Жоғары оқу орындарында психологиялық қызметті ұйымдастыру

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                              

2 сурет - ЖОО психологиялық қызметінің моделі

     Жоғары оқу  орны психологиялық қызметінің моделі мазмұндық және функциялық ерекшеліктері бар мақсаттық, әдіснамалық, ұйымдастырушылық, мазмұндық, нәтижелік компоненттерінен тұратын жүйе ретінде көрсетілген.

     Жоғары оқу  орны психологиялық қызметінің мақсаттық компонентін анықтаған кезде қазіргі жоғары білім берудің стратегиялық мақсаттары мен прициптерін бағдарға алдық. Отандық жоғары кәсіптік білім берудің модернизациясы студенттердің белгілі бір білімдерді меңгертуге ғана емес, ең алдымен олардың тұлғасын дамытуға бағытталады. Осыған байланысты психологиялық қызметтің негізгі мақсаты студенттердің тұлғалық-кәсіби дамуын қамтамасыз ету.

     Модельдің әдіснамалық компоненті жоғары оқу орны психологиялық қызметін ұйымдастыру принциптері, жұмыс жасау шарттары мен әдістері, сонымен қатар оның қызметінің тиімділік критерийлерінен тұрады. Біздің моделіміздің шегінде психологиялық қызмет тиімділігінің бірқатар шарттарын қарастырамыз. Бұл субъективтік және объективтік талаптар мен шарттар болып табылады. Оның ішінде ұйымдастырушылық және әліеметтік-психологиялық шарттарды ерекшелеп көрсетеміз.

     Ұйымдастырушылық шарттарға жоғары оқу орнының нақты жағдайына сай келетін ғылыми негізделген, әрекетшіл психологиялық қызмет құрылымын құру; психологиялық қызметті нормативтік-құқықтық және құжаттық қаматамасыз ету; жеткілікті материалдық-техникалық және кәсіби ресурстармен қамтамасыз ету; психологиялық қызметті жоғары оқу орны білім беру жағдайына интеграциялау.

     Әлеуметтік-психологиялық шарттарға біз мыналарды жатқызамыз: психологиялық қызмет мазмұнының білім беру кеңістігі субъектілерінің көкейкесті сұраныстарына сай болуы; білім беру үдерісі субъектілерінің жоғары оқу орны психологиялық қызметімен өзара әрекеттесу және ынтымақтастықта болуға даярлығы; психологиялық қызмет ұжымының ішінде жағымды әлеуметтік-психологиялық ахуал, ынтымақтастық және өзара сенім; психологиялық қызмет мамандарының кәсіби деңгейінің жоғары болуы.

     Жоғары оқу  орны психологиялық қызметінде  қолданылатын әдістерге: психологиялық  фактілер мен оларды интерпретациялау  тәсілі ретінде ғылыми зерттеу  әдістері, сонымен қатар практикалық  психология, оның ішінде жеке және топтық психологиялық кеңес беру (сұхбат, белсенді тыңдау және т.б.); психодиагностикалық (мысалы, проективті әдістер); кәсіби бағдар беру әдістері (мысалы, белсендіру әдістері: психологиялық ойындар мен жаттығулар, «кәсіби сынамалар» және т.б.); психологиялық түзету әдістері (мысалы, жағдаятты талдау әдістері, арт-психология әдістері); дамытушы әдістер (мысалы, әлеуметтік-психологиялық тренинг және т.б.).

    Жоғары оқу  орны психологиялық қызметінің мазмұндық компонентінде бірқатар негізгі функциялары атап көрсетеміз: зерттеушілік, психодиагностикалық, коррекциялық, сауықтыру және ағартушылық. Берілген функциялар психологиялық қызметтің негізгі бағыттарын анықтайды.

     Психологиялық  сүймелдеудің барлық кезеңдерінде психологиялық қызметтің нәтижесі жоғары оқу орны түлегінің тиімді кәсіби қызмет жасауға психологиялық даярлығы болып табылады.

