Педагогика ғылымының пайда болуы мен дамуы

- алдағы  жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін  анық түсіну- саналы оқудың қажетті  шарты: оларды оқушыларға көрсету  маңызы мен мəнін түсіндіру,  болашақтағы қажетін бала санасына  жеткізе білу;

- оқыту барысында  оқушы не, неліктен жəне қалай  істеу керектігін түсінуі, сонымен  оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай,  алдын-ала олардың терең мəн,  мағынасын ұғынуы;

- оқу барысында  танымдық іс-əрекеттің барша түрлері  мен формаларын пайдалану, талдауды  біріктіру тəсілімен, индукцияны  дедукциямен салыстыруды қарама-қарсы  қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі  пайдалану, балалардың жасы кіші  болса, индукция тəсілін жиі  қолдану; 

- оқушылар  əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның  мəн-мағынасын түсінуі; оларды  қолдануда оқушылардың өтілген  білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі салыстыруларды пайдалану,  мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін  болмаған ұғымдарды сабақта қолданудан  аулақ болу;

- балалардың  бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін  пайдалану, дұрыс шешім табудың  ұжымдық формаларын дамытуға  қажет жағдайларды қамтамасыз  ету, мұғалімнің түсіндірмесінен  гөрі, қасында бірге отырған жолдасының  əңгімелеп бергені тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы  үздік оқушылар қолынан келетін  оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде  уақытты да, күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді  оқушы қоғамның ертеңгі белсенді  мүшесі;

- оқушыларға  белгісіз мəліметтерді бұрынғы  белгілілерімен логикалы ұштастыру:  игерілген мен игеріліп жатқан  білімдердің арасында логикалы  байланыс болмаса, саналы оқу  да болмайды.

- Есте болсын, оқудағы басты нəрсе –оқытылып  жатқан пəн емес, ол мұғалім  тəрбиесімен қалыптасып жатқан  тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы  элемент болмайтындай етіп оқыту  əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны  сол пəнді мұғаліммен бірге  белсенді игеретін субъект дəрежесінде  тану. Тұлғаны қалыптастыратын пəн  емес, пəнді оқытумен байланысқан  мұғалімнің өз əрекет-қимылы.

- оқушының  бақылайтын деректері мен игерген  білімдері арасындағы айырмашылықтарды  тауып жəне оларды түсіндіруді  талап ететін жағдайлар жасау; 

- егер əр  ереже тиімді сандағы мысалдармен  қамтамасыз етілсе жəне сол  ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты  кең екендігін оқушы түсінсе,  оқу табысы соғұрлым жоғары  болады.

- игеріліп  жатқан материалдардағы басты  жəне екінші дəрежелі ақпараттарды  табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті  проблемаларды түсініп, игеретін  дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін  дерек жəне мысалдардың негізгі  мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы. 

Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей  ғылыми заңдылықтар жатыр: адамның  сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді  əртүрлі қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары сезімталдығына ие; рецепторлардан орталық жүйке  жүйесіне бағытталған байланыс оптикалық  каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру органдарынан (оптикалық  канал бойынша) миға келіп түсетін  ақпарат қайта таңбаланбайды, ол оқушы есінде жеңіл, тез жəне берік  бейнеленіп қалады. Оқу тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін іске асырған. Солардың кейбірін еске салайық:

- сөздік  формада, ауызша не жазбаша  өрнектелген материалдарға қарағанда,  табиғи күйінде берілген заттар  жақсы, жеңіл əрі тез есте  қалатынын ескеріп, оларды оқу  процесінде пайдалану. 

- есте болсын, сəби ойы формалармен, түр-түсті  бояулармен, дыбыстармен, түйсіктермен  өрнектеледі. Осыдан бала санасы  жалпы дерексізденген ұғымдар  мен сөздерден құралмай, оның  тікелей қабылдауындағы нақты  бейнелерді арқау етеді. 

- оқушылар  үшін ең маңызды ереже: мүмкін  болғанша сезімдік қабылдауды  пайдалану, дəлірек айтсақ, көз  қабылдауына – көретінді, құлақ  қабылдауына – естілетінді, иіс,  дəм қабылдауға тиісті мүшелерді; 

- бір көрнекілікпен  шектеліп қалмау: көрнекілік –  мақсат емес, оқушының ойын дамыту  жəне оны оқыту құралы;

- оқыту жəне  тəрбиелеу барысында есіңізде  болсын: ұғымдар мен дерексізденген  тұжырымдар бала санасына нақты  деректер, мысалдар жəне бейнелер  негізінде жеткізілсе, тез əрі  жеңіл қабылданады; олардың мəнін  ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін  пайдалану; 

- көрнекілікті  тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық ситуацияларда  өз бетінше білім алу көзі  ретінде де пайдаланған жөн.  Бұл оқушылардың тиімді ізденіс  жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға  мүмкіндік береді;

- көрнекі  құралдар сабақта өтіліп жатқан  заттар мен құбылыстар жөнінде  өте анық жəне дұрыс ұғымдарды  қалыптастыруға жəрдемін беретінін  оқу жəне тəрбие барысында  естен шығармау;

- оқушы бақылауларын  жүйелестіріп, себеп- салдарлармен  сəйкестендіру; 

- көрнекі  құралдарды қолдана отырып, алғашқыда  балаларды ондағы берілген бейнелерді  тұтастай қабылдауға, кейін бастысын  жəне екінші дəрежелілерін өз  алдына, содан соң – қайталай  тұтастыққа келтіруге үйрету.

