 

- жаңа ұғымды  енгізу бір сабақтың танымдық  міндеттерімен ғана байланыстырылмай, бүкіл өтілген оқу жүйесіне  негізделуі тиіс.

Ғылымилық принциптің талабы – оқушылар игеруіне ғылым тарапынан анықталған білімдерді ұсыну. Мектептік білімденудің де міндеті  осы ғылыми білімдерді игертуге бағытталған. Оқудың ғылымилығы ең алдымен мектеп білімінің мазмұнына жəне оны  қалыптастыру принциптерін қатаң ұстануына; мұғалімдердің мазмұнды толық іске асыра алуына тəуелді; қабылданған  білімдердің ғылымдық сипаты оқу  жоспарларында, бағдарламаларында  өрнектелген, пəн аралық байланыстарда  іске асып барады. Озат дидактикалық жүйелер  практикасы бұл принципті жүзеге келтіретін бірнеше ережелерді пайда  еткен:

- оқуды педагогика, психология, əдістеме, педагогикалық  тəжірибенің жаңа жетістіктері  негізінде жүргізу, оқу процесіне  педагогикалық еңбекті ғылыми  тұрғыдан ұйымдастырудың жаңа  тəсілдерін ендіру;

- оқу дидактикасы  мен психологияның соңғы жаңалықтарын  ескерумен индуктивті оқыту логикасын  ғана емес, сондай-ақ дедуктивті  оқу əдісін де орынды пайдалану,  дерексізденген (абстракция) түсініктерді  қолданудан тартынбау, себебі  бұл нақты құбылыстардың тереңдегі  мəн-мағынасын түсінуге жəрдемін  береді. Бірақ мектеп курсы шеңберінде  толық түсінік берілмеген абстракцияларды  қолданудан аулақ болыңыз; 

- əрқандай  жаңа енгізілген ғылыми ұғым, түсінікті жүйелі қайталап отыру,  пəнді оқыту барысында қолданып, пайдалану, себебі жаттықтырылмаған  білімдер тез ұмытылады; 

- ғылыми  таным əдісін пайдаланумен, оқушылардың  ойлау қабілетін дамыту, балаларды  ізденіс, шығармашыл жұмыстарға  қосып отыру; 

- жаңа идеялар  қабылдауды бір сəттік міндет  деп білмеу – əрбір құбылысты  жаңадан түзіліп жатқан жан-жақты  байланыстары жəне қатынастары  аумағында қарастыра талдау;

- оқушыларды  атақты ғалымдардың өмірбаяндарымен  таныстыру мүмкіндіктерін қолдан  шығармау, олар енгізген ғылым  жаңалықтарын шəкірттерге кең  жария ету; 

- жаңа ғылыми  терминологияны қолдану, ескірген  терминдерден сақ болу, оқушыларға  жаңа жетістіктердің негізгі  идеяларын ашып, ұсыну, оларды  жаңа ақпараттарға ден қоюға  үйрету, жаңа мəселелерді ұжым  болып талқылауды қолдап қуаттау; 

- балалардың  зерттеу жұмыстарына қолдау көрсету.  Оларды мүмкін болған жағдайларды  пайдаланып, ғылыми-тəжірибе жұмыстарының  негіздерімен таныстыру, шығармашылықты  қажет еткен мəселелерді шешуде  алгоритмдерді пайдалануға жаттықтыру, проблемалармен айналысудың сензитивтік  (жас сатысы) кезеңдерін есіңізде  ұстау; 

- танымдық  қызметтен оқушыға жаңалық ашу,  табысқа жету, қанағат табу сезімдеріне  бөленуге мүмкіндік беру.

