Педагогиканың методологиялық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу әдістері

Бақылау – зерттеу барысында  нақты дерек материал жинақтау мақсатымен қандай да педагогикалық құбылыстың назарға алынуы. Бақыланған құбылыстар міндетті түрде хатталады. Бақылау  нақты нысанмен жете танысуға орай алдын ала белгіленген жоспар бойынша жүргізіледі. Бақылау жұмысы келесі кезеңдерге бөлінеді:

1) міндеттері мен мақсаттарын  айқындау;

2) бақыланатын объект, оның  элементтерін жəне ситуацияларын  таңдастыру;

3) бақылау жəне оның  барысында ақпарат топтастыруға  оңтайлы əрі тиімді тəсілдерді  іріктеу;

4) байқалғандарды хатқа  түсіру формасын ойластыру;

5) жинақталған ақпараттарды  өңдеу жəне дəйектеу.

Бақылау түрлері: араласа  бақылау – ізденуші зерттеу жүргізіп жатқан топтың мүшесі ретінде қатысады; сырттай бақылау- зерттеуші ізденіс  жұмыстарына тікелей араласпайды; ашық жəне жасырын бақылау; тұтастай жəне таңдамалы бақылау.

Бақылау – орындалуы тұрғысынан ең оңай əдіс, бірақ өзіндік кемшілігі  де жоқ емес: көп жағдайларда бақылау  барысындағы не соңғы нəтижеге зерттеушінің тұлғалық-əлеуметтік жеке –дара бітістері (көзқарасы, мүддесі, жан толғанысы) ықпал жасап, оның қандай да шынайылылықтан ауытқуына себепші болуы мүмкін.

Сұхбат əдісі - қажетті  ақпаратты алу немесе бақылау  барысында түсініксіздеу болған құбылыстың мəнін аша түсу мақсатымен дербес не қосымша қолданылатын зерттеу  тəсілі. Сұхбат айқындалуы тиіс нақты  сұрақтар бойынша күні ілгері түзілген жоспармен орындалады. Əңгімелесу еркін  жүргізіліп, сұхбаттас кісінің жауаптары  хатталмайды. Сұхбаттасудың екінші бір түрі педагогикаға əлеуметтану  саласынан енген – интервью алу. Бұл əдісте сұрақтар алдын ала  түзіліп, бірізділікпен қойылып  барады. Интервью жауаптары анық жазылып, хатталады.

Анкеттеу – ауқымды  материал жинақтау үшін қолданылады. Сұрақ  жауаптары жазба күйінде қабылданады. Сұхбаттасу мен интервью алу бетпе-бет  əңгімелесумен жүргізіледі, ал анкеттеу – сырттай орындалады. Аталған  əдістердің нəтижелі болуы қойылатын  сұрақтардың мазмұны мен құрылымына тəуелді. Сауалнама түзуде ескерілетін  жəйттер: 1) алынатын ақпараттың сипатын  анықтап алған жөн; 2) қойылатын  сұрақтың бірнеше баламалы өрнегі болғаны  қажет; 3) сауалнаманың бірнеше жоспары  түзіліп, ол алғашқы тексеруден өткізілуі  тиіс; 4) сауалнама кемшіліктері түзетіліп, пайдалануға ақырға редакциясының  ұсынылуы дұрыс.

Құнды материал оқушылардың  шығармашылық туындыларын зерттеу  əдісімен де алынады. Олар: шəкірттер  орындаған жазба, графикалық, шығармашылық жəне бақылау жұмыстары; балалардың суреттері, сызылмалары, жасалған қосалқы  бөлшектер, кейбір пəн дəптерлері. Мұндай жұмыстар оқушылардың даралық қабілеттерінен дерек береді, олардың қандай да бір саладағы ептілік жəне дағды  жетістіктерінің деңгейін көрсетеді. Мектеп құжаттарымен танысу əдісін қолдана  отырып, оқушының жеке ісі (личное дело), дəрігерлік карта, күнделік, жиналыс  не отырыс хаттамалары жəне сол секілді  мектеп хат-қағаздарымен танысу арқылы зерттеуші оқу-тəрбие , білім игеру  процесін ұйымдастыру практикасында  нақты қалыптасқан объектив жағдайлар  жөніндегі ақпараттармен қаруланады.

