Этнаастраномія. Сувязь з зоркамі праз культурную прызму

Такім чынам, Венера замест Сонца выступала як нявеста (ці жонка, сяброўка) Месяца. Пэўныя паралелі можна правесці з балцкім міфам «Нябеснае вяселле», змест якога ў наступным: Месяц, муж Сонца, заляцаецца да Ранішняй (ці Вячэрняй) зоркі, пасля чаго Пяркунас (ці Сонца) мячом рассякае твар здрадніка-Месяца, прычым гэта паўтараецца перыядычна і пастаянна. Хутчэй за ўсё, Месяц у міфы заляцаецца да Вячэрняй зоркі, бо ў гэты час Сонца знікае з неба. Венера паўстае як суперніца Сонца, бо сваім бляскам яна пераўзыходзіць усе астатнія зоркі.

Традыцыйна ў міфалогіі  Венера — жаночы персанаж, аднак  ёсць звесткі, якія ўказваюць на існаванне і мужчынскага персанажа. У Латвіі ён завецца Auseklis. У адным з варыянтам міфа «Нябеснае вяселле» распавядаецца, як Сонца выдае сваю дачку замуж за Аўсекліса, але Месяц адымае ў яго нявесту, з-за чаго Сонца разрубае яго мячом. Наяўны беларускі матэрыял сведчыць пра тое, што мужчынскі персанаж Венеры ў нас невядомы. Аднак, не выключна, што беларускі міфалагічны персанаж Аўсень можа быць роднасным латышскаму Аўсеклісу. Вобраз першага звязаны з Новым годам, а вобраз другога — з Венерай у ранішняй бачнасці. Прычым, імя Аўсень можа быць этымалагічна суаднесена з такімі персанажамі індаеўрапейскай міфалогіі, як лат. Усыньш, літ. Аўшра, лац. Аўрора, вед. Ушас, ст.-грэц. Эас. Усе тыя боствы з’яўляюцца ўвасабленнем світанку, зары, узыходу Сонца, а гэта як раз той час, калі на небе бачна Венера (Ранішняя зорка). Гэтае пытанне патрабуе далейшага грунтоўнага вывучэння.

Як ужо адзначалася, планета  Венера даволі часта ўзгадваецца  ў замовах, прычым у кожным з відаў (ад усіх хваробаў, любоўныя замовы, паляўнічыя і гаспадарчыя замовы і г.д.). Можна патлумачыць і прычыну такога частага і шырока распаўсюджанага згадвання Зарніцы і Вечарніцы, бо яны — «божыя памашніцы», самі маюць нябеснае паходжанне, а таму могуць дапамагчы людзям і данесці іх просьбы да Бога. Перш, чым прывесці прыклады назваў Венеры ў замовах, трэба адзначыць, што у іх ранішняя і вячэрняя зоркі даволі часта атаесамляюцца з зарой — свячэннем неба перда узыходам або заходам Сонца. Аднак, нярэдка ўдакладняюць: «Добрай парой, вячэрняй зарой, вячэрняй зараніцай, божай памашніцай, прыступі, памажы рабе божай…». З гэтага прыкладу бачна, што час ранняй (вячэрняй) зары, калі з’яўляецца на небе Зарніца (Вечарніца) — найбольш спрыяльны час сутак для «шаптання». Таксама не трэба блытаць і атаесамляць боства зары з боствамі ранішняй і вячэрняй бачнасці Венеры, нягледзячы на падабенства іх функцый у замовах. Беларускаму боству зары будуць адпавядаць вед. Ушас, гр. Эас, лац. Аўрора, літ. Аўшра, лат. Усыньш, а Зарніца і Вечарніца з’яўляюцца самастойнымі персанажамі, хаця назва «зара-зараніца» часам у замовах адносіцца і да зары, і да Венеры.

