Арт терапияның түрлері

Арт-терапиялық жаттығулар: «Серуендеу»

Мысалы, дәптер бетіндегі "серуендеу" қатысушыларға өздерін жалғыз әріппен  белгілеп, парақтың аумағы мен шекарасынан  шығып кетпей, белгіленген территорияда "серуендеу" ұсынылады. Арт-терапевттің  белгісімен барлық қатысушылар тоқтап қалады. Осыдан кейін кім парақтың қай жерінде орналасқаны талқыланады. Кейбіреулер кеңістікті жақсы сезбейді және олардың "әрпі" қай жерде - парақтың басында ма, әлде соңында  немесе шетінде орналасып тұр  деген сұраққа жауап берген кезде  қателеседі. Мұндай құбылыс дисграфиямен ауыратын балаларға тән. Жаттығуларды қайталаған кезде қатысушыларға, яғни "әріптерге" сөзге, есімге бірігуді ұсынуға болады. Сонымен қатар, оларға сапқа тұруды, дөңгелек, төртбұрыш, т.б. фигураларды жасауды ұсынуға  болады. Осы арқылы арт-терапиялық кеңістік дұрыс игеріліп, кеңістікте қиялдау  жетіледі. "Серуендеу" ерік болуы  мүмкін. Жаттығудың мақсаты - бөлменің белгілі-бір аумағындағы түрлі  қимылдар (бірқалыпты және кенет, ақырын және тез) кезінде өзіне көңіл  аударып, өз денесін сезіну. Ақырындап  жаттығу күрделене береді. Мысалы, серуендеп жүріп қатысушылар  вербалды емес тәсілдерді (жест, мимика, күлімдеу) қолдана отырып кездесуді  имитациялау. Келесі тапсырмада әр кездесу  ден кейін қозғалыстың бағытын  шұғыл өзгерту керек. Мысалы, арттерапевттің нұсқауымен 90 немесе 180 градусқа бұрылу, отырып тұру, секіру, т.б. Осылайша дайындаушы жаттығулардың барлығы сезімдерге, эмоциялық күйге назарды шоғырландыруды жүзеге асырады. Джейн Райнның сөзі бойынша бұл әрбір қатысушыға өзін айқындаудың бағытын өзі анықтауға мүмкіндік береді. Бастапқы кезде жетекші сурет салу немесе басқа да шығармашылық іс-әрекетпен айналысу арқылы қатысушылардың өзін айқындаудың еркіндігіне қол жеткізуге көмектесуі керек. Автордың көрсетуі бойынша тапсырмалар қорқынышты тудырмауға, сананың бақылауын әлсіретуге және қатысушыларға өздерінің ішкі күйін көрсетуге көмектеседі. Көніл күйді, өз қиялынан бір нәрсені немесе махаббат, жек көру, сұлулық, еркіндік туралы өздерінің түсініктерін бейнелеуді сұрауға болады. Тапсырманы орындап болған соң қатысушыларға өздерінің қайғыруларын айтып беру ұсынылады, қиялдағы ойларды бейнелеу кезінде басып отырылған эмоциялар көрініс табуы мүмкін. Осындай жағдайда топ болып жұмыс істеуге болады.

"Көңіл-күй бейнесі мен пластикасы"

