Ақтөбе Хром Қосындылар Зауыты

Атмосфералық  ауаның тіршілік үшін маңызы. Экологиялық жағдайлардың  біртұтастығын  кеңінен  көрсету  үшін «қоршаған орта»   және «тіршілік ортасы» деген түсініктемелер қолданылады. Бұл жағдайда ең алғашқы болып  адамның  тіршілік  ортасы  көрсетіледі.

      Адамды қоршаған орта Н.Р.Реймерс  бойынша (1994) өзара байланысқан 

4 компонент-подсистемалардан құралған:                                      

• табиғи орта;
• агротехникамен жарамсыздандырылған орта – «екінші табиғат»;
• қолдан жасалған табиғат «үшінші  табиғат»;
• әлеуметтік орта.

Адамдарды қоршаған табиғи ортаға адамдар, жануарлар, өсімдіктер,  басқа да тірі жәндіктер өмір сүретін мекен-жай, ондағы жер-су, ауа, жел,  жылы мен суық, ас пен қорек кіреді.

       Қоршаған орта тірі және өлі  табиғаттан құралған, өзара тығыз  байланысы  бар біртұтас жүйе. Табағатта болатын барлық құбылыстар мен  өзгерістер осында өтеді.

Табиғат   байлықтарын есепсіз, бақылаусыз жұмсауға болмайтынын,   қоршаған орта бүлініп, істен шығу оңай екінін адамдар XV ғасырдың   алғашқы  жылдарынан  түсіне  бастады.  Сол  кезден  бастап  қоршаған  ортаны  қорғау деген  ұғым  пайда  болды.

        Қоршаған ортаға әлі адамның аяғы жетпеген де ғана таза күйінде    сақталады. Өйткені ол жерлерге  адамдардың  жетуі өте қиын. Жер бетінің     48051840км² жеріне адамның іс-әрекеттері жетпеген. Мұндай жерлерге    Антарктидада – 100%, Солтүстік Америкадағы – 37,5%, Ресей және ТМД   елдеріндегі – 33,6 %, Австралия және мұхиттар – 27,9%, Африка – 27,5%,   Оңтүстік Америка – 20,8%, Азия  - 13,6%, Еуропадағы – 2,8% құрлық    беттері   жатады.

Атмосфера – Жер ғаламшарының ауа қабаты  және  ол  биосфераның  құрамды бір бөлігі болып та саналады. Адам ағзасына әсер етуші  факторлардың ішінде ең маңыздысы – ауа. Себебі, ағзаға үздіксіз әсер  етеді. Атмосфералық ауаның адамның тіршілігіндегі маңызы зор:

1. ауа  оттегінің  тұрақты  көзі, ал оттегі  ағзадағы  басты  тотықтырғыш;
2. атмосфералық ауа  температуралық  реттеліс  факторы,  ағзадағы  артық жылудың бәрі  ауаға таралады;
3. күн  радиациясының жер бетіндегі мөлшері мен сапасы атмосфералық  ауаның күйіне байланысты;
4. эволюция  барысында  адам  ағзасы  мен  атмосфералық  ауа  арасында тепе-теңдік  қалыптасқан, ауаның  физикалық, химиялық  қасиетінің  өзгеруі,  шаң-тозаңның  көбеюі, өндіріс қалдықтары, патогенді микро-организмдермен  ластануы. Осы  тепе-теңдіктің  бұзылуына  және  оны салыстырмалы түрде тұрғындар денсаулығының нашарлауына  апарады.
5. ауа  табиғаттың  қозғалысы, бұлттың  түзілуі, жауын-шашынның  түзілуі,  яғни  климаттың маңызды көрсеткіштері ауада болатын құбылыстар.
6. Атмосфералық ауа өндірістегі техникалық процестерде қолданылады (мыс: жану, металл балқыту, т.б.).

Атмосферадағы  ауа  қабаты  түрлі  газдардың  жиынтығынан  құралған,  олардың  ішіндегі  ең  көп  мөлшері, яғни 78,08 % азоттың  (N) үлесіне  сәйкес  келеді.  Атмосферадағы  ауа  құрамының 20,95 % - оттегі, 0,9 % - аргон, 0,03 % - көмірқышқыл газы, ал қалғаны  неон, гелий, сутегі, метан және т. б. газдар.

Атмосфера  қабатындағы  температуралық  өзгерістерге  байланысты  жер  бетінің  биіктікке  көтерілген  сайын  бірнеше  қабатты  ажыратады.

Бірінші,  Жер бетіне  ең  жақын қабаттар  ретімен - стратосфера, мезосфера, термосфера  және  экзосфера деп аталады.