- əртүрлі  көрнекілікті пайдалану, бірақ  көрнекі құралдар санын шектен  асырмау, себебі бұл баланың  зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-мағынаны қабылдауға  кедергі жасайды. 

Жүйелілік жəне бірізділік принципі келесі ғылыми тұжырымдарды негізге алады: қоршаған орта болмысының айқын бедерлері  мида нақты бейнеленсе ғана, оқушы  шынайы білім топтай алады; ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудың басты  тəсілі – белгілі жолмен ұйымдастырылған  оқу; ғылыми білімдер жүйесінің бірізділігі  оқу материалының ішкі логикасымен  жəне оқушылардың танымдық мүмкіндіктерімен байланысты; жеке элементтерден тұратын  оқу процесінің тиімді əрі жоғары нəтижеге жетуі ол процесте орынсыз  үзілістердің, ескерілмей қалған қажетті  сəттердің болмауына жəне бірізділіктің  қандай да себептермен бұзылмауына  тəуелді. Егер дағдылар тиісті жаттығулармен  жүйелі бекімесе, олар көп ұзамай жойылады; егер оқушылар логикалық ойлауға  үйретілмесе, олар өздерінің ойлау  іс-əрекетінде үлкен қиыншылықтарға кезігеді; егер оқу ісінде жүйелілік  жəне бірізділік сақталмаса, оқушылардың  даму процесі бəсеңдейді.

Мұғалім практикасында  жүйелілік жəне бірізділік принципі көптеген ережелерді орындаумен іске асып барады, олардың арасында аса  маңыздылары келесідей:

- оқушылардың  білімдер жүйесін қалыпты игеруін  қамтамасыз ету үшін схемаларды, жоспарларды орынды пайдалану.  Оқу материалын логикалық бітімге  келген бөліктерге ажырату, оларды  бірізді іске асырып бару, балаларды  бірізді оқу əрекеттерін жасауға  үйрету;

- егер жауабы  табылмайтынына не шешімі алынбайтынына  көзі жетсе, ондай сұрақтарды  немесе мəселелерді сабаққа қоймау;

- материалдың  мазмұндық жүйесін, сондай-ақ  оқу тəсілдерінің жүйесін бұзуға  жол қоймау, ал егер жүйе себепсіз  өзгеріске түсе қалса, үлгермеушіліктің  алдын алу үшін олқылықтарды  түзету;

- əрдайым  пəн аралық байланыстарды пайдалану.  Мазмұндық тұрғыдан, сондай-ақ оқу  əдістемелерінде барша сыныптар  арасындағы сабақтастықты қамтамасыз  ету; 

- оқу əдістемелерінің  жетістіктерін пайдалану: оқушылармен  тірек-конспекттер, оқу материалының  құрылымды - логикалық схемасын  түзу, білімдерді игеру процесін  жеңілдететін шараларды қолдану.  Оқу барысында жүйелілік пен  бірізділікті қамтамасыз ету  үшін бұрын өтілгендерді жиі  қайталап отыру жəне жетілдіріп  бару;

- қысқа жəне  қорытынды қайталауларды сабақтың  басында немесе ақырында үй  тапсырмаларына байланысты қолданып  қана қоймай, оларды бүкіл сабақ  барысында негізгі проблемаға  орай, сонымен бірге жеке мəселелерді  баяндаудан соң да пайдалану,  жаңа материалдарды өтуді күрделендіретін  жағдайлардан сақ болу, сабақ  тақырыбына жасанды ендірілген, оған тікелей қатысы жоқ идеялар  (білімдік, дамытушы, тəрбиелік) дəріс  нəтижесі мен оқу құндылығын  кемітеді. Осыны ескере отырып, аса  маңызды болған идеяларды оқу  мазмұнына жəне балалардың мүмкіндіктеріне  орай игертуді, оқу-тəрбие процесінің  жылдық жоспарына ендіруді алдын  ала көздеу.

- өтілгендерді  қайталау сабақтың басында білім  мен ептіліктердің игерілу деңгейін  анықтау үшін немесе сабақтың  ақырында ұсынылған ақпаратты  бекіту үшін ғана орындалмай, бұл жұмыс логикалық бітімге  келген оқу бөліктерінің əрбірінен  соң, сабақ барысында іске асып  баруы шарт;

- оқушылардың  ой өрнектеу тəсілдері мен  формаларын бақылап бару, тұрақты  əрі үлкен шыдамдылықпен балаларды  дербес еңбектенуге үйрету. Тапсырмаларыңыз  дербес орындалуда бірте-бірте  күрделеніп барсын, сонымен бірге  олардың табысты орындалуы үшін  мүмкіндіктер жасау. Істі, мүмкін  болғанша, оқушының өзі орындасын,  қажет болса, көмек беру.