Пластилинмен және түсті  қамырмен жасалатын жұмыс.Қамыр  кішкентай балалар үшін қолайлы  әрі қауіпсіз материал болып табылады. Осы жаттығуды агрессивті эмоциялар, деструктивті мінез-құлық, қорқыныш терапиясында қолданған пайдалы. Бастапқы кезде  белгілі бір түсі бар қамыр  немесе пластилиннен келісті форма  жасау ұсынылады. Кейін көңіл-күй  түсіне сәйкес қатысушылар топқа  бірігеді. Әркім өз оқиғасын айтып  береді. Кейін индивидуалды жұмыстардан  бір түсті ұжымдық композиция жасалады (Тақырыптар: «Менің әлемім», «Менің жан дүнием», «Пластилиннен  жасалған кала», «Пластилинді жұмақ», т.б.). қатысушылар өнімінің тақырыбы мен сюжетін, атын өздері ойлап тапса  дұрыс болады. Материалдардың иілімділігі  жұмыска көптеген өзгерістерді енгізуге, сәйкесінше эмоциялық көңіл-күйді түзетіп жақсартуға жағдай жасайды. Жағымсыз эмоциялар топтың жағымды, тілектестік атмосферасында еріп, жоғалып кетуі мүмкін. Осындай мақсатта терапия ұжымдық форма жасаумен аяқталады, яғни жеке пластилиндік фрагменттерден бір түсті «Көңіл-күй шарын» жасау. Осы жаттыудың басқа түріндегі нұсқay нақтырақ болуы мүмкін: 1.белгілі бір көңіл-күйді бейнелеңіз (немесе өзіңіздің қиялдарыңызды; бақыт, сұлулық, махаббат, еркіндік, сезім, т.б. туралы түсініктеріңізді). 2.өзіңіздің «мен» бейнесін жасаңыз (субтұлғаны). метафора қолдану арқылы пластилиннен өзіңіздің ұнайтын және ұнамайтын қасиеттеріңізді бейнелеңіз презентациялаудың кез келген түрін қолдана отырып пластикалық бейнеде көрініс табатын өзіңіздің қайғыруларыңызды бейнелеп беріңіз. Пластилиннен, қамырдан, саз балшықтан форма жасау көркемдік бейненің символдық мәні мен түрін өзгерту! Мүмкін, сондықтан да ол өзге координат жүйесінде жаңа «Мен» бейнесін, өнімді қарым-қатынасты, тұлғаның  құндылықтарын модельдеуге көмектесетін тиімді арт-терапиялық тәсіл болып  табылады. 

«Сезімдерді бояу»

Осы жаттығуды екі кезең  бойынша өткізген дұрыс. Бастапқыдан  қатысушылар А4 парағына абстракты  түрде сызықтар мен формалар арқылы өз тәжірибесінен белгілі ең жақын  сезімдерді жай қаламмен бейнелеуі  керек. Мазасыз және тұйық балалармен жұмыс жасаған кезде АЗ форматын, көркемдік көмірді немесе сангинаны  қолданған дұрыс. Бейнеленген сезімдердің  атауы суреттердің екінші бетіне жазылады. Кейін әр бейнеге сәйкес түсті таңдай отырып суреттерді бояу қажет. Бұл жаттығу көркем түрде  теренде жатқан сезімдерді бейнелеуге, яғни іштей серпіліске жетуге көмектеседі. Бұл өздерінің эмоцияларын ұстай  алмайтын және агрессия немесе деструкті  мінез-құлыққа бейім субъектілер  мен жұмыс жасағанда пайдалы. Психологтың міндеті өздерінің  сезімдерін шынайы білдіруге және басқаларға қатысты сыйластықпен қарауға түрткі болу. Балаларға сезімдер мен моральді байланыстыра білуді үйрену керек. Біртіндеп өзінің басым сезімдерін зерттеуге және анализдеуге қажет құнды тәжірибе мен батылдық жиналады. Осындай сезімдерді үғынуға көмектесу арт-терапиялық ойындар мен жаттығулардың психотерапиялық қорын құрайды. Себебі ұғынылған және ұғынылмаған эмоциялардың арасындағы конфликт невроздардың негізі болып табылады.

«Балалық  шаққа саяхат»

Ерте кездегі еске түсірулердің суреттері автордың оны қоршаған ортамен өзара байланысының өзінше бір метафорасы ретінде қарастырылады. Балалық еске түсірулер тұлға  аралық қатынастардың символикалық моделі ретінде өзара әрекеттесудің  индивидуалды ерекшеліктерін, коммуникативті қиындықтарды және оларды шешудің тәсілдерін, бұрынғы және қазіргі кездегі  жауап қайтарудың сипатын бейнелейді деп есептелінеді. Аталған феномен  бейнелеу өнерінің табиғатымен тығыз байланысты және арт-терапиялық диагностика контексінде үлкен маңызға ие. Балалық еске түсірулердің сөздері мен суреттері субъектінің ішкі өмірімен байланысты сезімдерді шығармашылық тұрғыдан айқындауға үлкен түрткі болып табылады. Сондықтан бірнеше терапиялық сабақтардың тақырыбы мынадай болуы мүмкін: «Өзіме бала сияқты ойнауды рұқсат ете аламын». Тапсырмалардың бірі: жазбайтын қолмен балалық шақтан ең сүйікті ойынды салып, суретке атау беру керек. Мақсатқа байланысты нұсқау балалық еске түсірудің эмоциялық бояуын таңдауға еркіндік қалдырады. Дәлірек айтқанда: -жазбайтын қолмен балалық шақтың белгілі оқиғасын салу;                   -жазбайтын қолмен балалық шақтьщ ең жарқын еске түсіруін салу. Жұмыста жұмсақ бейнелеу құралдарын (балауыздан жасалған борлар, пастель) және форматы үлкен қағаздарды (АЗ және одан үлкендерін) қолданған дұрыс. Оң қолмен жазатын адамдар сол қолымен сурет салу кезінде өздерінің қабілеттерінің шекарасын кеңейтеді, сана бақылауын азайтып, сезімдерге қарайды, яғни спонтанды бола бастайды. Ол өз суретінің көркемділігі туралы ойламай, жай сурет сала бастайды. Осындай кезде күшті қайғырулардың, балалық қорқыныштың көрініс табуы және жарқын шығармашылық бейнелердің пайда болуы мүмкін. Неліктен осы балалық ойда пайда болғанын талқылаған дұрыс. Адам бейнелермен жұмыс істеу кезінде өзін қалай сезінді және өзін қазір қалай сезініп жатыр? Еске түскен оқиғаның азтордың «өмірлік сценариімен», мінезқұлықтың басым жақтарымен қандай байланысы бар? Оның қазіргі өмірінде қалай көрініс тауып жатыр?. Келесі терапиялардағы балалық еске түсірулердің тақырыбы мынадай болуы мүмкін: «Менің бірінші өтірігім», «Есте қалған оқиға», «Мен - кішкентай бала», «Мен кішкентай болған кезімде ... », «Балалық құпия», т.б. тез өтіп кетеді. (Сөздер мен символдар өзіндік реттеудің табиғи механизмдерін қосуға қабілетті жарқын әсерлер мен шынайы сезімдерді оятатыны белгілі.Қорқыныш сезім (эмоциялық компонент) міндетті түрде қимылдық мазасыздықты (моторлық компонент), адамның ойының өзгеруін тудыратыны жалпыға белгілі. Демек жағымды бей нені суреттеп қиялдаған кезде мимика, жест,қимылдар өзіне және басқаларға деген қарым-қатынаста көрініс табатын рахаттану сезімін бастан өткізуге болады. Сондықтан терапия мақсатында жағымды тақырыптар пайдалы: "Мен жақсымын", "Балалық шағымның ең жарқын әсерлері", "Қуаныш". Арт-терапиялық техникалардың нәтижелілігін қатысушылардың өздерінің пікірлері, олардың тұрақты түрде терапияға қатысуға деген құлшыныстары, сонымен қатар өзара қapым-қaтынас тaғы жағымды өзгерістер және басқа да белгілер дәлелдейді. Арт-терапияның тиімділігінің жалпыланған белгісі болып қатысушылардың көңіл-күйінің әлеуметтік және психологиялық динамикасының көрсеткіші есептеледі. [46, с.42].

«Кемпірқосақтың түстері. (Радуга)»

Бұл негізіен кооперпацияға  арналған жатгығу. Жатгығу cәтri болу үшін әр ойыншы бірін-бірі жан тәнімен  түсінісуі керек, нәтежиесінде ойынның  баяу жүруіне қарамастан олар бір  ритмге және бірдей жағымды көңіл  күйде болуы керек. 1.Ойыншылар  шағын 5-6 адамнан тұратын топқа  бөлінеді. Әр топ өздерінің шеңберлерін  жасап бір басшы сайлайды және ол жоғары дауыспен үшке дейін санау  керек. Топ басшы «3» деп айтқан cәтre қалғандары бірдей түсті айтып  хормен айту керек. Мысалы: қызыл, қара, көк. Ойынның мақсаты - әр топтың мүшелері алдын ала келіспей ақ бәрі бірдей түсті айтуында. Осымен қоса мына шартгарды  орындау керек: ойыншылар бір  түсті екінші рет қайталамау керек.  2.Жатгығу барлық ойыншы бірдей түсті  айтқанда бітеді. Жалпы алғанда, ұсынылған  жаттығулар жан-жақты болып табылады. Олар айна секілді шынайы өмірдегі адамның мінез-құлық моделін бейнелейді. [47, с.177].

Қазіргі кезде қолданылатын топтық  арт-терапияаның  формалары

Олар төмендегідей:

-студиялық ашық топ

-өзгермелі (аналитикалық) топ

-тақырыптық топ

Бұл топтың атауы, яғни “ашық” сөзі, белгілі –бір құрамы жоқ деген  мағананы білдіреді. Топтың жұмысына қай  уақытта болмасын келушілер қосыла алады. Онымен қоса, мұндай топтың қатысушылар  кез-келген уақытта оған келуін тоқтата  алады. Бұл топтың “студиялық”деп аталуының себебі, оған қатысушылардың көркем жұмысы, шығармашылық студияның  жұмысын еске түсіреді. Студиялық  топты «құрыстырылмаған»деп те атайды.

Студиялық ашық топтарда сабақ  әдейі жабдықталған, белгілі-бір  орын саны бар, шығармашылық жұмысқа  индивидуалды құралдар жиыны бар, кабинет-студияларда  жүргізіледі. Кабинет-студияларда демалу орындары арнайы креслолармен, шайға, кофеге арналған орындықтар, мына жағдайларда  студияға келушілер, жұмыс кезінде  болатын үзілісте, бір-біріне кедергі  келтірмей, қарым-қатынас жасауы үшін жасалған.

Жұмыс алдында топпен жұмыс  жасаушы психотерапевт (немесе осындай  топпен жұмыс жасайтын маман) берілетін  тапсырманың жүргізілуінің жалпы  ережесін түсіндіреді. Терең психотерапиялық  жұмыс студиялық амалды қолданғанда  келсім-шарттың қортындысы қаралмайды. Сонымен бірге психотерапевтің  көздегені, бұл жұмыстың дәстүрлі шығармашылық студиялардан айырмашылығы  бөліп  қарағанда жалпы мақсаты “еркін шығармашылықта өзін көсету” топ  мүшелерінің сезімдерімен ойларын  және фантазияларын таңдамалы іс-әрекеті  арқылы көрсету. Кей жағдайларда  әсіресе психотерапевт топтың өкілдерімен  индивидуалды раппорт құруды көздегенде және белгілі-бір интервенциялар мен  вербалды кері байланысты, оның ішінде топтық талқылауды, ол топтың іс-әрекетінің “психотерапиялық бағытын” көрсетуі мүмкін, яғни студияның келушілерінің  көркем шығармашылығы, олардың өздерінің  сезімдерін, ойларын және қиялдарын  сурет салу формасында өрнектеуі  топ өкілдерінің психикалық мәселелерінде  және эмоциялық қалыптарының тұрақтануына немесе белгілі-бір емдік әсері болуына әсер етуі мүмкін. Психотерапевт топ мүшелерінің жүріс-тұрысы туралы жалпы ережені және басқалардың “жеке кеңістіктерін” сыйлау қажеттілігін айтады. Бұл олар художестволық шығарма процесіне кедергі жасамауы керек және олардың жұмыстарына баға беруге тырыспауы қажет, әрине топтық талқылау ұйымдастырылмаған жағдайда дегенді білдіреді. Сонымен қатар психотерапевт топ мүшелеріне мен сендердің жандарыңдамын, сендерге қажет жағдайда қандай көмек болсада, беруге даяр екендігін айта алады. [37, с.218].

Осыдан кейін ол студияға келушілерді  жұмыс жасауға шақырады. Қанша дегенменде олар әртүрлі темпте жұмыс жасағандықтан дайындалу  деңгейлерімен ерекшеленеді “еркін шығармашылықта өзін көрсету” психотерапевт  жеткілікті нәзіктілік көрсетіп, қажет  жағдайда топ мүшелеріне жеке көмек  олардың іс-әрекет құрылымынан көрініс  табатын, эмоцияналды мәнерлі фасилитация, эмоцияналды қолдау және т.с.с. Мұның  барлығы топ мүшелеріне өздерін  қауіпсіз сезінуге, өздерінде болатын  қорқынышпен, сенімсіздікпен куресуге және көркем жұмысқа өтуге көмектеседі. Әртүрлі ерекше көрсеткіштерді топқа  клиент таңдағанда есепке алады, тапсырма іс-әрекеттің шарттары ерекшеліктері, мінез-құлық ережелері, жұмыстың дайындық кезеңі, индивидуалды арт-терапиямен салыстырғанд ұзақтылық өте аз мөлшерде топ  мүшелерінің өз сезімдерін залалсыз ретке келтіру, қажеттіліктерін  және қиялдарын мінез-құлықтарында өте аз деңгейде көрінеді. Психотерапевт  топ мүшелерінің мінез-құлықтарын бақылай отырып, кейбіреулерінде  өте күшті эмоцияналды көріністер, олардың жұмыстарына кедергі  жасайтындай болса, ол адамға ескерту  айтылады, кей жағдайда топтан қуылады [39, с.35].

Басқаларының бәрінде, студиялық  жұмыс кезінде көздегені, демократиялық  атмосфера және психотерапевтің  дерективті емес амалды қолдану. Ол жеке көркем жұмысқа топ мүшелерінің  өте қатты қызығушылығын тудыруға талпынбайды, кей жағдайда оларға студия атмосферасында кішкене болсада, көркем іс-әрекетке араласуы өздерін тиімді болады. Осыған қарамастан топ мүшелерімен  вербалды контакт, көркем жұмыс өте  аз, ал топ ашық болғандықтан, сәл  уақыттан соң, белгілі-бір мәдениет қалыптасады. Бұл ең бастысы, символдық  деңгейде топ мүшелерінің қарым-қатынасына байланысты, олардың өздері жасаған  бейнелері, вербалды емес мәнерлі үзіліс кезеңінде болатын қарым-қатынастан айқын көрінеді.

Жүргізілу тазалығы, сессияның  ұзақтылығы бұл қолдануда, топтық арт-терапия  формасында сияқты, олардың ұзақтылығы да әртүрлі. Уақытша нәзіктігінің шекарасы, топтық арт-терапияның формасы, ұзақ мерзімді жұмыспен оны қысқа мерзімді курстар  түрінде қолдануға рұқсат етеді. Көбнесе, бірақ мұндай топқа қатысу мерзімі алдын-ала айтылмайды. Көптеген нәрсе жұмыстың жүргізілу шартына, (стационар, психотерапиялық жасырын  әлеуметтік орталық базасы және т.с.с.) топ мүшелерінің көркем шығармашылық сабақтарының ұзақтылығына түгел қызығушылықтарына  байланысты болады. Сонымен қатар, гетерогендік құрамды есепке алғанда, көптеген ашық топтарда мүшелерінің өзіндік шығармашылық іс-әрекетке, қабілеттіктері әртүрлі оған жетудегі нәтежелерге байланысты олар біртіндеп топтан шығып кете алады. 

