Вольдорф мектептері

Вальдорф педагогикасында  мектеп қоғам жүйесінде автономиялы  өзін-өзі басқаратын бірлік болуы  керек деген ереже бар, себебі  педагогикада ең маңыздысы - ішкі бақылаудан сыртта қалғандықтан, нысандау мен  операционализациялау әрекетінің  қиынға түсуі. Яғни қандай да мемлекеттік  бақылаудың болмауы, алайда бұл ойыма  келгенді істеймін  деген сөз  емес. Мектеп жұмысын сырттай бағалайтын – дамудың алтернативті жолдарын құру керек, - және тек осындай шартта мектептің біржақты білімдік бағдарын өзгертуге болады.  Теория мұнда  аз көмек бере алады, себебі теорияда, яғни қағаз бетінде бар осы  мәселелерді шешу оңай , ал сосын  ғылым тәжірибелердің ғылыми зертеулер  мен енгізелерді қолданбағанына жауап бермейді деп айтуға болады.

Шыға берісте  нені күтеміз?  

Вальдорф педагогикасының  ресми мәлімдеген мақсаты – ол аман тұлға, Штайнер тұжырымдамасы  бойынша, «толыққанды адам». Білімдік педагогикада мақсат – білімі бар  адам. Неге? Себебі тап білім адамды әлемді қайта жасауға, «адамзат»  алдында тұрған мәселені шешуге жасақтандырады. Міне оны жасақтандыру керек еді, өрескел айтқанда, біліммен, сонда  қара, ол табиғи және әлеуметтік әлемдегі бар мәселелерді жеңеді. Бұл бүтін  замманның, жаңа уақыт ғылымының  негізгі парадигмасы.

Бэконды еске алайық: «білім – күш!» Советтік идеалогиялық жүйеде бұл ой өте мықты болды. Мичуриннің айтқаны естеріңізде ма: «Табиғаттан  қайырымдылықты күтіп қажет емес, олардан оны алу – міне біздің мақсатымыз». Маркс Фейербахқа өзінің атақты тезистерінде осы ойды философия  үшін тжырымдады: «Түсінбеу, аңғару, әлемді өзінше түсіндіру, жоқ! Филосовтың мақсаты  – әлемді қайта жасау». Адам әрекетін ғылыми білім жолымен қайта жасау  орны сияқты әлемге бұл тұрғы –  өте мықты тарихи парадигма. ол осы  кезге дейін көпшіліктің ақылында бар. Әрине басқа да нәрселер ба , бірақ бұл – бастысы. Негізгі  философиялық алғышарттың шегінде  педагогика философиясы дамуда: адамның дамуын тиімді басқару үшін теория құру. Мұның бәрі негізгі бэкон парадигмасының әртүрлі нұсқалары.

Вальдорф педагогикасы басқаша  құрылған. Ол, оқушы  шығарда аман, толыққанды тұлға болуы керек  деп бекітеді. Және де денсаулық  мұнда тек қана физикалық сияқты емес, кеңінен қаралады. Ғылыми білі алу – бұл тек бір ғана, және  бүтін адам өмірі үшін ең байыпты  кез болмауы мүмкін. Адам тек белсенді  «әлемнің кеңістіктерін» өңдеуші және бағындырушы  қайраткер емес, және де жанұяны құрушы және балаларды  тәрбиелеуші, кештерді айтпай-ақ, жұмыс  күндерден басқа демалыс күндері  бар адам, кең немесе санаулы қызығушылықтары  бар адам және т.б. Білім және ғылыми ұғымдар, адам бойына салынған – ойлану – ұғымы сияқты өзінше маңызды  емес. М.Бахтин сөйлеуі бойынша ойлану мүдделі «қатысушы» ойлау  ма әлде жоқ па? Сұлулық адамға қуаныш  сыйлайды ма?  Адам басталған жұмысты  аяғына жейін жеткізе ала ма? Оның психосоматикалық базасы күйзеліске және шамадан тыс жүкке төзімді  болып табылады ма? Әлемде белсенді қызметкер ме – иа! Білім –  иа! Бірақ оның бәрі кім, яғни, қандай адамның  әлемде әрекет етуіне  немесе ғылыммен айналысуына байланысты. Жеке адам, осылайша, «адамзат» пен «ғылыми-техникалық өрлеудің» алғашқысы болады.