Ұнамды көңіл-күй  сақтау принципі бала табиғатының дамуы  мен оның іс-əрекетіне байланысты туындайды. Ұнамды көңіл-күйден адам жаны нəр алады, ой өрісі сəуелелене түседі, оқу жеңіл, жылдам жəне жағымды сезіммен қабылданады. Егер оқушының кітап оқуға  зауқы болмаса, оны ауыр да азапты еңбек сипатында қабылдаса, одан табысты нəтиже күтудің өзі бей-берекетсіз іс. Сондықтан да, оқу баланың  ұнамды көңіл-күйін көтеріп, оны  қуанышты оқиға ретінде қабылданатын дəріс жұмысына дайындау қажет. Ұнамды қатынас болмаған жерде оқу процесі өз ықпалын жояды. Ықыласы болмаған адамды оқыту – бос əурешілік. Көңілін қорқыныш, өшпенділік, жек көрушілік жайлаған баланы оқыту оның санасына шынайы болмыс деректерін зорлап ендірумен бірдей. Мұндай жолмен қабылданған білім ұзаққа бармай ұмытылады, одан келер пайда болымсыз. Сондықтан педагогтар бар шеберлігін қосып, мектеп оқу еңбегі мен білім тартымдылығын көтеруге ат салысады. Бала жанын сенім шуағымен жылытып, оның алғашқы қадамдарына қолдау көрсетеді. Мектеп өмірін мұғалімдер жарқын да қызықты істер, оқиғалармен толтырып, олардың бəрі балалық шақтың балдəурені секілді оқушы есінде ұзаққа сақталуына негіз қалайды. Оқудың көңіл-күй принципінің талаптары осы. Ал бұл талаптарды іске асыруда мұғалімнің міндеттері:

- əр сабаққа  дайындалу барысында оқушылардың  ұнамды көңіл-күйін қалыптастыру  мен қолдау жолдарын ойластыру.  Алдағы оқу жұмысы неғұрлым  зеріктіргендей əрқилы болса,  оқу материалы неғұрлым құрғақ  əрі абстракт келсе, ұнамды  эмоциялар пайда етудің барша  мүмкіндіктерін іздестіріп бағу;

- сынып босағасын  көңіл жадыратар кейіппен аттап,  балалармен əзілдесе, оларды жігерлендіре  сөз тауып, сабақты бастау;

- демократиялық  қарым-қатынас стилін ғана ұстану;

- балалар  болмысына, олардың істеріне қызыға  қатынас жасап, араласып бару;

- сыныпта  қапелімде болып қалатын дау-дамайды  əрқашан сабырлы, айқайсыз, тұрпайы  жəне намысқа тиер сөздерсіз  шешу;

- күдер үзгендей  əрі қиын жағдайлардан шығу  үшін орайы келген əзіл-қалжыңды  пайдалану; 

- оқуды əсем, бейнелі, көңілді өткізілуі үшін  оқу процесін танымдық ойындар,  жарыстар, конкурстар мен сайыстарға  толтыра жүргізу; 

- кіші оқушының  ойлауын оның сезімдері мен  толғаныстарынан ажыратпау: оқу-тəрбие  процесінің эмоционал көрікті  болу қажеттігі - бала ойының  даму заңдылықтарынан туындаған  талап; 

- əрдайымғы  көңіл-күй көтеретіндей сəттерден  ұнамды эмоционал қалыпта өтетін  тұрақты кейіп жағдайларына өту; 

- оқу материалдары, оқу əдістері мен танымдық  еңбек ұйымдастыру формаларының  эмоционалдық молшылығын пайдалану. 

Теория мен  практиканы байланыстыру принципі негізіне классикалық философияның ақиқат пен  танымдық қызметтің дерек көзі –  тұрмыс жəне практика екендігі туралы тұжырымы алынған. Орынды ұйымдастырылған  тəрбие əрқашан өмірдің өзінен, практикадан  бастау алып, онымен тығыз байланыста болады, сонымен өсіп келе жатқан əулетті  белсенді тіршілік қамына дайындайды. Оқудың өмірмен, теорияның практикамен  тығыз байланысты болуы оқу мазмұнына, оқу-тəрбие процесінің келелі ұйымдастырылуына, оқудың тиімді формалары мен əдістерін  пайдалануға, еңбек пен политехникалық дайындыққа бөлінген уақытқа, сонымен  бірге оқушылардың жас ерекшеліктеріне  тəуелді келеді.

