Способы управления суда в городах с Магдебурским правом

УВОДЗІНЫ

 

Самакіраванне было зыходным момантам развіцця сацыяльна-палітычнага жыцця гарадоў ва ўсіх без выключэння краінах феадальнай Еўропы – у адных раней, у другіх пазней. Як адзначыў З.Ю. Капыскі, гарадское самакіраванне ва ўсходнееўрапейскіх гарадах склалася яшчэ задоўга да з’яўлення магдэбургскага права. «Когда магдебургские патриции только собирались выкраивать из феодального права – «Саксонского зерцала» – юридические одежды своему городу, на берегах Западной Двины и Днепра – в Полоцке и Киеве – давно уже шумело древнерусское вече, правили городами «мужи», старшины, тысяцкие, сотники, десятники, а в их судебных решениях звучал суровый голос «Русской правды»» [32, с. 73]. Можна згадзіцца з гэтай думкай, удакладніўшы яе наступным чынам: калі магдэбургскае права прыйшло на беларускія землі, там ужо былі элементы свайго мясцовага самакіравання. Магдэбургскае права з’явілася новым штуршком для дальнейшага развіцця і канкрэтызацыі гэтага інстытута ў дачыненні да беларускіх гарадоў.

Развіццё рамяства і гандлю ў гарадах пераўтварала іх у цэнтры гаспадарчай дзейнасці. У гарадах працавалі рамеснікі, вёўся гандаль, праводзіліся ярмаркі, на якія прыязджалі жыхары іншых мясцовасцей, а таксама купцы ўсёй дзяржавы і па-за мяжы. Павелічэнне гаспадарчага значэння насельніцтва гарадоў выклікала выдзяленне купцоў і рамеснікаў у асобную сацыяльную групу мяшчан. У сярэдзіне XV ст. такая сацыяльная група ўжо склалася і ішоў хуткі працэс яе прававога афармлення, і ў першую чаргу, шляхам атрымання гарадамі прывілеяў на магдэбургскае права.

Зразумела, што чым больш прыкметнай станавілася роля гарадоў у эканамічным жыцці дзяржавы, тым настойлівей гараджане выступалі з патрабаваннем палітычных гарантый у грамадстве. Умовы феадальнай эпохі дыктавалі прадастаўленне такога роду гарантый у форме саслоўных прывілеяў, якія складалі базу сацыяльна-палітычнага быту пануючага класа.

Сваю назву «магдэбургскае права» атрымала ад горада Магдэбурга. Магдэбург – гэта адзін са старажытнейшых гарадоў Германіі. У 805 г. ён ужо быў у ліку найбольш важных гандлёвых пунктаў. Магдэбургскае права развівалася пад уплывам умоў, якія садзейнічалі выдзяленню асобай галіны гарадскога права, у аснове якой ляжала ідэя свабоднай гарадской абшчыны.

Першай мэтай, якой дабіваліся гараджане ва ўсіх дзяржавах феадальнай эпохі, было права арганізацыі гарадскога жыцця на аснове самакіравання. Самакіраванне гарадскіх абшчын узнікала і развівалася на аснове прывілеяў, выдаваемых вялікім кзязем ці ўласніку горада, ці гараджанам. Права гарадоў паступова пашыралася і за горадам было прызнана права ўнутранай заканадаўчай дзейнасці. У канцы ХІІІ ст. з’явіўся горад у юрыдычным сэнсе, як абшчына свабодных людзей з правам уласнай юрысдыкцыі і самакіравання, ярмарачным правам і правам свабоднага гандлю і іншых цэхавых рамёстваў. Што тычыцца норм грамадзянскага, крымінальнага і іншых галін права, то тут дзейнічалі нормы звычаёвага права. Важным паказчыкам гарадскога права была і судовая практыка. Такім шляхам развівалася і складалася права свабодных абшчын. Развіццё гэта насіла партыкулярны характар, бо не было агульнага ўзору, абавязковага для прымянення ўсімі гарадамі. Аднак такая адасобленасць гарадоў, па сцвярджэнні Ф.В. Тараноўскага, паралізавалася існуючым звычаем, згодна якому гарады, якія ўпершыню набывалі права на самакіраванне, атрымлівалі ад уласніка прывілеі на карыстанне правам аднаго са старых гарадоў. У такіх выпадках новы горад ці яго ўласнік звяртаўся да аднаго са старых гарадоў з просьбай даслаць яму сваё права [45, с. 26].

Такім чынам, распаўсюджванне гарадскога права ўяўляла сабой доўгі шлях запазычанняў: адзін горад атрымлівае права ад другога і ў сваю чаргу перадае трэцяму і г.д. Паступова вылучыліся два найбольш старажытныя асяроддзі распаўсюджвання гарадскога права – Любэк і Магдэбург. Апошні быў найбольш вядомым, і гарадское самакіраванне ўвайшло ў гісторыю пад назвай «магдэбургскага права».