       Адамның  денсаулығы жай денсаулықтан  сонымен ажыратылады, дененің,  жанның және рухтың гармониялық  үйлесуін болжайды , ал оларды  нервоздың әртүрлі түрлері мен  психосоматикалық бұзылуларға әкелетін  қарама-қайшылығын емес. Ендеше әртекті  элементтер арасындағы бұл өзара  байланысты  тексеріп және бекіту  маңызды, ал денсаулықты  бөлек  өзі нашар педагогиканы сауықтыру  бағдарламасына  шығару емес. Сол  себепті, мәселен, вальдорф мектептерінде  денешынықтыру сабағында қиялмен,  оқиғамен, эмоцияның айқындалумен  байланысқан қозғалмалы ойындар  жүргізіледі. Осылайша, денешынықтыру  арқылы біз барлық үш ортаға  шығамыз, дегенмен, әрине, денешынықтыру  сабағында екпін физикалық дамуға  түседі. Сонымен әр пән өзінше  біртұтас, дені сау адмға жұмыс  істейді. 

Математика сабағында  әлеуметтік тәрбие ?

Басқа мысал – математиканы алайық. Тапсырма беріледі: 12 болады? Мұндай тапсырмалар әртүрлі балаларға  әртүрлі шешім табуға мүмкіндік  береді, әрі оның бәрі – дұрыс, мысалы: 6+6, 5+7, 3+3+3+3, 4+4+4 және т.б. және мынадай  «әдемі» нұсқалары болады: 1+2+3+3+2+1. Яғни математикадан басқа жекелену және әлеуметтену кездері қосылады. Бала вальдорфшылар айтуы бойынша, басқа адам өзінше істегенді ұғынуға  үйренеді, және бұл дұрыс болуы  мүмкін.

Осылайша біз математика сабағында әлеуметтік тәрбие береміз.

Бұдан басқа, бүтіннен бөлшекке жүру – бұл «ойланудың органикалық  тәсілі», сол уақытта бөлек элементтер нәтижесінің бірігуі – механикалық  сияқты. Соңғысы да маңызды, бірақ  сол баяғы тұтастық үшін – ол біріншімен толықтырылуы тиіс. Бұл  маңызды, өйткені қазіргі кезде  механикалық тәсіл әлі де басым  және мұндай біржақтылық қауіпті  болуы мүмкін.

Және математикада ырғақ  болады – балалар шапалақтайды, аяғымен тебінеді, ырғақты сандық ойындар ойнайды.  Мұнда ой және сезіммен бірге сезімдік(еркіндік) және эстетикалық(жан) элементтері  қосылады.

Осылайша математика тек  қана есеп пен когнитивтік зейіннің дамуы үшін емес, және де денелік-жандық-рухтық денсаулықты дамыту үшін де керек. Бірақта, жеке тұлғаға ешқандай қатынасы жоқ  абстрактілі пән еді. Тағы еске түсірейік, Штайнер айтқан: денсаулық адамның  ауырмағанына байланысты емес, ал ол адамда ойлану, сезіну және еркіндік арсында  сау байланысы бар ма, міне соған  байланысты. Әуестенген адам – дені сау адам, ал  теориялық біліммен жүктелген «ғұлама», іші пысқан адам,  көзқарас бойынша денсаулығы нашар  адам болып саналады.

Мұндай жағдайлар Вльдорф  үшін әдеттегідей жағдай. Өқінішке ораай, вальдорф педагогикасына айтылғандай  әлі «ғұлама адамның аяғы баспаған». Бұл Штайнердің діни философиямен, тылсыммен және тағы басқамен байланысатынына  байланысты, ал ғұламалар мұндай нәрселерге теріс ұғыммен қарайды. Сөзсіз, Штайнер  антропософиясын қарастыру –  оңай іс емес. Онда ғылыми дискурс шеңберінен  шығатын көптеген нәрселер бар. Бірақ, онда бұл шеңберге кіретін нәрселер де бар. Педагогика үшін ешқандай да тылсымсыз  түсіну маңызды.

Негізгі мектеп –  оқуға дейінгі таныстық

Негізгі мектеп мақсатын қағидалы тұжырымдау өте ұиын – тұжырымдама  жоқ. Кіші мектепте ары қарай оқу  үшін негізгі ептілікті қалыптастыру керек. Егер оқушы оқи, санай, жаза білсе  ол ары қарай оқуға дайын болады. Үлкен мектеп – ол өмірге дайындық болады.

Ал орта буынның мақсаты  неде? Мұнда олқылық туады. Міне штайнер  антропологиялық тұрғысына, яғни, пәндік облыстығ адаммен арақатынасына  байланысты, вальдорф педагогикасы бұл  сұраққа жауап тапты. Кейін ғылым  болған барлық ғылыми тәртіптер, өзінің негізінде қандайда бір  ғылымға  дейінгі алғашқы тәжірибесі болады. Бұл жайлы Штайнерден басқа тағы  Гуссерль мен Хайдеггер айтқан болатын. Және вальдорф педагогикасы (бірден-бір!)  оқушыларға осы тәжірибені әртүрлі облыста хабарлауды өз мақсаты етіп қояды, яғни адамзат тәлім-тәрбиесінде өзінше қайталайды.

Осылай, тарих ауызекі  аңыздан, таризты әңгімелеуден туды. Және әр бір сабақта мұғалім қандайда бір уақытты әңгімелеу үшін қалдырады. Бірінші сыныпта бұл – ертегі, екінші сыныпта – аңыз, әулие-әнбиелердің  өмірі және аңыз әңгіме, 3-інші сыныпта  – барлық Таурат негізгі арқауда  мазмұндалады. Кейін мектеп орналасқан халықтың мифологиясының мифологиялық арқаулары баяндалады, және бұл жол  ақырындап күншығыс халқының тарихына өтеді. Тарихқа өзінің пайда болуы  кезінде мифологиялық элементтер салынады, және вальдорф педагогикасында тарих  Грецияның мифологилық арқауына сүйене отырып басталады. Грецияда тарих  туылады – ал бұл мектептің 4-5-ші сныптары. Ғылымға дейінгі тәжірибенің  қандай кезінде ғылым пайда болады?

Тарихтан тарихтың туылуы – ғылымның ақрындап әлдебір өткен  тәжірибенің кристалдануы осыған үлгі. Барлық басқа облыстарда да дәл осылай. Кейін физика болғанымен , ол  алғашында  әлдеқандай алғашқы тәжірибе болған. Ал кейін химия болатындай, вальдорфшылар  сабақта алау тұтатудан(әртүрлі  заттардың жануын бақылайды) бастайды.

Ғылымға дейнгі тәжірибенің  себебі барлық ғылымның негізі сияқты -   XX ғасыр философиясының негізгі себептерінің бірі. Ол өзінің ең жақсы өкілдерінің алдында барлығын тотальді оқытумен күресті, қарсылық танытты. Шынымен, Штайнер Гуссерльді білмеді, Хайгерді мәжбүрлемеді. Ол «гётеанистикалық» тұрғы деп аталатын Гётеден, өзіндік ұмтылыстан табиғиға жүріп келді.

Ғылымның алдында болған, алғашқы тәжірибелерден табиғи-ғылым  топтамасы пәнінің пайда болуы  сабақтарда қайта құрылады. Орта мектеп дәл сол себепті осы тәжірибені жүктеу үшін керек, үлкен мектепте түйінді  ғылымға бағдарлайды. 