Оқудың өмірімен ұштастық принципін іске асыру негізі – теориялық тұжырымдар мен озат мектеп ұжымдарының тəжірибесінен  туындайды. Осыған байланысты мұғалімнің атқаратын міндеттері:

- мектепте  игерілетін білімдердің қажеттігін  оларды қоғамдық – тарихи практикамен  байланыстыра, оқушыларды сендіре,  дəлелдеу, оқу процесін білімнің, оған қоса мектепте алатын  құндылықтарының өмірлік қажетті  дүние болатынын түсініп, сезетіндей  дəрежеде алып бару;

- тұрмыс  қажеттерінен - білімге, білімнен  өмір қажеттігіне өте отырып, баланы «білім – бай, қуатты  тіршілік» қағидасымен тəрбиелеу; 

- балаларға  қазіргі заманның жаңа технологиялары, өндірістік қатынастары, озат  еңбек əдістері жөнінде əңгімелеу; 

- оқушыларды  өз білімдерін практикада тексеріп, қолдануға табандылықпен үйрету, қоршаған дүниені білім көзі  жəне сол білімді қолдану саласы  ретінде пайдалану; 

- өз жұмысының  өмірлік маңызын оқушыға түсіндіріп  бере алмайтын бірде бір мұғалім  не сабақ болмауы тиіс;

- мектеп  пен өндіріс орындарының байланысын  пайдалану, оқушылардың өндіріс  өкілдерімен қатынастарын оқу-тəрбие  жұмыстарының жалғасына айналдыру,  бұл үшін «оқу пəні -өндіріс»  байланысын ептілікпен бағдарлап,  қадағалап бару;

- оқушылармен  бірге «тұрмыстық қажет» сипатындағы  мəселелер мен жаттығулар түзіп,  оларды сабақ материалымен байланыстыра  шешуге дағдыландыру. Оқулықты балалар  өмірімен ажыралмас бірліктегі  қоршаған болмыс деректерімен  толықтырып баруды ұмытпау. 

- оқуды ауыл, қала, облыс, республиканың нақты  болашақ даму жағдаяттарымен  ұштастыру, аймақтың келешек дамуына  орай кəсіби бағдарлау жұмыстарын  өткізіп бару;

- проблемді  ізденіс жəне зерттеу тапсырыстары  теорияны практикамен байланыстырудың  таптырмас құралы. Оларды əрқилы  жолдармен пайдалануға тырысу;

- балаларды  еңбекке, қоғамдық жəне жеке  меншікке саналы да ұнамды  қатынас жасауға баули отырып, мұндай қатынас үлгісін мұғалімнің  өз бойынан көрсетуі.

Қорытындылай  келе, айтарымыз: принциптер əрқашан  белгілі жүйеде, бір уақытта, тығыз  байланысқан күйде іс-əрекетте комплексті, параллель жүзеге асып барады, оларды кезекпен немесе бірінің орындалуымен екіншісіне тізбекті өте, пайдалану  мүмкін емес. Принциптер арасында басты  не екінші дəрежелісі болмайды, əңгіме тек олардан туындайтын талаптардың  ауқымдылығы мен жалқылық дəрежесі жөнінде болуы мүмкін. Барша принциптер өзара кіріге ұштасқан, сондықтан  бірінің талаптары, екінші бір принцип  талаптарымен мəндік жақындыққа түсіп  жатады. Олардың бəрінің де қызметі - бағыттау, оқудың сапалы нəтижелеріне жетудің жолдарын көрсету. Білімдендіру ісін гуманизациялаудың мəні –оқушының  тəн-дене жəне ақыл-ес мүмкіндіктерін сақтау жəне дамыта түсу. Сондықтан  оқу еңбегінің нəтижесі оған жұмсалған  оқушы күш-қуатының деңгейімен салыстырылып, бағаланады. Принциптер баланың табиғи жəне əлеуметтік мүмкіндіктерін, күш  салулары мен еңбек нəтижелерін  қалыпты мөлшерлеп отырады, егер қандай да себептермен ауытқуға түспесе, олар арасындағы теңдіктің (баланс) сақталғаны.