Атмосфераның  Жер  бетіндегі  жалпы  тіршілік  қабаты - тропосфера. Атмосферадағы  ауа  массасының 90 % - ға жуығы  тропосфера  қабатында     шоғырланған.  Тропосфера   қабатының орташа  қалыңдығы Жер шарының түрлі ендіктерінде  түрліше аумақты қамтиды. Мысалы  поляр шеңберінің  үстінде тропосфера 8-10 шақырым биіктікке дейінгі аралықты  қамтыса, ал  қоңыржай  белдеулерде ол  10-12 шақырым, ал  тропикалық  белдеулерде 16-18 шақырым биіктікке дейін аралықты  қамтиды. Тропосфера  қабаты  литосфера мен гидросфера  қабаттарымен  өте тығыз байланысты.

Атмосфера қабаты  өзінің  физикалық,  химиялық  және  механикалық  әсерлері  арқылы  жер  бетіндегі  жылу  мен  ылғалдылықты  үнемі  реттеп  отырады.

Химиялық   құрамы  бойынша  атмосфералық  ауа   газдардың  қоспасы   болып   табылады (О₂, N₂, СО₂  және  инертті газдар). Оттегі  атмосфералық  ауаның ең  маңызды компоненті, адам ағзасында гемоглобинмен байытып    оксигемоглобин  түзеді. Осы күйінде қандағы эритроциттер арқылы тасымалданады. Табиғатта  оттегі  тірі  ағзаларда   тотықтыру  процесінде  пайдаланады  және  жану  кезінде  тұтылады. Оттегінің  қоры  атмосферада  жеткілікті  және  мұхиттың  фитопланктондары  мен  құрлық  өсімдіктерінің  тішілігі  арқасында үздіксіз  ауаға О₂ мөлшері ауытқымайды,  20,7; 20,95%  арасында біршама тұрақты сақталады. Медицинада О₂ –ң меншікті қысымын  жасанды  түрде  аздап  жоғарылатуды  емдеу  шараларында қолданады. Таза  оттегі – улы. Егер  жануарларды таза оттегімен дем алдырса, 24 сағаттан соң тыныс алуы тоқталады.

Жер ғаламшарының атмосфера  қабатының түзілуіне байланысты  бастапқы  атмосфера және екінші реттілік атмосфера деп ажыратылады.

Ауа - адамның тішілігі  олардың аса маңызды компоненті. Ауаның  сапасы  адамның денсаулығына  ұрпақ жалғастыру  қабілетіне, ауруларға төзімділігіне және  өмір  сүру  ұзақтығына  әсер  етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2 Атмосфераның  ластануы. Ластанудың  негізгі  көздері.

 

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы I кезекте тұрған экологиялық  проблемаларының бірі – атмосфералық ауаның ластануы. Қазақстан  Республикасы  бойынша  атмосфераға  жылына  өндіріс  орындарынан 2,5млн.т., ал транспорт саласы бойынша 1млн.т. қалдықтар шығарылады. Статистика  бойынша тұрғындардың  5млн-ы ластанған, 2 млн-ы күшті ластанған аумақта тұрады. Атмосфералық  ауаның  тұрғындар  денсаулығына   қауіптілігі елді мекендердің әдетте ірі өндіріс орындарының маңында  орналасуымен түсіндіріледі.

Қазақстан  Республикасында  атмосфералық  ауаны  ластаушы  негізгі  заттар: шаңтозаң, СО, NO, NO₂, Н₂S, SO₂, NH₃, Pb және тұрақты  органикалық  ластаушылар. Бұл  қалдықтар  адам  ағзасына  спецификалық  әсер етеді. Мысалы:

Шаңтозаң –тынысалу  жүйесіне,  бауырға,  қан құрамына  зиянды  әсер  етеді, лейкоцитозға апарады. Аллергиялық  ауруларды дамытады.

СО - концентрациясының артуы –  нерв  жүйесіне  күшті әсер  етеді,  бас ауруларын дамытады, есте  сақтаудан айырылады.

 NO, NO₂-ң артуы – тыныс алу жүйесінің ауруларына  апарады. Аллергиялық ауруларды дамытады.

Н₂S – тыныс  алу  ауруларын  дамытады, асқорыту  жүйесінің, жүрек тамыр  жүйесінің  бұзылыстарына  апарады, көз  аурулары  пайда  болып, ағзаның  инфекциялық  ауруларға  төзімділігі төмендейді.

SO₂ – концентрациясының артуы еңбек қабілеттілігін төмендетеді, нерв  жүйесі қозғыш болды, бас ауырады, тыныс алу жолдарының аурулары пайда  болады.