Высвятленне пытанняў аб арганізацыі і дзейнасці органаў кіравання, іх месца ў агульнаграмадскай палітычнай і сацыяльнай структуры дзяржавы перыяду ВКЛ з’яўляецца праблемай мала вывучанай ў сучаснай навуковай літаратуры. Тыя спробы асобных даследчыкаў, якія звярталіся да гэтай тэмы, не могуць нас задаволіць у сучасны момант па прычыне таго, што, па-першае, такія даследаванні праводзіліся ў асноўным у XIX-першай палове XX стагоддзя, па-другое, у апошнія гады ўведзены ў навуковы ўжытак новыя матэрыялы па гэтых пытаннях, па-трэцяе, сучасная прававая навука ўсё часцей звяртаецца да гістарычных каранёў адпаведнай з'явы ў мэтах стварэння найлепшых умоў для рэарганізацыі і функцыянавання таго ці іншага інстытута ўлады.

Усё вышэйпералічанае і абумовіла актуальнасць абранай тэмы дыпломнай працы.

Мэтай дыпломнай працы з'яўляецца сістэмнае і комплекснае даследаванне прававога статусу органаў кiраваня і суда ў гарадах з Магдэбургскiм правам на Беларусi.

У адпаведнасці з дадзенай мэтай у дыпломнай працы пастаўлены наступныя задачы:

1. Ахарактырызаваць прававы статус войта;

2. Прааналізаваць прававы статус магістрата і ахарактарызаваць паўнамоцтвы службовых асоб магістрата;

3. Прааналізаваць склад і кампетэнцыю войтаўска-лаўніцкаго суда;

4. Ахарактырызаваць склад і кампетэнцыю бурмістраўска-радзецкага суда;

5. Прааналізаваць асаблівасці структуры і дзейнасці органаў гарадскога кіравання ў прыватна-уласнiцкiх гарадах з Магдэбургскiм правам;

6. Ахарактырызаваць асаблівасці дзейнасці судовых органаў ў прыватна-уласнiцкiх гарадах з Магдэбургскiм правам.

Структура дыпломнай працы ўключае ўводзіны, тры раздзелы, заключэнне, спіс выкарыстаных крыніц.

Метадалагічную аснову дыпломнага даследавання склаў усеагульны дыялектычны метад спазнання грамадскіх працэсаў і сацыяльна-прававых з'яў. У якасці прыватных метадаў ужываліся статыстычны, гістарычны, лагічны і параўнальна-прававы, дакументальны метады.

Шматлікія навукоўцы ў сваіх працах надавалі вялікую ўвагу гэтаму пытанню, сярод іх найболей яркімі прадстаўнікамі з'яўляюцца: Місарэвіч Н.В, Сільчанка М.У., Юхо І.А., Доўнар Т.І., Капыскі З.Ю. і некаторыя іншыя.

 

 

 

 

 

 

ГЛАВА 1

ОРГАНЫ КІРАВАННЯ Ў ГАРАДАХ З МАГДЭБУРГСКІМ ПРАВАМ

 

 

1.1 Прававы статус войта

 

Часцей за ўсе даследчыкі пры аналізе пытання аб арганізацыі і дзейнасці органаў кіравання і суда гарадоў з магдэбургскім правам звярталіся да прававога становішча і паўнамоцтваў цэнтральнай фігуры магістрата – войта.

Ва ўводзінах да тома I Архіва паўднева-заходняй Расіі часткі 5 «Акты аб гарадах» У.Б. Антановіч прыводзіць некалькі агульных меркаванняў адносна пасады войта [45, с. 66].

Хаця гэта даследаванне выходзіць за межы Беларусі, але, калі мець на ўвазе агульнае дзяржаўнае жыццё Украіны і Беларусі ў межах ВКЛ, а таксама і тое, што ў арганізацыі органаў кіравання гарадоў Беларусі і Літвы было многа агульнага, уяўляецца слушным прывесці разважанні У.Б. Антановіча.

Пры разглядзе поглядаў У.Б. Антановіча трэба памятаць яго агульную думку аб тым, што арганізацыя органаў кіравання па магдэбургскаму праву разбурыла ўжо існуючае самакіраванне. Па У.Б. Антановічу, гэтая страта грамадскага самакіравання адбылася падвойным шляхам: «1) прызначэннем князскім урадам «мескіх» войтаў, з правам перадаваць сваю ўладу па спадчыне і перадачай на іх карысць, спецыяльнымі прывілеямі, права суда над мяшчанамі і 2) фактычным пашырэннем улады стараст» [45, с. 66].

У.Б. Антановіч звяртае ўвагу на супярэчнасць прывілеяў, якія даюцца войтам, і прывілеяў, якія даруюцца непасрэдна гарадам (месцам). У той час, калі гарадскія прывілеі даруюць права на стварэнне органаў кіравання, вызначаюць іх судовыя правы і, такім чынам, гарантуюць месцам, да пэўнай ступені, самакіраванне, прывілеі, выдадзеныя непасрэдна войтам, перадаюць апошняе права князя на суд над мясцовымі жыхарамі, якія яшчэ не падлягалі суду старасты: разам з тым, войту выдзяляецца значная частка гарадскіх зямель і прыбыткаў. На аснове гэтага У.Б. Антановіч прыходзіць да высновы, што пасада войта сумяшчала ў сабе два розныя значэнні: на падставе аднаго з іх войт набываў зямельную ўласнасць і станавіўся ў шэрагі служылага стану – земян, палажэнне выгаднае само па сабе пры паступовым развіцці ваеннага стану і яшчэ па гэтай прычыне, што з функцыямі яго былі звязаны важныя прыбытковыя крыніцы: на падставе другога значэння войт быў як бы прадстаўніком мяшчанскага стану і яго суддзею ў справах крымінальных «важных і малых» [45, с. 67]. Але гэта патрабавала сталай прысутнасці войта ў горадзе. Пры паступовым пашырэнні магдэбургскага права судовая ўлада войта перайшла да магістрата. Вывучаючы становішча войта ў ХV-ХVII стагоддзях, У.Б. Антановіч робіць такое абагульненне: спроба перадаць мескія грамады ў судовых адносінах у кампетэнцыю войтаў не адбывалася: яна прывяла або да таго, што войты, адмовіўшыся ад судовай ўлады, атрымалі толькі ў якасці персанальнай уласнасці мескія землі і «угодья», перадаўшы сваё права суда сваім намеснікам – лентвойтам, якія пры пашырэнні магдэбургскага права, сталі абірацца: або месты лентвойтаў скупалі ў войтаў гэтыя пасады і зрабілі іх абіральнымі, або, урэшце, каралі падаравалі непасрэдна местам прывілеі, якімі надаваўся магдэбургскі мескі лад, права абіраць войта з ліку мяшчан і абавязвалася не выдаваць прывілеяў шляхецтву на войтаўства таго ці іншага месца, а выдаденныя знішчыць [45, с. 67].

Вывады У.Б. Антановіча, зробленыя на падставе архіўных матэрыялаў, цікавыя для нас у тым кантэксце, што яны ўстанаўліваюць рознабаковасць становішча войта ў гарадах і неаднолькавасць адносін паміж гарадамі і войтам у розныя часы.

Менавіта з пункту гледжання, на нашу думку, як асаблівасцей розных гарадоў у арганізацыі сістэмы ўлады, так і асаблівасцей улады войта асобных гарадоў патрэбна падыходзіць і да вывучэння гісторыі гарадоў Беларусі. Атрымліваючы магдэбургскае права, якое, здавалася б, павінна было ўводзіць аднолькавую арганізацыю ўлады ў беларускіх гарадах, гарады па-рознаму падыходзілі да гэтага інстытута.

Пытанням арганізацыі ўлады ў гарадах, якія атрымалі прывілеі на магдэбургскае права, прысвечаны дзве працы В. Дружчыца: «Магістрат у беларускіх местах з магдэбургскім правам у XV-XVII сталецьцях» [19, с. 12] і «Войты і іх улада ў беларускіх гаспадарскіх местах з майдэборгскім правам» [18, c. 27]. Каштоўнасць гэтых матэрыялаў праяўляецца ў тым, што ў іх даецца аналіз арганізацыі і дзейнасці органаў кіравання менавіта беларускіх гарадоў.

З.Ю. Капыскі пры характарыстыцы сацыяльна-палітычнага развіцця гарадоў Беларусі ў XVI-першай палове XVII стагоддзя таксама звяртаецца да пытанняў гарадскога самакіравання на аснове магдэбургскага права [32, с. 78].

Беларускія гарады ў працэсе свайго росту і вылучэння ў гандлёва-прамысловыя цэнтры атрымлівалі пэўную арганізацыю ўлады па ўзору заходнееўрапейскіх месцаў на аснове «нямецкага права» [18, с. 7]. Прывілеі на магдэбургскае права замацоўваюць перш за ўсе палажэнне, якое можна аднесці да адной з галоўных мэт акта, – вызваленне горада ад падсуднасці і ўлады «гаспадарскім урадаўцам» і вызначаюць тую ўладу, якая павінна кіраваць горадам.