 

3. Оқу əдістері жəне  құрал жабдықтары 

 

3.1. Оқу əдіс, тəсіл жəне ережелері түсінігі мен мəні.

 

Білімдену процесінің табысты болуы көбіне қолданылатын оқу əдістеріне тəуелді.

Оқу əдісі  – білім игеру мақсаттарына қол  жеткізуге бағытталған оқытушы  мен оқушының бірлікті іс -əрекеттік  қимыл - тəсілдері. Оқу мақсаты жолындағы  ұстаздың оқыту жұмысы мен шəкірттің  оқып- үйрену əрекеттерінің өзара  байланыстылығы жəне анайылығы осы  оқу əдісінен көрінеді.

Дидактикада кең қолданым тауып жүрген жəне бір  түсініктер легі –бұл “оқу тəсілі”  жəне “оқу ережелері”.

Оқу тəсілдері- оқу əдісінің құрамды бөлігі немесе бір қыры, яғни жалпы “əдіс” түсінігіне байланысты жалқы ұғым. Бұл екі  ұғымды өз алдына шектеп болмайды, олардың  ара қатынасы ауыспалы, өзгермелі. Кей  жағдайларда əдіс педагогикалық  міндетті шешудің дербес жолы есептелсе  жəне бір ықшам оқу-тəрбие мəселесіне орай- тəсіл болуы мүмкін. Мысалы, егер мұғалім жаңа білімдерді сөздік, ауызша əдіспен (түсіндіру, əңгімелеу, сұхбат) ұсыну барысында көрнекі  құралдарды пайдаланса, онда бұл көрнекілік –тəсіл ретінде қабылданады. Егер де көрнекіліктер білім игертудің  негізгі құралы болып, солар негізінде  оқушылар жаңа білім ақпараттарын қабылдаса, онда көрнекілік - əдіс, ал мұғалімнің қалған оқу іс-əрекеттерінің бəрі тəсіл болып есептеледі.

Сонымен, əдіс көптеген тəсілдерден құралады, бірақ  олардың жəй жиынтығын білдірмейді. Тəсілдер арқылы оқытушы мен оқушының оқу жұмыстарын орындаудағы өзіндік  ерекшелігі көрініп, оқу субъекттері  іс-əрекеттеріне даралық сипат береді.

Оқу ережелері (дидиактикалық ережелер) – оқу  процесінің қалыпты педагогикалық  жағдайларында қандай жəне қайтіп əрекет жасау қажеттігін көрсететін нақты  ұсыныс.

Ереже əрқандай тəсілдің сипаттамасы, норматив моделі есебінде қолданылады. Нақты міндет шешіміне пайдаланатын ережелер жүйесі - əдістің норматив-сипаттама моделін  құрайды.

Оқу əдістері – тарихи категория. Өндіріс күштерінің деңгейі мен өндірістік қатынастар сипаты педагогикалық процестің  мақсаттарына, мазмұнына, құрал жабдықтарына өз ықпалын тигізеді. Олардың ауысуымен  оқу əдістері де өзгеріске келеді.

Қоғамдық  дамудың алғашқы кезеңдерінде өскелең  əулетке тəжірибе өткізу ересектер  мен балалардың бірлікті іс-əркеттік процесінде орындалып жатты. Бұл  дəуірлердегі басты оқу əдісі  еліктіру, еліктеу жолымен іске асты. Ересектер қалай əрекетке келсе, балалар соны қайталап, қорек табу, от жағу, киім-кешек дайындау ж.т.б. үйренді. Негізгі оқуды өзгертпей, қайта  жасау (репроедуктив), (“мендей етіп істе”) əдісі алынды. Кейінгі замандардағы барша əдістер осы қайталай жасау  əдісінен өз бастауларын алды.