Қорғасын –  балаларда ақыл-ойдың дамуын кешеуілдетеді,  ересектерге қан жасаушы мүшелерде асқорыту  жүйесінің мүшелеріне,  нерв  ұлпарына  зиянды әсер етеді. Органикалық ластаушылар СОЗ (галогенді  көмірсутектер,     пестицидтер, формальдегид, асбест) анкологиялық психикалық және  гармональды ауруларға апарады, зат алмасу процестерін бұзады,  иммунитетті  нашарлатады.

Ауаның  ластануы атмосфераның ластану индексімен (АЛИ) көрсетеді. Қазақстан Республикасында атмосфералық ауаның ластануымен байланысты  аурулардың  ішінде  тыныс алу жолдарының  аурулары  бірінші орында. Анкологиялық,  жүрек тамыр жүйесінің аурулары,  асқорыту, зәр шығару  жүйесінің аурулары бірінші бестікте. Қазақстан Республикасында атмосфералық  ауаның  ластануын  қадағалау   және  зиянды  әсерін  азайту  мақсатында  жүйелі  түрде  іске  асыру  ұсынылады:

1. Жаңа  химиялық  қосылыстардың  биологиялық  және  химиялық  агенттерінің  атмосфералық  ауадағы  нормативті  мөлшерін  анықтау.
2. Елді  мекендердің  территориясында санитарлық-гигиеналық  бақылау жүргізу.
3. Жаңа  өндіріс  орындарының,  қоғамдық  ғимараттардың,  тағы  басқа құрылыс нысандарының  құжаттарын  экологиялық экспертизадан  өткізу.
4. Өндіріс орындарының, санитарлық қорғаныс аймақтарының шекараларын  анықтап  тазартушы  құрылғылармен  қамтамасыз  ету.
5. Автокөліктердің атмосфераға зиянды әсерін тежеу (қалдықсыз  отынға  көшу, жаңа тазартқыш  құрылғылар  қолдану, техникалық  тексерістен  өтуін  қадағалау).
6. Тұрғындар  денсаулығына  атмосфералық  ауа  ластануының  әсерін  қадағалау, денсаулық көрсеткіштерін анықтау.

1.2.1. Қара  металургия. Өндіріс орындары  атмосфералық  ауаны белсенді  ластаушылардың  бірі - қара металлугия атмосфераға темір руданың шаңы  SO₂, СО, NO₂, метал оксидтерін,  тағы  басқа заттарын  шығарады. Мысалы: 1 тонна болат балқыту нәтижесінде атмосфераға 3000-4000м³  газ бөлінеді. Оның  ішінде  60кг  СО, 3кг SO₂  бар.

1.2.2. Түсті  металлургия. Оның  қалдықтарында мырыш, қорғасын, шаңтозаң,  SO₂, фтор  қосылыстары, ауыр  металдардың оксидтері  т.б. кездеседі. Таралу аймағы  4-5км. Сондықтан  олар  қауіпті  болып  саналады. Электролиз  арқылы  металдық  аллюминий  шығарған  кезде  электролизді  ванналардан  атмосфералық  ауаға  газ  тәрізді  және  шаңның  түрлі  фторлы  қосылыстары  көп  мөлшерде  түседі. 1тонна  аллюминий  алғанда  33/47кг  фторға  дейін   жұмсалады, оның  65%-ы  атосфераға  түседі.

1.2.3. Мұнай өндіру, мұнай өңдеу және  мұнай химиялық  өзгерістер. Мұнай  өңдеу  зауыттары  атмосфералық  ауаға зиянды  заттардың тасталуы  қондырғылардың  толық емес  герметизациясынан болады. Оның  ішінде  ең  қауіптілері ацетилен, хлорлы көмірсутектер, бензопирен, сақиналы  көміртек.

    Синтетикалық  каучук  өндіретін   зауыттар  атмосфераға  стирол, дивинил, толуол, ацетон  және  т.б.  зиянды  заттар  тастайды.

1.2.4. Химиялық  өндіріс. Бұларға  өнеркәсіп  орындарының  үлкен  топтары жатады. Олардың өндірістік  қалдықтарының  тасталуының  құрамы  алуантүрлі химиялық қосылыстардың  көбісі адам ағзасы үшін токсикалық  болып табылады. Өнеркәсіптің негізгі тастандыларына көміртегі, азот қышқылы, күкірт  ангедриді, аммиак, бейорганикалық  өндірістің  шаңдары,  органикалық заттар,  күкіртсутегі,  хлорлы  қосылыстар, фторлы  қосылыстар  және  т.б.  жатады.