Педагогикалық зерттеудің қандайда бір əдіс не тəсілінің педагогикалық  тиімділігін анықтау үшін арнайы ұйымдастырылған тексеру түрі- эксперимент  ерекше маңызды. Педагогикалық эксперимент  міндеттері:1) жобаланған педагогикалық  құбылыс жəне оның іске асуында көрініс  беретін себеп-салдарлы байланыстар  мəнін зерттеу; 2) педагогикалық құбылысқа  зерттеушінің белсенді ықпал жасауы; 3) педагогикалық ықпал мен ықпалдастықтың нəтижесін өлшестіру. Эксперимент келесі кезеңмен өткізіледі: – теориялық (проблема қою, зерттеу мақсатын, нысанын жəне денін анықтау, міндеттер мен гипотеза белгілеу);

- əдістемелік (зерттеу  əдістемесі мен оның оның жоспарын  айқындау, бағдарлама түзіп, алынған  нəтижелерді өңдеу əдістерін  нақ-тылау);

- эксперимент жұмысы –  бірнеше тəжірибелік зерттеу  əрекеттерін орындау (ситуация  түзу, бақылау, тəжірибені басқару  жəне зерттеушілердің жауап əрекеттерін  бағалау);

- талдау – сандық жəне  сапалық сарапқа салу; алынған  деректерге түсініктеме беру; қорытынды  жасап, практикалық ұсыныстар  енгізу.

Эксперимент түрлері: табиғи (қалыпты оқу-тəрбие процесі жағдайында) жəне зертханалық – қандай да əдістің  тиімділігін тексеру үшін жасанды  жағдайлар түзу (экспериментке алынған  балалар тобы өз алдына бөлектенеді). Көп жағдайларда табиғи эксперимент  қолданылады. Ол зерттеуге алынған  педагогикалық құбылыс мазмұны, мақсаты жəне т.б. орай ұзаққа созылған не қысқа мерзімді болуы мүмкін.

Егер эксперимент педагогикалық  процестің нақты жағдайымен танысуға бағытталған болса, деректеуші (констатирующий) аталып, ал оқушы не сынып ұжымының дамуына қажет жағдайларды анықтауға  арналған күнде мұндай эксперимент- қайта жасаушы (дамытушы) деп аталады. Қайта жасау экспериментінде  салыстырып баруға керек бақылау  топтары түзіледі. Эксперименттік əдістің  қиындығы: оны жүргізу техникасын жете білу қажет, бұл зерттеу барысында  ұйымдастырушының аса үлкен сыпайылығы мен əдептілігі, көрегендігі мен  егжей-тегжейлілігі, зерттеудегілермен  қатынас түзу қабілеттілігі де маңызды  келеді.

Жоғарыда аталған əдістер  тобы педагогикалық құбылыстар танудың  эмпирикалық мақсатымен байланысты келеді, яғни жеке-дара ғылыми-педагогикалық  деректерді жинақтауға арналады. Ал осы  топталған алғашқы деректік материалдың  мəн-мағынасын ашып, заңдары мен  заңдылықтарын анықтау зерттеудің теориялық талдау əдісімен орындалады.

Теориялық талдау – педагогикалық  құбылыстың кей тараптарын, белгілерін, ерекшеліктері мен қасиеттерін  біліп, қарастыру үшін қажет. Жеке деректерді талдаумен оларды жүйелі топтарға біріктіреміз, əрбіріндегі жалпылық пен даралықты  ескере отырып, ортақ принциптер мен  ұстамдарға келеміз. Талдауды біріктіру (синтез) процесімен қатар жүргізе  отырып, зерттеудегі педагогикалық  құбылыстың мəн-жайына енеміз.

Индуктив жəне дедуктив əдістер  – эмпирикалық жолмен алынған  ақпаратты қорытындылаудың логикалық  əдістері. Индуктив əдіс – ойдың  жеке пікірлерден жалпы ойға өтуін  байқаса, дедуктив – жалпы пікірден жеке қорытынды жасауға қолданылады.

Теориялық əдістің қажеттігі  проблема анықтауға, гипотеза белгілеп, жинақталған деректердің бағасын  шығарудан туындайды. Теориялық  əдіс көптеген əдебиеттермен таныс  болуды талап етеді:

- жалпы адамтану, соның  ішінде педагогика классиктерінің  еңбектері;

- жалпы жəне арнайы  педагогикалық əдебиеттер;

- тарихи-педагогикалық ресми  деректер мен құжаттар;

- педагогикалық мерзімді  басылымдар ;

- мектеп, тəрбие, мұғалім  жөніндегі көркем шығармалар;

- педагогикалық анықтама  құралдары;

- педагогика жəне онымен  сыбайлас пəндер бойынша оқулықтар  мен – əдістемелік қолданбалар.

Əдебиеттермен танысудың  арқасында қай проблеманың қандай тараптары жақсы зерттелгенін, қандай проблемалардың дау-дамайлы жəне қай  мəселелердің əлі тың жатқанын білуге болады.