Зарніца і Вечарніца ў  замовах узгадваюцца разам ці паасобку і маюць назвы і пазначэнні: Вячэрняя зара-зараніца, усяму свету  памачніца; Зоры-зараніцы, божы памашніцы; Дзве зары-зараніцы, родныя сястрыцы; Зоры-заранічкі, божы памашнічкі; Ранішняя зараніца, божая памашніца; Вячэрняя зарніца, гасподняя памачніца; Зоры-зараніца, гасподні памашніцы; Зоры-заранічкі, Богу памачнічкі; Зарніцы, родныя сястрыцы; Зоры-зараніцы, красныя дзявіцы; Ранняя (Вячэрняя) зорачка і інш. Зара ў сваю чаргу мае назвы: Зара-зараніца, Гасподня памашніца; Зара-заранічка, божая памачнічка; Зара зарушчая; Святая гасподня, вялікая зара-зараніца, (рабы Дар’і) памашніца; Ранная зара; Ранняя зарыца, усяму свету памачніца; Зара-зараніца, божая памашніца; Зара-зараніца, спутняя памашніца і інш. У замовах Зарніца і Вечарніца дапамагаюць людзям самі, ці з’ўляюцца пасярэднікамі паміж людзьмі і Богам, да якога звяртаюцца па дапамогу. Звычайна згадваюцца дзве зары, але ёсць і замовы, дзе іх тры, напрыклад: «На моры, кіяне ляжыць тры псы: адзін чорны, адзін рабы, трэці белы. Чорны выбрэхуя вячэрнюю зару, а рабы палуношную, а белы ранешнюю». Магчыма, тут адбылося сумяшчэнне павер’яў аб дзвюх зарніцах (сёстрах), якія памагаюць людзям і аб трох Долях (таксама сёстрах), якія вызначаюць лёс кожнага чалавека. Паданне аб трох Долях запісаў А. Сержпутоўскі. Можа ўзнікнуць пытанне, а чаму ў замовах Долі выступаюць як зоры (зоркі)? Адказ на гэтае пытане лёгка адшукаць: сузор’е Арыёна (дакладней яго частка — Пояс Арыёна) мае назву «Тры сястры», і складаецца з трох зорак, выцягнутых амаль у правільную простую лінію. Таму павер’і, якія адлюстраваны на зорным небе, маглі сумясціцца.

У выніку можна  адзначыць наступнае. Вобраз планеты  Венера знайшоў адлюстраванне ў  беларускім фальклоры і традыцыйных  павер’ях. У народнай свядомасці Венера ўспрымалася як два асобныя нябесныя целы — Зарніца і Вечарніца, падзел якіх адбыўся ў адпаведнасці з часам, калі планета бачна на небе, прычым яны не атаесамляліся. Прасочваюцца два міфалагічныя сюжэты з удзелам Зарніцы і Вечарніцы: Дзве сястры — служкі Бога («божыя памашніцы») і яго магчымыя дочкі, якія выконваюць даручэнні Бога. Дапамагаюць людзям, адна абуджае раніцай, кліча на працу, а другая заклікае адпачываць і даглядае за зямлёй перад надыходам начной цемры. Вечарніца (ці Зарніца) выступае як жаночая пара Месяца (нявеста, жонка). Гэтая сямейная пара ўдзельнічае ў фармаванні сусвету і спрыяе чалавечым шлюбам.

Венера адлюстроўвае ў міфалагічнай свядомасці жаночы, мацярынскі пачатак. Дзве яе бачнасці часта выступаюць як дзявіцы-сёстры. У замовах, магчыма, да Венеры адносіцца  зварот «Матка Зорка!», а таксама  ў замовах часта зоры-зараніцы ўзгадваюцца побач з Прачыстай, напрыклад: «Госпаду Богу памалюся, Прачыстай мамке пакланюся, я з словам, Бог з помаччу. Зоры-заранічкі, божыя памашнічкі, памагалі Богу, памажыце і нам…».

Да Венеры (Зарніца, Вечарніца) звяртаюцца ў замовах  ад усіх хвароб і напасцяў, з практычнымі  гаспадарчымі мэтамі, бо Венера — прадстаўнік  нябеснай сферы, мае боскі характар, мае сувязь з Богам і з’яўляецца пасярэднікам паміж людзьмі і  ім. Зарніца і Вечарніца таксама спрыяюць дабрабыту і дастатку. Акрамя таго, месцазнаходжанне Венеры на небе служыла сродкам для вызначэння часу і арыентацыі ў прасторы.