1.2.5. Автокөліктердің тастандылары. Қазіргі кезде АҚШ, Жапон елдерінің ірі қалаларында атмосфералық ауаның автокөліктер арқылы ластануы 90%-ға жеткен. Автокөліктердің түтіні, адамның тыныс алу деңгейіне де таралады. Қалалық жерде түтіннің ауада сейілуі қиындау. Бір автокөлік жылына 800 кг СО, 220кг С_хН_у, 40кг NO, NO₂ бөлінеді.

1.2.6 Ауыл аймақтарында атмосфераны  ластайтын негізгі көздер. Ауыл аймақтарында ауаны ластайтын негізгі көздерге мал, құс фермалары, ет өндіретін өндірістік кешендер, энергетикалық және жылу өндірістері, ауыл шаруашылығында   қолданылатын   пестицидтер   жатады. Мал және   құс орналасқан аумақта атмосфералық ауаға үлкен қашықтыққа дейін аммиак, күкіртсутегі және тағы басқа иісі бар газдар таралады. Сонымен қатар атмосфералық ауаны негізгі ластайтын алқаптарда қолданылатын пестицидтер мен минералды тыңайтқыштар да зор ықпал етеді. Пестицидтерді атмосфераға олардың ШМК-нан аспаған жағдайда ғана қолдануға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3 Ауаны  таза  сақтаудың  ұйымдық  шаралары

 

Ауаны  ластаушы  заттарды  зерттегенде  туатын  қорытынды – бұл  тірі  организмдер  үшін таза  ауаның зор маңызды екендігі. Егер ауаның құрамындағы шаң мен тозаң 0,02 мг/м³-ден артық болмаса, ондай ауа таза болып есептеледі. Көп жылдар  бойына жиналған мәліметтерге қарағанда ауылдық жердегі ауада шаң-тозаң 0,05-0,1 мг/м³, ал  қалаларда 2,5-3 мг/м³  болады.

    Өкінішке  орай, кейбір өндіріс  орталықтарында  бұл  көрсеткіш  100 мг/м³-ге  дейін жетіп жатады.

    Атмосфералық  ауаны  таза сақтау  шараларын  жүзеге  асырғанда  мына жағдайларды  ескеру  қажет:

• таза  ауа  жер  шарындағы  тірі организмдердің бәріне  де керек;
• ауаның  тазалығы  адамдардың  іс-әрекетінен  көп  бұзылады;
• ауадағы  зиянды  заттар  үлкен  жылдамдықпен алыс  аймақтарға  тарап  жатады.

    Атмосфералық  ауа  мемлекеттік  шекарамен  санаспай, ластаушы  заттар  бір орында тұрмай, үнемі көшіп жүреді. Атмосфераның  жоғарғы қабаттарында  ауа көлденең  бағытта сағатына  100-150 км. жылдамдықпен, қозғалып  алыстағы  елдердің  үстіне  жетіп жатады.

    Мысалы: батыс  шекара арқылы  Ресей, Украйна, Беларусь жеріне  жыл сайын  1,4 мм., күкіртті  ластаушы  заттардың келетінін жоғарыда  айттық. Олардың заңсыз, бейтарап  халге келтіру үшін  1,5 миллион тонна әкті  топыраққа шашып сіңіру қажет. Бұл үшін  жыл сайын 40  миллион АҚШ доллары мөлшерінде  шығын шығару  қажет.

    Арал  теңізінің  кеуіп  қалған  түбінен  жыл  сайын, 140 миллион  тонна шамасында шаң-тозаң,  тұз   қышқылдары  ауаға  көтеріледі. Олардың мөлшері  үлкен, салмақтылары  800-1000 км-ден  кейін  жерге   қайта  түседі  де, уақ   және  жеңілдерді  Белорусь,  Литва,  Монголия   елдеріне  дейін   жетеді.

Екібастұз  көмір  алқабынан  жыл  сайын  150 миллион  тонна  шамасында  шаң-тозаң, күл  мен  күйе  ауаға  көтеріліп  Орта  Азия, Сібір, Монголияға  жеріне  дейін  тарайды.

    Жер  жүзінде  осындай   ауаны  көп  ластайтын өндіріс  орындары  толып  жатыр. Сондықтан   ауаның  тазалығын  сақтау  жеке  елдің  ғана  емес, дүние   жүзіндегі  барлық  мамлекеттер   бұған  ат  салысуы  керек,  әрине, бұл  мәселені  әр  мемлекет  өз  мүмкіншілігіне  қарай  шешеді. Атмосфералық  ауаны   таза  сақтау  үшін  мынадай   ұйымдық  шаралар  жүргізіледі.