Осы байсалды өткелде біз  кейбір тұтастықты бақылаймыз. Шынында  ғылыммен аса зияткерлікпен айналысуға болады,  және адам ғылымға толықтай беріліп айналыса да алады. Ғылыммен айналысқан адамдар өз пәндеріне және деректі теорияландыруға қызыққан еді. Дерексіздік адамның көп білгеніменен, келтірер пайдасы болмайтындай жағдайға келтіреді.  Мұндай басты тұрғыға вальдорф педагогикасы, әрине, альтернитивті.

Аштықтың мақсатты құрылуы    

Вальдорф мектептерінен  университетке түскен  оқушылар үлесі жай мектептен түскен оқушылар үлесін 2-3 есе артық екені белгілі. Және бұл педагогика ғылымы үшін жұмбақ. Бұл есепке әртүрлі түсініктемелер бар. Мысалы, Батыста өз балаларының  біліміне назар аударған ата-аналар ғана балаларын вальдорф мектебіне  жібереді.   

 Вальдорфшылардың өзі  басқа түсініктеме береді. Егер  оқу басында балаға асыра жүк  түсірмесе, ал тәжірибенің тұтастығы  арқылы өтсе, онда ойлау мен  білімге олардың қызығушылығы  және талғамы жоғалмайды. Керісінше,  егер оқушыны біраз ұстай тұрса,  балада «аштық» пайда болады, үздіксіз танымға деген «аштық»,  міне бұл танымға ұмтылыс дамиды  және ұзаққа созылады.

Бұл өте заманауи тұрғы  болғандықтан, қазіргі кезде өмір бойы оқу жайлы неғұрлым көп айтылуды. Вальдорфшылар  егер кіші сатыларда  және үлкен мектепте білімді көп  бермей, білімге аштық пайда болуы, яғни, себеп арқылы ашыға жұмыс  істейді, олар білімге құштарлық,  үздіксіз ұмтылыс қалыптастырады деп  айтып бағуда.

Креативтілік  немесе Тағы салауатты тұлға жайлы

Біздің мектепте бәрі тіпті  қазыналық және шығармашылық жоқ  және болуы мүмкін емес деп ешкім  айта алмайды. Бірақ дегенімен педагогикалық  үдеріс былай құрылған: егер шығармашылық болса дағы жүйеге қарамастан болар  еді. Үздіксіз тексерулер, бақылауларға назардың көп сыбағасы бөлінеді , және шығармашылық өз ойын білдіруге мүмкіндік  беруі екіталай.

Егер біз үш бөлікті  тұлғаның (дене, жан , рух) үлгісін алар болсақ, онда рух бұл жағдайда –  шығармашылықтың  бастауы болады.  Жаңаша айтуға да блады: рух – саналы шығармашылық өмірге әлдеқандай қабілет. Оны гуманисттік психологиялық  дәстүріндегі маңғазданудан ажырата  білу керек. Кейбір бос кеңістікте мен  жайдан-жай бірдене шығарып өз өзімді өзгертіп жатқан жоқпын ғой(еріксіз  Н.Бердяевтің шығармашылық еркіндігі  еске түседі, ол үшін еркіндік – «ештемеден», ешқандай негізсіз шығармашылық акт  еді). Менің шығармамның біреу  үшін қандай да бір маңыздылығы болуы  керек. Еркіндік – бостықта шығару емес. Бұл көзқарастың негізіндегі  іс, яғни, жауапты іс.

Дәл осында бірнеше айырмашыдлық бар. Адам, әлдебір маман, 8сағаттық жұмысын өз жұмыс орнында өтей алады, бірақ мұндай қызметкер қазіргі  жоғары технологиялы және нәтижелі бірлестік  үшін жарамайды. Адам өз жұмысын көңілмен істеуі керек, оған шығармашылық жақтан келіп, табысты болу керек. Мағынасыз  жұмыспен шұғұлдану тұлға үшінде, денсаулық үшінде зиянды. Бір ғана жұмысты адам әртүрлі оймен істей алады. Біреу өз жұмысын  ризашылықпен істейді, себебі  ол өз қызметін және әрбір әрекетін өмірмен байланыстырады. Ал басқа біреу үшін бұл ескі жұмыс арқалап жүрген азап болып саналады.