2.2. Вялiкая  Мядзведзiца

Вялiкая Мядзведзiца – Воз, Воз з медзведзямi, Воз  фараонскi, Возок, Воз з дышлем паломаным, Вялiкi вос, Конь, Конь з вазом, Конь i калёсы, Павозачка Алiяшова, Каляснiца, Карэта ("У гэтай карэце Элiяш (Iлля) ездзiy"), Каляска,Бричка, Брычка св. Якуба, Буда, Iльлёy воз, Кiш, Рандэлечак, Палойнiк, Апалонiчак, Коyшык, Чаша, Сiтца(о), Сiтка(о), Сiточка, Сiт(ц)о, Стажар'е, Гражуля колы,Вядзмедзiца, Вялiкая Мядзведзiца, Пасажыркi, Популярна гвязда ("на паyночы свецiць, як вос"), Сахачы, Калясвица (Кола), Карэц, Калёсы, Бальшыя Калёсы, Майсаш, Пiясаш, Папрыца. Назва Воз звязана з yяyленнем беларусаy пра Каляду, якая на iм прыязджае на свята (што цiкава, падчас свята Каляд (25 снежня ст.ст) прыблiзна апоyначы дышла ўтварае прамую ўсход – дышла – захад, цi, як гаварылi ў народзе: "Воз перавёрнуты дагары нагамi".

Як вядома, воз, вазок – павозка з кузавам цi парадныя санi з сядзеннем. Такiм чынам гэтая група назваў (Воз, Возок ды iнш.) суадносiлiся, па-першае, з зiмовым святам Калядаў, а па-другое, – з зiмовымi сродкамi перамяшчэння. Наступная найменнi (Карэта, Каляснiца, Iльлёў воз, Алiяшова (Алiя=Iлля) Павозачка ды iнш.) звязана з святым Iллёй – прарокам, цi, значна радзей, са св. Якубам. Беларусы i iншыя хрысцiянскiя народы ўяўлялi Iллю на небе ў вогненнай каляснiцы з вогненнымi коламi, запрэжанай чатырма крылатамi коньмi: "Iлья – заведатель над Пяруном; ён у огняной коляснiцы ездя по небу...". Менавiта ў гэтай зорнай каляснiцы i ездзiў ён дарогаю зорнаю, Млечным Шляхам. Увогуле ж, гэтае ўяўленне iснавала ўжо ў хрысцiянаў Старажытнага Рыма. Так, калi тагачасныя святары асуджалi захапленне коннымi спаборнiцтвамi на каляснiцах, iм адказвалi, што калi прарок Iлля yзнёсся ў нябёсы на каляснiцы, то майстэрства вазнiцы ў цырку не можа быць святатацтвам. Больш за тое, падчас свята гэтага святога (20 лiпеня па старым стылi) Вялiкая Мядзведзiца роўна апоўначы размешчана паралельна гарызонту.Такiм чынам, гэтая група назваў звязана з летнiм святам (Iллi) i летнiмi сродкамi перамяшчэння. Верагодна, першапачаткова назвы Вялiкай Мядзведзiцы чаргавалiся згодна са зменамi пораў года: так, напрыклад, зiмой называлi Воз, а летам – Карэта (Каляснiца ды iнш.). Пацверджанне гэтаму можна знайсцi ў наступнай песнi:

Благаславi, божа мiлы, зiму замыкацi,

Зiму замыкацi, вясну  аклiкацi.

Зiмой у вазочку, вясною ў чаўночку,

У цёплым леце ў  карэце.

Але, магчыма, з  цягам часу ў розных мясцiнах захавалася толькi адна нейкая назва.