     Психологиялық-педагогикалық  әдебиеттерде даярлық кез-келген  іс-әрекетті орындаудың алғашқы  шарты болып табылады (Б.Г.Ананьев, А.А.Деркач, М.И.Дьяченко, Л.А.Кандыбович, В.А.Крутецкий, Н.Д.Левитов, К.К.Платонов және т.б.)

     Біз өз  жұмысымызда психологиялық даярлықты  мотивациялық, мақсаттық, реттеуші, тұлғалық, рефлексивті және бағдарлық компоненттерден  тұратын тұлғаның тұтас құрылымы ретінде қарастырамыз (1 кесте).

 

 

 

 

     1 кесте – Кәсіби іс-әрекетке психологиялық даярлығының компоненттері мен көрсеткіштері

 

Психологиялық даярлық компоненттері	Компоненттің сипаттамасы	Психологиялық даярлық көрсеткіші
Мотивациялық	Тұрақты және саналы кәсіби мотивация, кәсіби қызығушылық, кәсіпті таңдауға қанағаттанушылық, мамандықты меңгеруге және жұмыс жасауға талпыныс	Тұлғаның кәсіби іс-әрекетке бағыттылығы
Мақсаттық	Жақын және алыс преспективаларды қочя білу икемділігі, жеке және кәсіби мақсаттарды саналы түсіну, мақсатқа жетудегі кедергілерді жеңуге даярлығы.	Нақты мақсаттар мен құндылықтық бағдарлардың болуы
Реттеушілік	Эмоционалдық тұрғыдан өзін-өзі реттеу, стресске қарсы тұру дағдыларының қалыптасуы	Эмоционалдық тұрақтылық
Тұлғалық	Қазіргі жағдайда неғұрлым талап етілетін тұлға сапаларының қалыптасуы	Интегралды көрсеткіштер: тұлғаның бәсекеге қабілеттілігінің жалпы деңгейі; коммуникативтік және әлеуметтік құзіреттілік. Жеке көрсеткіштер: еңбекқорлық, шығармашылық, үздіксіз дамуға және кәсіби өсуге қабілеттілік, сенімділік, әлеуметтік-психологиялық құзіреттілік және т.б.
Рефлексивтік	Өзін-өзі тану, өзінің күшті және әлсіз жақтарын, мүмкіндіктерін және ресурстарын, өзінің қателері мен сәтсіздіктерінің білу	Эго-құзіреттілік
Бағыттаушылық	Қазіргі заманғы еңбек нарығының ерекшеліктерін білу, әңгімелесуге дайындық пен одан өтудің түрлі аспектілерін білу және т.с.с.	Өз бетінше жұмыс іздеп, орналасуға дайын болу

 

     Бірінші кезеңнің  бірінші сатысында білім беру үдерісінің түрлі субъектілерінің  жоғары оқу орнының психологиялық қызметіне сұраныс сипатын зерттедік. Сауалнама нәтижелері сапалық және сандық өңделіп, контент-анализ жасалынды. Осы кезеңдегі зерттеу жұмысы студенттердің, оқытушылардың психологиялық қызметке позитивті қатынасын және қажеттілікті көрсетті. Студенттер мен магистранттардың  93,7 %, оқытушылардың 91,1 % жоғары оқу орнында психологиялық қызметтің болуы қажет деп есептейді. Студенттердің 18,5 % жоғары оқу орнында психологиялық қызмет болған жағдайда жеке мәселе бойынша жүгінер едік деген пікірін білдірді. Оқытушылар жоғары оқу орнында психологиялық қызмет, ең алдымен студенттік өмір қиындықтарының алдын алу және шешу үшін қажет деп санайды.

Қорытынды

 

     Кезеңдер бойынша жүргізілген психологиялық сүйемелдеу бағдарламасы тиімділігін дәлелдеді. Әрбір жоғары оқу орнында психологиялық қызметті ұйымдастыру қажеттілігі қоғам дамуының талабы, білім беру жүйесінде, ғылымда, техника мен мәдениетте психология ғылымының рөлінің артуынан туындайды. Зерттеу жұмысы жоғары оқу орны психологиялық қызметінің             оқу-тәрбие процесіндегі ұйымдастырушылық, әдістемелік және қолданбалы сипаттағы мәселелерді шешуде маңызы зор екендігін көрсетті.

