Вольдорф мектептері

Жоғарыда айтылғандай  вальдорф мектептері сияқты педагогикалық  жүйелермен таныс болу біздің елімізде қазіргі уақытта көкейтесті болып  тұр. Біздің  дәстүрлі  мемлекеттік білімі айрықша мектебімізде оқушысы емтихан өткеннен бірнеше күннен ұмытылатын, кейін өмір сүру үшін және табысты болу үшін өзінің ең жақсы жылдарын, бағындыру мерзімін, толық абстрактілік талаптарын қамтамассыз ететін білім «деңгейін» бағындыруы қажет. Сол уақытта басқа кез келген жеке адам және қоғамның сау өмір сүруі үшін жеке бір тұлғанын маңызды тараптары толық ықылассыз қалып жатыр. Қорытындылай келе бұл қоғам үшін қауіпті, әсіресе әлеуметтік тұрақсыздық пен өспелі бейберекетсіздік дәуірінде. Бірақ ескі білім беру идеясы мен жаңа жалпы адамдық идеяны қалай топтастыруға болады? Онан арғы мектеп жүйесінің даму векторы қандай болуы керек? Мүмкін грек пен латындық классикалық гимназия болуы керек – міне перспективалық жол? Әлде тар мамандыққа әзірлеу бағыты? Батыста бұнын бары әлде-қайда өтіп кеткен, және менің ойымша, дана адам өзі аз жаңылу үшін басқалардың қателерінен үйренуі тиіс.

         Вальдорф мектебін  бітірушілерінің мектептен кейінгі білімі

    Өте кең тараған вальдорф мектептеріне қатысты соқыр- нанымдардардың бірі – бұл мектепті оқушының онан арғы жоғары мектепке немесе университетке түсуі мүмкіндігін  қамтамассыз ететін нақты білім берілмейді деп ойлауы. Иа, баланың бойында бір беткейлік, «балалық» сақталады, және ол «қорқынышсыз оқитын» болады. Бірақ білім деңгейіне  бойланысты... 30жыл бұрын Батыста да тараған бұл пікірдің себебі,  вальдорф мектебі оқшыларды жоғары оқу орныны әзірлеуді өзінің негізгі мақсаты сияқты  ресми мәлімдемейді. Балаларға ешқандай қысымдылық көрсетілмейді. Оларды екінші жылға қалдырмайды. Белгілері жоқ. Осының бәрі бала үшін «жақсы» ортақ атмосфераны құрайды.  Ережеге байланысты, балалар өзінің мектебін жақсы көреді және рахатпен оқиды. Ал егер балаға жақсы болса, мұндай шарттарда  университетке дайындық  жұмыстарын жүзеге асыру мүмкін емес болады.  Көптеген педагогтар мен ата-аналардың санасында бекітілген ортақ пікір осындай...