Əдебиеттермен жұмыс істеу  əдістерінің түрі сан-алуан. Олар арасында көбірек қолданылатындары: кітапдерек (библиография) түзу – зерттелетін  мəселеге байланысты іріктеліп алынған  деректік əдебиеттер тізімі; реферат  жазу – жалпы тақырып бойынша  бір не бірнеше ғылыми еңбектің қысқартылып  берілген мазмұны; конспектілеу – жұмыстың маңызды идеялары мен тұжырымдарына  байланысты жан-жақты материалдарды  мұқият қамтыған жазбалар; аннотациялау – кітап пен мақаланың жалпы  мазмұнынан қысқаша ақпар жазу; сілтеме (цитата) беру – əдеби деректе  келтірілген ой, пікір не санды  өзгертпестен мəтінге ендіре жазу.

Педагогикадағы математикалық  жəне статистикалық əдістер сауалнама, эксперимент жолымен алынған  деректемелерді өңдеу үшін, сондай-ақ зерттеліп жатқан құбылыстар арасындағы сандық тəуелділіктерді анықтау  мақсатында қолданылып, эксперимент  нəтижесін бағалауға, қортындылар  сенімділігін арттыруға, теориялық  тұжырымдарды негіздеуге жəрдемдеседі. Математикалық əдістер арасында педагогикада ең көп қолданымға келетіндері: тіркеу (регистрация), ранжирование (тəртіпке келтіру), өлшемге түсіру (декодирование). Статистикалық əдіспен қолға  түскен көрсеткіштердің орташа сандық шамасы айқындалады: орта арифметикалық (салыстырып бақылау жəне эксперименттік топтардың жазба жұмыстарында жіберілген қателердің орташа санын шығару үшін); медиана – тізімдердің орта тұсындағы  көрсеткіш (топта он екі оқушы  болса, бағаның өсу дəрежесімен  өрнектелген тізімде алтыншысының бағасы - медиана ); таралу дəрежесі –  дисперсия немесе орташа квадраттың ауытқу, баламалар коэфиценті жəне т.б.

Мұндай есептерді жүргізу  үшін белгілі формулалар, анықтама таблицалар қабылданған. Осы əдістермен жинақталған көрсеткіштердің сандық тəуелділіктері графиктер, диаграммалар, таблицалар түрінде өрнектеледі.

Педагогика ғылымында  жас зерттеушілердің араласуын  күтіп жатқан, əлі анықталмай елеусіз  болған құбылыстар байланысы мен  тəуелділіктері ұланғайыр, тың халінде. Педагогиканың жемісті дами түсуінің басты шарты – ғалымдар мен  педагог-практиктердің бірлікті іс-əрекеті. Егер осы теориялық жəне тəжірибелік  ізденістер аталған педагогикалық  əдістер жүйесін жете білумен  жүргізілетін болса ғана, педагогтың өз тəжірибесі де, басқалардың да педагогикалық  ұсыныстары мақсатты бағытта зерттеліп, талданады, соның нəтижесінде оқу-тəрбие ұйымдастыру жолындағы табыстары  мен жаңалықтары ғылыми тұғырға  орнығуы сөзсіз.

VII.Педагогиканың  методологиялық негізі және ғылыми  педагогикалық зерттеу әдістері.

Педагогика – ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және объективтік дүниені танудық, білудің  және ғылыми білімнің дамуының бірден-бір  әдісі болып саналатын философия  негізінде дамиды. Мысалы: диалектикалық  материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын  зерттейді. Диалектиканың қағидаларын  басшылыққа ала отырып, педагогика педагогикалық оқиғаларды жалпылама  түрде ғана "көшіре" салмайды, ол тәрбиенің заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды  анықтайды, тәрбиенің болашағын  көрсетеді.

Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи материализм  болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық  құбылыстарды кеңістік пен уақыттың нақты жағдайларында, қоғамдық өмірдің  басқа құбылыстарымен байланыста және өзара әрекеттестікте алып қарастыруды  талап етеді.

Методология - дүниені білу тәсілдері туралы ілім. Ғылымның методологиясы - ғылыми зерттеу әдістерін, белгілі  бір ғылымның пәнін (зерттейтін жері) зерттеу кезінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды анықтайды. Әрбір ғылымның өзінің зерттейтін саласы, оған тән  зерттеу әдістері бар. Оның сипаты зерттеу  алдында тұрған міндеттерге байланысты.

Педагогиканың методологиясы  дегеніміз - кез келген педагогикалық  мәселені зерттеу негізіне жататын  жалпыға ортақ ережелер, философия  заңдары. Кез келген ғылым зерттелгелі  отырған құбылыс туралы жалпы  ережелерді қолданып, өзіне тән әдістерін  қолданады. "Даму" сөзі - философиянікі.

Ғылым өз пәнін үнемі зерттеп  отырмайынша дами алмайды. Педагогика ғылымы да өзінің күш-жігерін, тәрбие, білім беру, оқыту мәселелерін  зерттеуге бағыттайды. Педагогикалық  зерттеу әдістері - педагогикалық  болмыс туралы зерттеуші жинаған  фактілерді және білімдерді талдаудық  негізгі тәсілдері. Педагогикалық  зерттеулер теориялық және эмпирикалық  деп бөлінеді. Теориялық әдістер: ғылыми педагогикалық әдебиеттерді талдау; индукция; дедукция; жіктеу; аналогия; салыстыру. Эмпирикалық әдістер: мәліметтерді жинау (бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тест); тексеру және өлшеу (шкалалау); мәліметтерді өңдеу; математикалық, статистикалық, графикалық, кесте; баға беру әдістері (өзін-өзі бағалау, рейтингі, педагогикалық  консилиум); зерттеу нәтижелерін  тәжірибеге енгізу (эксперимент). Зерттеулерде мына әдістер пайдаланады.

Педагогикалық бақылау.

Бақылау баланың мінез-құлқын әр түрлі жағдайларда көруге мүмкіндік  береді.

Бақылау арқылы мұғалім өте  құнды материалдар алады. Байқағыштық - педагогикалық біліктіліктің көрсеткіші.

Л.Н. Толстой "Мұғалім баланы үнемі бақылап, ол туралы көзқарасын өзгерту үшін қайта бақылау керек", - деген.

Бақылау нәтижелерінің дұрыс  болуы оған сезім мүшелерінің  бәрінің қатысуына байланысты.

Күрделі бақылау - зерттеу  жұмысында қолданылатын бақылау.

Бақылау арқылы қандай да бір  педагогикалық құбылыс мақсатты түрде бақыланып, ол туралы фактілер жиналады.

Бақылау - еңбек операциясының, іс-әрекеттің құрамдас бөлігі. Алынған  мәліметтер бірден өңделеді. Бақылаудық негізгі қызметі - зерттелетін процесс  туралы материалдарды талдау, оларға баға беру. Ол танымның бас кезінде  жүргізіледі. "Нақты пайымдау" ой елегінен өткізумен байланысты, аталған әдіс арқылы күрделі педагогикалық  құбылыс, процестердің байланысы ашылып, ғылымда белгілі құбылыстарға түзетулер  енгізіледі.

Бақылау тиімді болу үшін басқа  әдістермен байланыста қолдану керек. Мысалы, эксперимент барысын және нәтижесін бақылаусыз анықтау мүмкін емес.

Зерттеушінің зерттеу  объектісімен байланысына қарай  тікелей, жанама, ашық, жабық бақылаулар болады.

Бақылаудық бағдарламасы жасалып, болған фактілерді тіркеу әдістері белгіленеді.

Тікелей бақылауды жанама бақылау толықтырады. Жанама бақылау  зерттеушінің тапсырмасымен жүргізіледі. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының ойындарын, жоғары сынып оқушыларына  бақылаттыруға болады. Ол үшін зерттеуші  нақты нұсқаулар береді, бақылаудық табыстылығы, зерттеушінің дайындығына  байланысты.

Ұжым болып бақылау  кезінде біріншісі - зерттеуші мұғалімнің іс-әрекетін, екіншісі - оқушылардың, үшіншісі - жекелеген оқушылардың іс-әрекетін белгілейді.

Зерттелетін педагогикалық  құбылыстардың жасырын жерлеріне  енуге мүмкіндік беретін өзін-өзі  бақылау. Мысалы: бастауыш сынып оқушылары  зерттеушінің сұрауымен өздік жұмысты  орындауға кеткен уақытты, үй тапсырмасын  қалай орындап жүргендерін жазады. Бақылау нәтижелерінің дұрыстығы  педагогикалық процестің табиғилығына байланысты.

Адамның жеке өзі қалғандағы және біреу қарап тұрғандағы мінезі түрліше болады. Сондықтан бұлтартпас дәлелдер алу үшін ашық бақылау жеткіліксіз. Сондықтан жабық бақылау педагогикалық  процестің нақты көрінісін береді.

Ашық және жасырын бақылау  көмегімен алынған мәліметтер оқиғаның толық суретін береді.

Үздіксіз бақылау педагогикалық  процесті басынан аяғына дейін толық  жүргізу. Мысалы: сабақ, тәрбиелік іс-шара, т.б. объектілер үзіліссіз қаралады.