Егер адам өз өміріне философия  жағынан қарар болса, арқалап  жүрген жарасы шыны мен азапқа айналуы  мүмкін. Егер адам еркін және  өзінің ескі жұмысынан қандайда бір мәнді  көрсе, ол адамда кейбір рухани денсаулығының  артықшылығы бар деген сөз. Егер адам үздіксіз күйзелісте болса, өзін мәжбүрлеп, жұмысты міндет сезімімен  істер болса, онда болашақта бұл  оның денсаулығына және физикалық тұрғыда  зиян тигізуі мүмкін, және өзі жұмыс  істеп жүрген бірлестіктің  пайдасын немесе артықшылығын қамтып тұрған  табысты кәсіби қабілетіне де кері әсерін тигізуі мүмкін. Біртұтас тұлға  сияқты  кәсіби біліктілік шеңберінен шығатын, бірақ кәсіби қызметте шешуші рөл ойнайтын  қызметкерлердің  мұндай сапалары, 90 жылдары тұтқалы  біліктілік немесе құзірет деп аталатын болды.

Үшбөлікті үлгінің пафосы дене, жан мен рухтың байланысынан құрылады. Шығармашылық өмір маңызымен, физикалық қарым-қатынаста өмір сүріп жатқан адамның денсаулығы мықтырақ. Мұндай адам аз шаршайды, күйзеліске және т.б. шыдайды. Салауатты тұлғаның тұтастығын ухани құраушыға бөлуге болады, яғни, өмірдегі дербес әрекеттеді саналы ойлау қабілеті және мақсат қою, және рухани(эмоциялық) тұратылық. Дәрігер болу үшін мен көп қадам  жасауым керек – институтқа түсу, емтиханға дайындалу. Осының бәріне шыдап және өтуім – бұл менің  эмоциялық тұрақтылығым және эмоциялық  немесе рухани денсаулығым. Ацтпақшы, бұл қызмет қағидасында толығымен  жазылған және әртүрлі теорияда бір  нәрсені әртүрлі тұжырымжамалық тілде түсіндіріп бере алады.

Тағы да маңғаздану және прагматизмнің кемшілітері  жайында

«Маңғаздану» ұғымы гуманисттік  психологиядан келген. Егер Маслоу бойынша  вальдорф педагогикасындағы  салауатты тұлға ұғымын маңғазданған тұлғамен салыстыратын болсақ, онда вальдорф педагогикасы мен Штайнер – гуманисттік  психология тұжырымдамасымен тікелей  байланыспаған дербес құбылыс екенін байқаға тиіспіз. Сол кезде де көп ортақ нәрселер де бар.

Қазіргі кезде аналар арасында өз қабілеттерін көрсету үшін балаларын  күтушіге тастайтын аналар да кездеседі. Бұл құбылыс айтарлықтай тараған  құбылыс. Мұнда жасырынған маңғаздану қағидасының шекарасы жайлы және қауіпті урдістер жайлы ұмытпаған  жөн. Еген маңғаздануды әлдебір мақсат ретінде алса,  ол жан және рухани ұстанымдарды ауыстыруы мүмкін.

Вальдорф «идеологиясы»  бойынша адам өзге адамдар арасында өмір сүреді және олардың өмірі мағыналы байланысқан желіден  тұрады. Жалғыз мен ғана өмір сүріп, өз-өзімді көрсетпеймін. Мен саналы қарым-қатынас байланысында және делісінде өмір сүремін және оның бәрін өзім құраймын. Сондықтан  менің әрбір әрекетім басқаларды түсінуіммен, олармен бірге жұмыс  істей алу қабілетіммен, бірлескен  мәнді мақсат қоюмен байланысты.