Ашық студиялық топтар дәстүрлі түрде арт-терапияның дамуында көп кеңістікке таралған және бұл  іс-әрекет арт-терапиялық бағыттың пионерлерімен  байланысты мысалы, А.Хилл және И.Чампернон. Осыдан кейін, бірақ топтық арт-терапияның бұл формасы, белгілі деңгейде басқаларымен ығыстырылған, гуманистің және отбасылық  психотерапия принциптері, өзгермелі  амалды қолдана бастауымен байланысты және т.с.с. топтық арт-терапия жұмысының  іске асуына, психотерапевтік әсер ету факторына, қосымша жүргізіліп отыруы керек. Осыған қарамастан, топтық арт-терапия формасын дәрежелі клиенттерге  қолданғанда, олармен жеңіске ең бастысы, басқа арт-терапиялық топтарға қатысу, қатысушылармен өте тар қарым-қатынасқа  түсуді шамалағанда, өте көп қиындықтарға байланысты (мысалы, созылмалы психикалық бұзылулары бар емделушілермен ) және басқа клиенттермен, жұмыс кезінде  ең бірінші орында жоспарда даму, олардың  шығармашылық нышандары әртүрлі  құралдар қолдану, индивидуалды шығармашылық стилі және басқа жағдайларда  болады.

Бұл топтың атауы білдіретіндей  “жабық” сөзі, бұл барлық жұмыс  процесінде қатысушылар құрамы тұрақты  болып қалады. Динамикалық (немесе аналитикалық) деп аталу себебі, бұл топтық арт-терапияның дамуындағы бұл формасына психодинамикалық бағыт көп әсерін тигізген. Сессияның  құрылымдық дәрежесі, ұзақ жұмыс істеу  барысында жоғары болмайды. Топ мүшелерінің  әрекеттері маңызды болжауды қажетті  спонтандықты және минимум психотерапевт  жағынан дерективтілікті қажет  етеді. 

Динамикалық топ ол комплекстік  топтың жұмыстық формасы өзі индвидуалды  топ мүшелерінің таңдама бірлігін, оған қоса, олардың вербалды коммуникасиясын  қажет етеді. Вербалды коммуникация топтық талдау шеңберінде, сонымен  бірге, таңдамалы жұмыс топ мүшелерінің  іс-әрекетінен ойындарынан, драмалық қойылымдарынан, рөлдік диологтарынан, дене бағыттық мінездеме  тапсырмасынан және т.с.с. жүзеге асады. Сессия барысында топ мүшелерінің  тереңге батырудан бірнеше рет  өту таңдамалық және басқарма шығармашылық түрлері, іс-әрекеттің белсенділік  басшымен де және бір-бірімен де әрекеттестікте болады.

Сессия барысында жалпы  белгілі-бір жоспарға сәкестендірілмейді, топ мүшелерінің өзекті қалыптары  және қажеттіліктері ескеріледі, сонымен  қоса, осындай атмосфереда, белгілі-бір  нақты уақытта, оны болжауға келмейтін  етіп жасайды. Бұл белгілі-бір деңгейде, басқа емес сол топ өзімен бірге  “ашық”, “тірі” құрылымдық-фуникцияналды  организациялық қозғалмалы даму жүйенің  мінездемелік ерекшеліктеріне, топ  мүшелерінің   детерминантық мінез-құлқына  және жалпы факторлық жүйелерге  байланысты. Есепке алуға тиісті шарты  жағдай күшіне, жүйелік мінездемелер және тапсырылған жұмыс мұндай топтарда, сессия барысында ерекше әртүрлі  оның мүшелерінің психикалық тәжірбиесінің  аспектілері, ұғынықты сонымен бірге, ұғынықсыз психикалық процестер  бейнелеулерінде көрінуі. Олардың  кейбіреулері ішкі жеке тұлғалық процестерге, біреулері-тұлғааралық, үшіншілері-жеке топтыққа жатқызылады. Осы уақытта осындай топ мүшелерінің жоғарғы деңгейдеге тәуелсіздіктерін сипаттайды, және өзіндік сақтаумен ұқсастырумен сипатталады. Олар өздерінің іс-әрекетін және топтық жұмыстың жүргізілуіне бақылау жасауға мүмкіндіктері бар. Олар қандай деңгейде, қандай сәтте топтық процестерге қосылу керек, қашан оларға белгілі –бір мінез-құлық еркіндігі берілетінін өздері шешеді.