- оқудан  болар жарқын болашаққа оқушылардың  сенімін жеткізу; 

- сезімдік  тəжірибе мен тірек білімдерді  орынсыз əрі жиі жаңғыртуға  əуесқой болмау, жаңа білімдерді  игеруге ғана қажеттерін еске  түсіріп, əркімге белгілі əшейін  біліктерді хабарлау үшін өзі  де тығыз сабақ уақытын алмау. 

Беріктік  принципі келесідей заңдылықтарға  негізделеді: мазмұнын игеру жəне оқушылардың  танымдық күш-қуатының дамуы – оқу  процесінің бір-біріне байланысқан  екі тарапы; игерілген оқу материалының беріктігі объектив жағдаяттарға, яғни бұл материалдың мазмұны мен  құрылымына ғана тəуелді болып қоймай, оқушылардың сол пəнге, материалға, мұғалімге деген субъектив қатынастарына  да орайлас; игерілген білімнің берік  болуы оқуды ұйымдастыруға, əрқилы оқу түрлері мен əдістерін  пайдалануға, сондай-ақ оқу мерзіміне  байланысты келеді; оқушылар жады таңдамалы  сипатқа ие: қандай да материал оларды маңыздылығымен қызықтырса, сол материал берік орнығады жəне ұзақ сақталады.

Игерілген білімдердің бекуіне жəрдемші оқу  іс-əрекеті механизмдерін түсінуден  дəстүрлі оқу жүйесіне жаңа ережелерді ендіру мүмкіндіктері ашылды:

- қазіргі  заман оқуында ес мүмкіндіктерінен  гөрі ойлау қабілеті көбірек  іске қосылады. Сондықтан аса  қажетті болмаған білімдік материалдарды  жаттауға сарп етпей, балалардың  күш-қуатын үнемдеу, ес жүктемесін  ойлау əрекетіне кедергі болар  дəрежеден арттырмау. 

- қате қабылданған  немесе түсініксіз материалдардың  есте бекуіне жол қоймау, бала  əр уақыт саналы игерілген  жəне түсінген білімін ғана  есте сақтайтын болсын;

- қосалқы  сипатқа ие материалды жаттаудан  балаларды құтқару үшін, оларды  əрқилы анықтама кітаптарымен, сөздіктермен, əмбебап ақпарат құралдарымен  пайдалануға үйрету.

- есте сақтауға  қажет материал қысқа да нұсқа  болуы тиіс. Оқушының өзі ойланып,  жеңіл есіне келтіретіндерінің  бəрін жатталатын материалдар  қатарынан шығарып тастау.

- Есте болсын, өтілгенді ұмыту процесі оқу  жұмысы біткен бойда қарқынды  жүреді, сондықтан қайталаулар уақыты  мен жиілігі ұмытудың психологиялық  заңдылықтарымен сəйкестендірілуі  қажет; 

- қайталаулар  жиілігі оқушының ұмыту жағдайларына  сəйкес болуы тиіс. Қайталаулардың  көбі жаңа материалдың өтілу  ізімен, яғни ақпараттың ең көп  жойылатын мезетінде ұйымдастырылып, ал кейін бұл бекіту жұмыстары  бірте-бірте кемиді, бірақ толық  тоқтатылмайды; 

- оқушыларды  өз мүмкіндіктеріне сəйкес күш  салып, жұмыс істеуге үйрету. еріншектікке  жол бермей, тиімді іс-əрекет желісін  қалыптастыру;

- алдын-ала  оқу процесіне аса қажет екі  сапаны – қызығу мен ұнамды  қатынас қалыптастырмай, жаңа материал  өтуді бастамау;

- оқу материалын  ұсыну логикасына назар салуды  ұмытпау, өзара логикалық байланыстағы  білімдер мен нанымдар жеке-дара, тұтастығы жоқ ақпараттарға қарағанда,  берік игеріледі; 

- оқу қарқыны  төмендегенін байқаудан, кейінге  қалдырмастан оның себебін анықтау.  Бұл жағдайдағы себептер түрі  келесідей болуы мүмкін: оқу процесіне  қызығушылықтың болмауы жəне  шаршау. Оларды қайта қалпына  келтірудің жолдарын іздестіру,  оқу барысын жасанды жеделдетпеңіз. 

Түсініктілік  принципі оқытудың көп ғасырлық тəжірибесі талаптарынан туындайды: бұл, бір жағынан  – оқушылардың жастық даму заңдылықтарына байланысты келсе, екінші жағынан –  дидактикалық процесті оқушылардың  даму деңгейімен сəйкестендіре ұйымдастыру  жəне іске асыруға тəуелді. Бала өзінің ойлау деңгейіне, жинақтаған білімі, ептілігі, ойлау тəсілдеріне сəйкес келген дүниені ғана түсіне алады.