У прывілеях змяшчаліся ўказанні на вызваленне гараджан ад улады суда ваявод, стараст і іншых службовых асоб агульнага кіравання і аб перадачы ўладных паўнамоцтваў у рукі гарадскога войта, лентвойта, бурмістраў, радцаў і лаўнікаў. Прычым такія нормы ўтрымліваліся не толькі ў першапачатковых прывілеях, але і ў пацвярджальных.

У прывілеях на магдэбургскае права неаднаразова падкрэсліваецца, што горад расце, развіваецца і таму прадметам пастаяннай увагі гарадскога кіравання з'яўляецца распаўсюджванне гарадской юрысдыкцыі на ўсіх жыхароў горада.

Больш таго, пад юрысдыкцыю магістрата адыходзяць і тыя мяшчане, якія жывуць у дамах, што належаць шляхце і духавенству. Гэта значыць, што акты прызнаюць прыватную юрысдыку права ўладання, але не прызнаюць за ёй юрысдыкцыю, г.зн. права ўлады і суда ўласніка.

Разглядаючы войтаўства з погляду таго парадку, якім войты прызначаліся на пасаду, можна заўважыць, што ўрад лічыў сваім неадменным правам распараджэнне войтаўскаю пасадаю як сваёй масмасцю, і заўсёды падкрэсліваў гэта сваё права гаспадарскае як прэрыгатыву вярхоўнай ўлады [18, с. 38].

Войты ў беларускіх гарадах звычайна прызначаліліся на розны час. Большаю часткаю ўрадам войты прызначаліся «до живота», часамі «до двух животов», радзей «до воли и ласки господарское». Катэгорыя «до двух животов» азначае, што бацька перадае ў спадчыну сыну сваю пасаду.

М.К. Ермаловіч таксама звяртае ўвагу на факт перадачы гэтай пасады па спадчыне: войты, атрымаўшы войтаўства ў часовае ўладанне, маюць права «передавать свою должность по наследству и отчуждать ее за деньги в чужие руки» [20, с. 140]. Але з цягам часу гарады «перекупали наследственныя войтовства» [45, с. 41]. У прывілеі Пінску 1581 года сустракаецца норма аб тым, што войт займае пасаду пажыццёва або «до воли нашое господарское» [22, с. 262].

Другою характэрнаю рысаю з’яўляецца той факт, што на войтаўскія пасады большаю часткаю прызначаліся асобы кіруючых саслоўяў – панскага і шляхецкага. У некаторых прывілеях Полацку агаворваецца, што на пасаду войта можа быць абраны толькі ваявода дадзенага горада, «теперешній і напотомь будучіе» [26, с. 256]. Па прывілею Магілёву 1577 года на пасаду войта прызначаецца пісар Вялікага княства Літоўскага «до конца живота», г.зн. пажыццёва [24, с. 204]. Войт таксама мог сумяшчаць і пасаду старасты. Тады ён быў постаццю намінальнай, а яго функцыі выконваў намеснік, які пастаянна пражываў у гэтым месцы [11, с. 165].

Прызначэнне на пасаду войта асоб, якія займалі такія высокія дзяржаўныя пасады, як ваяводы, каштэляны, пісары і інш., сведчыць аб тым, што гэта пасада, даволі прыбытковая, раздавалася асобам як узнагарода за іх службу на іншых пасадах. У гэтых адносінах войтаўскія пасады ў поўнай меры падобны на пасады намеснікаў-дзяржаўцаў, якія ўрад разглядаў галоўным чынам як крыніцы прыбыткаў гаспадара і яго ўрадаўцаў [31, с. 86]. Фактычна, войт быў вылучаны з пасады намесніка-дзяржаўца як у тэрытарыяльных адносінах, так і ў адносінах прыбыткаў войтаўскай пасады; зусім зразумела, што і вялікі князь, і цэнтральны дзяржаўны ўрад пераносяць свае погляды, якія склаліся на дзяржаўцаў гаспадарскіх двароў і валасцей, і на новаўтвораныя пасады ў гарадах – войтаў, тым больш, што і самыя гарады лічыліся дзяржаўнай маёмасцю, як і ўсялякія іншыя маёмасці [18, с. 39].

У адпаведнасці з нормамі прывілеяў войт стаяў на чале гарадской улады. Устанаўліваліся патрабаванні да кандыдата на пасаду войта. Часцей за ўсё гэта павінен быць чалавек «набожны» [11, с. 165].

Прыступаючы да выканання сваіх абавязкаў, войт даваў прысягу, у якой абязаўся пры ажыццяўленні сваіх паўнамоцтваў кіравацца выдадзеным прывілеем на магдэбургскае права і імкнуцца да паляпшэння становішча (уяўляецца, што ў першую чаргу мелася на ўвазе маёмаснае становішча) мяшчан.