 Алайда вальдорф тәжірибесі- біздің уақытымызда оның көкейтестілігі- біздің қате түсінігімізден көп  емес екендігін көрсетті. Осылай , статистикалық дерекке байланысты университетке түсуге мемлекеттік емтиханды тапсырған талапкерлердің саны вальдорф мектептерінде пайыз қатынасында 92,93,94 жылдары бітірушілердің ортақ саны бойынша 48,5%, 49,1%, 47,5% -ды құрады.  Осы жылдары деректері бойынша мемлекеттік мектеп пен гимназияны бітірушілер санын салыстырып  келтірейін: 24,0%, 23.7%, 23.4%. Осы жылы Баден-Вюртенберг жерінің униветситетіне емтиханның көрсеткіші бойынша  штуттгарт мектебінің вальдорф сыныбы екінші орын, ал Берлинде –бірінші орын алды. Бұл деркетерді дұрыс бағалау үшін – вальдорф мектептерінде селекция(таңдау) жоқ, онда мәселелері көп балалар түсетінін есекеру керек, және мақсатты жоғары оқу орнына дайындық шындығында жүргізілмейді. Германияның мектеп жүйесінде көрсетілгендей , қосымша он үш жыл оқып алғаннан кейін –абитур-мектеп оқушысы университетке түсуге мемлекеттік емтиханды – ерікті тапсырады(Ортақ білім – 12 жыл, және бір жыл абитур үшін). Жоғары келтірілген санақ он жылдар бойы мықты ұсталып келеді және 80 жылдарға да тән. Өкінішке орай менде 60-70жылдардағы деректер жоқ, бірақ бутіндей менің ойымша, үрдіс жеткілікті анық. Сонымен бірге әдебиетте вальдорф мектебінің көптеген  оқушылары  екі есе біліктілік алатынын атап көрсеткен. Мысалы, мектеп бітіргенде жоғарғы арнайы білім алуға құқық беретін  емтихан тапсырган соң , немесе мамандығы бойынша диплом алганнан кейін – кейбір вальдорф мектептерінде мамандық бойынша әзірлеу интеграцияланған, оқушы абитур тапсырады. Осындай екі есе біліктілік саны әжептәуір ұлы және жоғарыда айтылған есепке алынбайды. Бұл айғақ дәстүрлі түрдегі педагогтарды түсінбестікке алып келуден: мектепте «ештенкеге оқытпайтын» сияқты еді, ал шығарда орташадан жоғары нәтижелерге жетіп жатыр. Бұны қалай түсіндіруге болады? Бұл жеке  үлкен мақаланың тақырыбы болуы мүмкін. Бұл жерде тек бір ғана нәрсе айтамын, вальдорф мектебі балаларда оқуға деген мативациясын (уәждемесін) қалыптастырады. Балалар рахатпен оқиды. Ереже бойынша мектеппен қанығу басталмайды(әрине ерекшеліктер де бар). Швециядағы вальдорф мектептерінің бітірушілері үшін қосымша мемлекеттік емтихандар тапсыру қажет етілмейді. Швецияда вальдорф мектептерінің абыройы өте биік, және университетке түсу үшін мектеп бітірушісіне  мектептен берілген диплом жеткілікті.

 Біздің ресейлік шарттарымызда кем дегенде он жылдай  өмір сүруде, және бас буыны тек қана қалыптасып жатыр. Алайда мәскеу мектебінің бірнеше оқушысы өз күштерін сынау үшін осы жылы беделді мектептерге емтихан тапсырды және барлығы түсті. Екеуі осы мектепке өтті. Қалғандары өз мектептерінде қалды. Жақында мен  мәскеу мектебінен үйінің  жанындағы мектепке ауыстырған баланың анасымен сөйлестім. Ол ұлының мектептен алған барлық біліміне өте риза. Бірақ ең қызықтысы мынау: анасының айтуынша, ұлының оқитын мектебінде мұғалімдер баласын сыныптағы жалғыз ынтамен оқитын бала екенін  айтып жатыр.

    Вальдорф мектебінің құқықтық статусы

Германияның білім жүйесінде  саяси мағынада бірнеше қарама-қайшы  белгілері бар. Бір жағынан Үшінші Рейхтың бұл тәжірибесі: фашизмді жеңгеннен кейін мемлекет өз алдына заң шығару құралдарына қарсы тұрып, білім жүйесін ортақ басқарып индоктринация құралы мен саяси партияларды басқарушыларға саяси ықпал етуге болатын еді, нәтижесінде құрама субъектілері (жерлер)деңгейіне бағынумен білім жүйесі жасалды. Мемлекеттік білім жүйесінің жекеленуі жаңа неміс мемлекетінің міндетті шарты ретінде ұсынылған еді. Мемлекеттік мектеп жүйесінен басқа ГМҚ-ның Негізгі Заңы(жаңа Конституциясы) 7-ші бапта, мектеп жүйесіне қатысты (4-5-ші бөлімдер) азаматтардың әрекеті бойынша пайда болған мектептерді де ескереді. Азаматтардың мемлекеттік емес мектептерді орнату құқығын Негізгі Заңда тұжырымдауда, Германияның заң шығарушыларының «вальдорф пен реформа-мектептерінің пионерлік жұмысын» ескертуі қызық. Заң бойынша «дербес» мектептердің міндеті педагогикалық мүдделерді қанағаттандыру болды, мысалы, діни қауымдар. Мемлекеттік  мектептер қанағаттандыра алмаған  «ерекше педагогикалық мүдделерді» қанағаттандырған жағдайда ғана  мектеп өз жұмысына рұқсат алады.