     Жоғары кәсіптік  білім беру жүйесінде психологиялық қызмет мәселесіне арналған теориялық-эксперименттік зерттеу нәтижесінде мына төмендегі қорытындылар жасалынды:

1. Жоғары оқу орны психологиялық қызметі  - студенттердің                    тұлғалық-кәсіби дамуына ықпалын тигізетін құрылымдық, арнайы бөлімше болып табылады. нде жоғары оқу орны психологиялық қызметі жаңа құбылыс болып есептеледі.
2. Жоғары оқу орны психологиялық қызметінің ұйымдастырылуына құқықтық, экономикалық, психологиялық факторларды ерекшелеп көрсетуге болады.
3. Жоғары оқу орны психологиялық қызметінің моделі қазіргі жоғары білім берудің мақсаттары мен принциптеріне сай келетін студенттердің жоғары білім алу үдерісінде тұлғалық-кәсіби дамуына бағытталған.

     Зерттеу жұмысының нәтижесінде мынадай ұсыныстар берілді.

1. Жоғары оқу орындарында психологиялық қызмет ұйымдастырылып, студенттерді психологиялық сүйемелдеу бағдарламасы жасалыуы тиіс.
2. Қазақстанның, алыс және жақын шетелдердің жоғары оқу орындарының психологиялық қызметтерімен байланыс орнатылса.

 

Диссертацияның мазмұны мынадай басылымдарда жарияланды:

 

1. Жоғары оқу орны психологиялық қызметінің кәсіби мамандарды даярлаудағы рөлі. «Жоғары кәсіптік білім берудің инновациялық дамуы: тәжірибесі, мәселелері және келешегі» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Қызылорда, 2012).
2. Студенттердің жоғары оқу орнына бейімделуінде психологиялық қолдаудың маңызы. «Ақмешіт» гуманитарлы-техникалық университетінің Хабаршысы (Қызылорда, 2013).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЕЗЮМЕ

на реферат диссертации на соискание ученой степени магистра педагогических наук по специальности

6М010300-Педагогика и психология

 

Абсатова Гульшат Кадырбергеновна

 

Организация психологической службы в высших учебных заведениях

 

     Актуальность исследования. Социально-экономические и политические преобразования, происходящие в современном российском обществе, обусловили значительные изменения во всех сферах жизнедеятельности людей, в том числе и в сфере высшего профессионального образования. Это значит, что современное высшее профессиональное образование призвано обеспечить психолого-педагогические условия, способствующие развитию личности, способной к реализации своих возможностей, социально устойчивой и одновременно мобильной, успешно адаптирующейся к изменениям, происходящим в профессиональной сфере.

     В решении данных задач ведущую роль может сыграть психологическая служба вуза, основной целью которой является психологическое сопровождение личностно-профессионального развития студентов на принципах гуманизаций образования и личностно-развивающего подхода.

     Цель исследования состоит в разработке теоретических и организационных основ, а также создании и обосновании структурно-функциональной модели деятельности психологической службы вуза, обеспечивающей психологическое сопровождение личностного развития студентов на всех этапах обучения.

     Объект исследования: Студенты высшего учебного заведения.

     Предмет исследования: Психологическая служба вуза.

     Задачи исследования:

1. Изучить сущность, современное состояние и различные условия развития психологической службы вуза.
2. Определить место и роль ПС в образовательном процессе вуза.
3. Разработать и обосновать теоретико-методологические и организационные основы, принципы, средства и формы модели деятельности психологической службы в зависимости от условий образовательной среды вуза, а также критерии эффективности деятельности ПС вуза.
4. Разработать и апробировать программу психологического сопровождения личностно-профессионального развития студентов, реализуемую в рамках структурно-функциональной модели психологической службы и показать ее эффективность.

     Теоретико-методологические основы исследования составили: базовые методологические принципы психологии – системности, единства сознания и деятельности, детерминизма, развития (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, Л.И. Анциферова, А.Н. Леонтьев, Б.Ф. Ломов, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн и др.); идеи гуманизации образования и личностно-ориентированного подхода (А.Г. Асмолов, Е.В. Бондаревская, Б.Б. Коссов, В.В. Сериков, В.А. Петровский, Е.Н. Шиянов, И.С. Якиманская и др.); психологические представления о развитии личности, в т.ч. в процессе профессионального образования студентов (К.А. Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, А.А. Бодалев, А.А. Деркач, И.А. Зимняя, И.С. Кон, Н.В. Кузьмина, В.Т. Лисовский, А.В. Петровский, А.А. Реан, В.А. Сластенин, В.И. Слободчиков, Д.И. Фельдштейн, В.А. Якунин и др.); теории профессионального становления личности (Э.Ф. Зеер, Е.А. Климов, А.К. Маркова, Д. Сьюпер, Ю.П. Поваренков, Н.С. Пряжников и др.); концепция психологического сопровождения (М.Р. Битянова, Ю.М. Забродин, Э.Ф. Зеер, Е.И. Казакова и др.), а также исследования, посвященные проблемам психологической службы в образовании, в т.ч. в высшем профессиональном, отражающие опыт ее организации и функционирования (Н.М.Намазбаева, А.А. Бодалев, И.В. Дубровина, Ю.М. Забродин, Б.Ф. Ломов, Р.В. Овчарова, Н.М. Пейсахов и др.).

     Научная новизна исследования:

• выявлены и систематизированы основные противоречия и трудности, препятствующие развитию психологической службы в системе высшего профессионального образования;
• определены и описаны наиболее типичные организационно-содержательные модели деятельности психологической службы вуза;
• разработаны теоретические основы деятельности психологической службы, а именно, уточнены цель и задачи, принципы; впервые определены условия (организационные и социально-психологические), а также разработаны критерии эффективности деятельности ПС вуза;
• сформулированы организационные основы функционирования ПС вуза (структура, система взаимодействия с другими субъектами образовательного процесса, документальное обеспечение деятельности);
• создана и обоснована модель деятельности ПС вуза, направленная на личностно-профессиональное развитие студентов в процессе вузовского обучения;
• разработана и апробирована программа психологического сопровождения личностно-профессионального развития студентов, реализуемая в рамках модели деятельности психологической службы вуза.

     Положения, выносимые на защиту:

1. Психологическая служба вуза является необходимым компонентом современного высшего профессионального образования и должна быть ориентирована в своей деятельности, прежде всего, на личностно-профессиональное развитие студентов – будущих профессионалов, готовых к эффективной деятельности в рыночной среде.
2. Для эффективной реализации целей и задач, стоящих перед психологической службой вуза, требуются определенные организационные (нормативно-правовое и документальное обеспечение деятельности ПС; наличие достаточных материально-технических и профессиональных ресурсов; создание действенной, соответствующей конкретным условиям вуза организационной структуры ПС; интеграция деятельности ПС в образовательную среду вуза) и социально-психологические условия (соответствие содержания деятельности ПС актуальным запросам субъектов образовательного пространства; соответствие ожиданий участников образовательного процесса профессиональным возможностям сотрудников психологической службы; готовность субъектов образовательного процесса к конструктивному взаимодействию и сотрудничеству с ПС вуза; высокий уровень профессионализма специалистов психологической службы и др.).
3. Психологическое сопровождение, реализуемое в рамках работы психологической службы вуза, должно опираться на научно обоснованную модель деятельности ПС, а также программу сопровождения.
4. Модель деятельности психологической службы вуза рассматривается нами как система, включающая ряд компонентов (целевой, методологический, организационный, содержательный, результативный), отражающих цель деятельности ПС вуза.
5. Наличие психологической службы в вузе и реализация в рамках ее деятельности научно обоснованной программы психологического сопровождения повышают психологическую готовность студентов к будущей профессиональной деятельности.