Трэба дадаць, што  папярэднiя найменнi былi звязаны раней з уяўленнем пра нябесную каляснiцу, у якой душы нябожчыкаў па Млечнаму Шляху перавозiлiся y замагiльнае царства. З iм, вiдаць, суадносiцца i наступны звычай: "Гроб большею частью везут, очень редко несут, хотя бы кладбище было в самом близком разстоянии от деревни". Як вядома, усе функцыi ды атрыбуты паганскага бога Перуна з прыходам хрысцiянства былi перанесены на святога прарока Iллю. Тады можна дапусцiць, што раней назвы былi звязаны з гэтым богам. Пэўныя паралелi ў назвах сузор'я ёсць i ў iншых народаў. Немцы называюць Вялiкую Мядзведзiцу Woenswagen цi Wagen des Wodan (Каляснiца Воўтана (Одзiна)), а галандцы – Helwagen цi Wagen des totenreichs (Каляснiца Царства Мёртвых). На нябесных каляснiцах душы нябожчыкаў перавозiлiся ў царства Одзiна. Гэтая назва выкарыстоўвалася i ў замовах: "Стану пад ясным небам, пад яснымi зарамi, перад дробнымi звяздамi, перад жаркiм сонцам i ясным месiкам i нябеснаю каляснiцаю".

Наступная група  найменняў (Чаша, Коyш, Сiтца ды iнш.) звязана з прадметамi побыту. Так, апалонiк – гэта вялiкая лыжка, якой налiваюць ежу: "Зоркi раскiданы так, што паходзя на апалонiчак"; карэц – коўш. Сiта – прылада, зробленая з конскiх валасоў для прасейвання мукi. А яшчэ так называюць шапку, што засланяе твар, каб пчолы не кусалi: "Чатыры колцы i ручонка – Алiяшова павозачка, цi сiтца".

А вось стажар'ем называюць жэрдку, якая ставiцца для апоры ў сярэдзiне стога, пад нiз якога насцiлаюць галлё i салому. Вiдаць, у наступным паданнi "сем мяшкоў" гэта сем зорак Стажар'я: "У аднаго селянiна быў парабак, якi дзiвiўся, якiм чынам з некалькi коп ячменю абмалочваецца столькi, што няма куды дзець: усяго ў клець нельга перацягаць. I падумаў парабак: тут нешта нядобра – дапамагае або дамавiк, або ведзьма. Адным разам уначы адправiўся ён на гумно, прытаiўся за токам i пачаў чакаць. Чакаў-чакаў i вось бачыць – iдзе дамавiк i нясе сем мяшкоў на спiне, i гаспадар выйшаў яму насустрач. Павiталiся яны высыпаў нячысцiк ячмень у ток i зноў пайшоў па мяшкi. Гэта працягвалася ўсю ноч, да пеўняў. Працаўнiк быў хлопец набожны: як толькi запеў певень, ён перахрысцiўся сам i перахрасцiў i хату, i ток, i ячмень... I, вiдаць, у такi фатальны час перахрысцiў, што раптпм пачаўся пажар, спачатку ў току, потым у хаце, знiшчыўшы ўсё ўшчэнт. I гаспадар, i дамавiк згарэлi". Вось, вiдаць, i дагэтуль гараць тыя мяшкi зоркамi на небе. Прычым трэба ўлiчваць, што паданне непасрэдна датычыцца назвы Стажар'е, цi Купкi, а не пэўнага сузор'я (Вялiкай Мядзведзiцы цi Плеядаў).

Назва Гражуля  Колы, што значыць Крывы Воз (колы=воз, а gri(ulo – крывы, лiтоўск.), звязана з лiтоўскай назвай гэтага ж сузор'я – Didieji Gri(ulo Ratai (Вялiкi Крывы Воз).

Сахачы –  лось. Увогуле назва "Лось" сустракаецца ўжо ў кнiзе "Хождение за три моря" (XV ст.) Афанасiя Нiкiцiна: "Во Индии же бесерменьской, в великом Бедери, смотрел есми на Великую ночь, на Великий же день – Волосыни да Кола в зорю вошли, а Лось головую стоит на восток".

Як мы бачым, некаторыя назвы Вялiкая Мядзведзiця набыла з-за свайго знешняга выгляду (Сiтца, Коyш i пад.), а некаторыя – адпаведна абарачэнню Зямлi за суткi (Воз, Карэта i iнш.). Магчыма, старажытным назiральнiкам здавалася, быццам гэтая карэта ездзiць вакол нейкага цэнтра (Палярнай зоркi). Заўважыўшы пэўную рознiцу ў размяшчэннi Вялiкай Мядзведзiцы на небе за ноч, можна было вызначаць час: "С поўначы вос пераходзiць на поўдзень – ужо рано блiска", цi "бывала як жануць валэ, то кажуць: "Ужэ Каляска зышла"". Акрамя таго, iснуе пэўная сувязь памiж становiшчам Вялiкай Мядзведзiцы i каляндарнымi святамi (Каляды, Iлля).