Мұндай заңның анықтауы, және еркін мектептерді «дербес» пайда болуы, «дебес» мектептердің мүддесін қудаламайтын еркін мектептердің наразылығын туғызады. Және бұл жерде  біз ГМҚ-ның білім жүйесін  басқа жақтан,яғңи жоғары ескерілген педагогикалық дағдарыстың себебі болған, әдебиетте белгіленген-оның төтенше  кеңсешілдік пен ұйымдасқандығын қарастырамыз.

Осылайша ГМҚ-ында мемлекеттік білім жүйесінен басқа жүйе бар, біз оны-қоғамдық-еркін мектеп жүйесі деп атаймыз. Бірақ шынында бұл қоғамдық-мемлекеттік мектептер, себебі біріншіден, оларды мемлекет қаржыландырады(80%-ға дейін),екіншіден - олар мемлекеттік бақылау мен тексеруде.  Еркін мектептер өз кезегінде дүниетанымжы(бірінші кезекте католиктік және протестанттықмектептер) және вальдорф мектептері, Монтессори мектептері және т.б. жататын ерекше педагогикалық бейінді мектептер. Сонымен, вальдорф мектептері – ерекше педагогикалық  бейінді қоғамдық-мемлекеттік мектептер.

Осы уақытта ГМҚ-ында ортақ  санмен 68 500-ден жоғары оқушысымен 165 вальдорф мектептері бар. Мектепті автономияландыру талаптары вальдорф мектептері үшін қандай-да бір саяси диссидент ұраны болып саналмайды. Бұл таза педагогикалық себепен ұсыналған талап: ең маңызды бөлігі саналатын әлеуметтік сапалар мен жауапкершілік сезімін дамыту, яғни баланың өзіндік қасиетінің дамуы табысты болуы мүмкін тек мұғалім мен оқушы арасында тікелей адамгершілік кездесулер болған жағдайда. Егер мұғалім – өз ісінің маманы болса, ол нақты балалармен жұмысында ортақ және маңызды сипаттағы сырттай нұсқаулықтарды қлодана алмайды. Терапия шешімі  дәрігер кеңсімен қабылданбай, бірақ денсаулық сақтау министрлігі басқармасынын жұмысшыларымен  немесе аурухан директоры мен әкімшілігімен қабылданған, өзінің дәрігерлік құзыры мен ар-ожданының негізінде құқықтан айырылған-дәрігер маманын алып қарайық. Вальдорф мектептеріне байқалған көптеген жаңартулар, Германияның мемлекеттік мектеп жүйесіне қабылданып жатыр. Швейцарияда, Берн кантонында,  мемлекеттік мектептердің жанына бүтіндей вальдорф үлгісі қабылданып жатыр.  Бір жыл бұрын Нордрайнвестфален жерінің Зиген қаласында муниципалдық вальдорф балабақшасы ашылды. Қала бұл азаматтардың әрекетіне ғасыр бастауы жекежайын бөліп берді. зигендағы вальдорф бала-бақшасы – нақты азаматтар мен мунипалдық күштердің ынтымақтастығының керемет үлгісі болды.

Вальдорф мектебінің діни тәрбиесі

Вальдорф ата-аналарыныі үлкен бөлігі- католиктер мен протестанттар. Діни сабақ беру осы шіркеу қауымдарының өкілдерімен, шіркеуде жасалып,бекітілген өзінің  оқу жоспарымен іске асады. Қандайда бір конфессиға жатпайты балалар да бар. Оларға мектеп «еркін христиандық тәрбие» атты ерекше курсы ұсынады, себебі вальтдорф мұғалімдерінң сенімі бойынша-діни тәрбие адам білімінде болмауы тиіс емес. Мұнда бәрінен бұрын «адамға беріліп жатқар бар нәрсеге» алғыс білдіруге тәрбиелеу, Жаратушы Тәңңірді құрмет ету, бізді қоршаған керемет әлем қандай екеніне тәрбиелеу. Сондай сезімдерге қабілеттілік жоғары адамгершіліктің пайда болуы. Сонымен қатар балаларды Тауратпен, Інжілмен және діни тарихппен таныстырады. Мұнымен қоса мұнда соңғыны талқылау туралы емес, ғылыми таураттық туралы емес, бірақ ең Қасиетті жазумен және оның рухымен танысу туралы айтылуда. «Еркін христиандық тәрбиелеу» курсы - қосымша және ол ата-аналардың ықыласы бойынша жүргізіледі. Заңды түрде бекітілген ақсүйектік қағидаларға баланысты Ресейде вальдорф мектептерінде діни білім оқытылмайды.  

Ресейдегі Вальдорф мектептері. Педагогикалық қозғалыс – Вальдорф педагогикасы

Алғашқы вальдорф әрекеттері бізде қайта құрылуда-ақ пада болды.  Кейін- коптеген семинарлар, шетел доценттерінің  дәрістері, мұғалім әзірлеу семинарының  негізі, алғашқы бітіруші-мұғалімдер дипломдарымен(1991ж.). Тағдыр тәлкегі бойынша 1990 жылы Мескеуде ашылған ең алғашқы  «Отбасылық уйлесім» атты вальдорф мектебі, православиелік ұстақдар әрекеті бойынша пайда болған. Оның негізін құраушы Ирина Никитина вальдорф педагогикасымен танысқан сон бірден оны қабылдады. Ирина Никитина – жалғыз  православиелік вальдорф мұғалімі емес. Бұл өте қызық, себебі вальдорф мектептерінің мекен-жайына сынды жиі әсіресе кейбір Православиелік Шіркеу өкілдерінің тарапынан естуге болады.

Қазіргі уақытта вальдорф мектептері, бала-бақшалар, педагогикалық  әрекеттер еліміздің көптеген қалаларында  бар. Мәскеуде қалай болғанымен төрт мектеп белгілі, оның бірі үлкен, тұрақты  қаржы жағдайымен жақсы жабдықталған – Стремян тұйық көшесінде, Серпухов метросынын қасында орналасқан №1060 мектебі. 1991жылы, Мәскеу Департаменті, Германиядан алынған құрбандыққа берілген қаражаттармен жөнделген, жөндеуді қажет ететін ескі ғимараттар үшін тәжірибелі бірлескен жобаны бөлді. Басқа мектептер-кішкентай ,меншікті ғимаратсыз болды. Ата-аналар мектеп мүддесіне улкен аұшалар төлеуге мәжбүр болды, және бұл әрине мектептің өсуі мен дамуына кедергі келтіреді. Мектептер ылғи қаржының жетіспеуі тәнтібінде жұмыс істеп келеді. Бұдан басқа бірнеше(5ке жуық) бала-бақшалар бар. Мәскеуден басқа вальдорф мектептері мен бала-бақшалар Санк-Петербургте(4), Ярославта, Владимирде, Воронежде, Рязаньда, Казанда(2), Самарда, Жуковскиде, Зеленоградта, Тюменде, Иркутскте, Одессада, Днепропетровскде бар. Мектептер дамудың әр түрлі кезеңдерінде тұр. Мұғалімдер біліктілігін жоғарылатуға мүмкіндік туғызу, оқу жоспарын өңдеу және мақұлдау және қоғамның алдында қозғалысты ұсыну мақсатында, бір қатар вальдорф мектептері Ресей вальдорф мектептері Ассоциациясымен бірікті. Сондықтан вальдорф педагогикасын біздің елімізде мейлі сыпайы болғанымен, көрінетін инновациялық қозғалыс деп айтуға болады.

 Вальдорф мектебінің біліміне жергілікті басқару органдарының карым-катынасы

Өкіметті қатынасқа байланысты, бәрінен Мәскеудегі жағдай белгілі. Білуімше Департаменттің мәскеу мектептеріне көз-қарасы дақсы, қандай жағдай болмасын, қандайда бір кедергілер мен даулар белгісіз. Өткен жылы бала-бақша  клубында күрделі балалармен еңбекақысыз  жұмыс істеген «Әулие ГГергий» мектебі  өз мекемесін алды. Мектептің қаржы жағдайы әлі апатты жағдайда, дегенімен бас үстінде төбе бар.

Ерекше сұрақ-бұл тексеру. Вальдорф мектебі мемлекеттік талапқа  сай қажеттіліктерді қамтамасыз ете ала ма? Бірден айтамын бұл  сұрақ өте абстрактілі(дерексіз). Вальдорф мектебіне мемлекеттік  мектепті қандай-да бір себеппен жүктемелге шамалары жетпеген балалар келеді. Вальдорф мектебінде олар мүмкіндік алады,  – жоғарыда ескерілгендей Германияда өткен вальдорф оқушыларының өмірнамасын зерттеу нәтижесінің көрсетуінше – мұндай балалар оқу аяқталғанда жоғары деңгеймен шығады. Мемлекеттік мектептергее ең алдымен формальді нәтижеге жету көзделген, Германиядағы сияқты жүргізе алмаған  ата-аналардың айтуынша, бұл маңызды емес. Барлық жағынан жақсы ата-аналармен бұл күрделі. Оларға балалары мүлдем ақырын дамып жатқандай көрінеді.  «Вальдорф тұжырымдамасына» байланысты бастауыш пен орта мектеп жасында біз «психологиялық денсаулық» деп айтатын адамда  терең пласттар мен тұлғалық  деңгейі қалыптасатындығын , алдыңғы жоспарда білімге формальді емес талаптар  шығуы тиіс – бұл кейінірек , жоғарғы буында болады,- ал  мұғаліммен адамгершілік қатынас, баланың мектептегі көңіл күйі, мектептегі атмосфера, терең болмыстық құндылықтар белгісі саналатын осы денсаулық деңгейі белгісіне мүмкіндік туғызуы тиіс ерекше білім беру ұйымдастығын айта кеткен жөн. Мұның бәрін қалыптастыру, санда және графикада бағалау өте қиын. Мұғалімнің сабақта қалай тұрғанына, қалай сөйлегеніне, барлық нәрсеге қалай қарайтынаны адамның кейінгі өміріне әсер етеді- қазіргі оқушы-бірінші көзқарасқа көрінгеннен көп. Бұның бәрі төменгі санада, терең деңгейде өтуде, сол уақытта сырттай білім емтиханнан кейін жиі ұмытылады және адам мірінде қатты қажет болмайды. Бұл тұрғы мектеп алдында тұрған  кең адамгершілік мақсат ретінде басқа  ештеңе емес, білімді ізгілендіру қағидаларын іске асыру тәжірибесі сияқты, және вальдорф оқу процесінің ерекшелігін құрайды. Үлгілер  идеясы және онымен байланысты  мектеп автономиясы мүмкіндіктері діни тұрғымен салыстырғанда ілгерінді саналатын, бізде бұрын қабылданған, бірақ олар ізгілендіру мен жекелену қағидасына сәйкес одан ары қарай жетілуді және анықтауды қажет етеді. «Стандарттар» сөзінің өзі өнім жасайтын өндірістік саламен байланысады, бірақ ешқалай педагогикамен емес. Сонаымен мемлекеттік стандарттар талабына сәйкес келу мақсаты мектепке сырттай және мәжбүрлікпен сау оқу процесіне залал келтіреді. Сондықтан мұндай шарттағы мектептер ымыра іздеге тиісті. Нақты мұғалімнің немесе әлдеқандай мектеп әкімшілігінің мақсатының тәуелділігіне байланыста, әртүрлі мектеп мұны  әр-қалай жасайды.

Енді нақтырақ әртүрлі  қалалардағы жағдайлар жайлы. «Отбасылық үйлесім» мектебі бастауыш мектеп бойынша сараптау мен тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта мектеп жоғарғы буынды сараптауға дайындап жатыр және оқушыларға тест жүргізу әдісі бойынша ұсыныстарды , осы мектеп балаларымен жұмыста дәлме-дәл өзгешеліктерді өңдеуде. Үш жыл бұрын Стремян тұйық көшесіндегі мектепте сараптау сәтті өтті. Қазіргі уақытта ол мемлекеттік мектеп тәртібінде жұмыс істеуде және жергілікті басқару органдарының  бақылауында. Жақында осы мектептің тоғазаншы сынып бірнеше оқушысы өз күштерін тексеру үшін беделді мектепке емтихан тапсырды және барлығы түсті. Петербургте төрт мектеп мемлекеттік мектеп ретінде жұмыс істеп жатыр, және соған сйкес басқа мемлекеттік мектептер сияқты бақылауда. Бір мектеп - мемлекеттікке жатпайды. Осы мектептің ұжымы «мемлекет бізді осындай қалпымызда қабылдаса»  деген пікірге сай  жұмыс істеуді тілейді. Сонымен, бірақ мектеп қызметкерлерінің сөзі бойынша, мұнда стандарт сәйкессіздігі жайлы айтылуда емес. «Стандарт деңгейін біз қамтамассыз етеміз. Бірақ, бізге маңыздысы емтиханның абстрактілі қағидалар бойынша емес, баланың табиғаты, баланың талаптарына сай өтуі. Көптеген нәрсе баланы сараптау мен тексері процедурасына байланысты емес пе. Негізі біздің ойымызша «педагогика стандартқа емес, керісінше стандарт педагогикаға бағытталуы тис». Жуковскі мен Ярославльдегі мектептің  бастапқы буындары  тексеру мен тіркеуді сәтті тапсырды. Қала білімі Департаментінің тапсыруы бойынша тексеру жүргізген Ятославль қаласының білімді дамыту Орталығының әдісшісі Полещук Светлана Михайлқызы менің сауалыма толық шешімін жазып жіберді: «1998 жылы сәуір айында мемлекеттік білім стандарты блйынша Ярославль қаласының еркін вальдорф мектебінің 4-ші оқушыларының білім деңгейінің сәйкестігін тексеру өткізілді. Тексеру балалардың білімі бастапқы мектепке шығарда білім беру минимум талаптарына орыс тілі, математика және оқу сәйкес екендігін көрсетті. Тексеру коммисиясы -дәстүрлі мектептердің оқу жоспарына өкінішке орай кірмейтін, баланың творчестволық қабілеттерін дамытуға себепші болатын,осы мектептің  оқу жоспарына енгізілген пәнді атап өтті. Біз мектепте пікірлес ұжым жұмыс істейтінін көрдік. Мектеп ұстаздары сондай жұмыс әдістемесіне және сондай адамгершілік қарымқатынасқа ұмтылуда, нәтижесінде  ұстаздар, ата-аналар мен оқушылар шынымен жақын адам бола туседі. Бұл мектепте әрбір бала – дара тұлға. Балалар өзін сабақта жайлы сезінеді. Олар өз пікірлерін және өз көзқарасын айтудан қорықпайды. Мұғалімдер оларға бәрінен бұрын дос, біз мұндайды жаппай дәстүрлі мектептерде кездестіре алмаймыз. Тексеру коммисиясы бір ауыздан осындай мектептердің, яғни вальдорф мектептерінің біздің қаламызда өз жұмысын ары қарай жалғастыруға құқылы деген шешімге келді. Сонымен қоса олар балаға келу жағын өзгертуде тек қазір ғана алғашқы қадамдар жасап жатқан, бала тәрбиесін басты мақсатқа қойған, сондай-ақ өкінішке орай тек ұран болып қалатын, баламалы қазіргі мектеп болып саналады».