2.3. Млечны  Шлях

Млечны шлях – Гусiна дорога, Гусеча дорога, Диким  гусям дорога, Птушыны шлях, Птушыная дарога, Дорога в Иерусалим, Большой  столб, Чумацка дорога, Стан, Дорога, Госьцинэц, Малочна дарога, Малочны Шлях, Святая Дарога

Гусiна цi Птушыная дарога – шлях, па якiм птушкi ляцяць у вырай. У вёсках, напрыклад, кажуць: "Як гусiнаю дарогаю сплыве ŷсё  малако, то яна так пабялее, што  кожная птушка чужэстаронная знае, кудою ёй ляцець у цёплые краi" цi "Мiнуŷ спас – ужэ на небе дорожкi, ужэ птаство лецiць у поŷрэй", г.зн. менавiта ŷ той час розныя птушкi пакiдаюць свае гнёзды. Акрамя таго, беларусы ды iншыя народы верылi, што людскiя душы ŷ вобразе птушак пасля смерцi чалавека па гэтай зорнай дарозе адпраŷляюцца ŷ рай. Лiтоŷцы, напрыклад, Млечны шлях называюць Paukšciu kieles (Птушыны Шлях), эстонцы – Linnu-tee-rada (След Птушынага Шляху), башкiрцы – Коз Юлы (Гусiны Шлях), фiны – Linnunrata (Птушыны Шлях). З гэтай назвай перагукваецца i iншая: Дарога в Иерусалим и Святая Дарога. Верагодна, гэта тая дарога, па якой падчас свята Ушэсця Хрыстос, а таксама душы людзей вяртаюцца дамоŷ, у нябесны град, г.зн. у рай. Згодна з хрысцiянскiмi канонамi святкаванне адбываецца на саракавы дзень пасля Вялiкадня. У гэты дзень беларускiя гаспадынi абавязкова пяклi блiны: "Трэба Хрысту напекти анучы, щоб було у що абуватца! Абуитца и поŷдя ŷжэ от нас на небу!". А вось урывак з песнi, якую спявалi падчас гэтага свята:

А ў Бога дарога i доŷга i шырока,

Рана, рана i доўга i шырока.

Чумацка Дарога. Як вядома чумакамi, называлi працаŷнiкоŷ, якiя займалiся вознiцтвам. Вiдаць, нашы продкi ŷяŷлялi сабе нябеснага чумака, якi перавозiць па гэтай зорнай дарозе душы нябожчыкаŷ у свет памерлых. Таму i называлi Млечны шлях – Чумацкiм шляхам. Падставай для гэтай высновы, па-першае, служыць выраз: "По чумацкой дорозi птаство iдзе", дзе птушкi – душы людей. А па-другое, можна параŷнаць аналагiчныя назвы ŷ iншых народаŷ. Напрыклад немцы называююць Млечны Шлях Helweg (шлях Геллы), г.зн. шлях у замагiльнае царства Геллы, цi Woutanes weg (шлях Одзiна) – шлях у царства Одзiна. У Рыгведзе – шлях Ямы: "Иди, возглашалось усопшему, по тому пути, каким прежде шествовали наши предки; ты должен узреть высоких властителей Яму и Варуну", а на санскрыце gopatha (шлях каровы), цi шлях, па якiм нябожчыкi iшлi за нябеснай каровай. У маi ж, на русальны тыдзень, гаспадынi апырсквалi малаком дарогу, якою хадзiла гавяда да вадапою на выган. Так яны паказвалi шлях нябожчыкам, бо, як вядома, русалкамi лiчылiся душы памерлых дзяŷчат. У гэтым звычаi захавалася вераванне пра нябесную малочную дарогу. Магчыма, iснуе iншая iнтэрпрытацыя, больш звязана не з духоŷным, а прагматычным аспектам. Так, чумакамi ў XV – першай паловы XIX ст. называлi гандляроў, якiя ездзiлi на вазах у Прычарнамор'е, пераважна па соль: