Халықаралық теңіз құқығы

Ашық  теңіздегі кез келген мемлекеттің  құзыретіндегі толық иммунитетті  әскери кемелермен бірге, мемлекетке тиісті және тек коммерциялық емес мемлекеттік  қызметте тұрған кемелер пайдаланады.

Халықаралық құқыққа сәйкес, заңсыз есірткі немесе психотроптық заттармен сауда жасау  немесе оларды тасымалдау халықаралық  қылмыстарға жатады. Соңдықтан кез  келген мемлекет туының астында жүзіп  жүрген кеме есірткі немесе психотроптық заттармен заңсыз сауда жасайтынын білсе, басқа мемлекетке осындай  заңсыз сауда жасауды жою мақсатында қызметтесу туралы ұсыныс жасауы мүмкін.

Рұқсат  етілмеген хабарларды жеткізу, апатқа байланысты сигнал беруді қоспағанда, ашық теңізде орналасқан халықты  тыңдауға арналған кемеден немесе құрылғыдан, дыбыстық радио немесе теледидар  бағдарламаларының халықаралық  ережелерін бұзуға хабар беруді білдіреді.

Конвенцияда ашық теңізден рұқсат етілмеген хабарларды жеткізуге қарсы барлық мемлекеттердің бірігіп қызметтесу міндеті бекітілген. Ашық теңізде рұқсат етілмеген хабарларды жеткізу жүргізіліп жатса, осындай  құқыққа қайшы әрекеттерге қарсы  қызмет жасайтын кез келген тұлғаның немесе кеменің оны қамауға алуға  құқығы бар және жеткізуші аппаратты  тәркілей алады.

Ашық  теңіздің құқықтық режимін қамтитын нормалар мен ережелердің мүлтіксіз  орындалуын қамтамасыз ету мақсатында Конвенция кемені тексеру құқығымен  қатар, жағалау мемлекеті өзінің кұқықтары мен ережелерін бұзғаны  жөнінде жеткілікті негіздер болса, шетел кемесінің ізіне түсу құқығын  қарастырады. Егер шетел кемесі іздеуші  мемлекеттің ішкі аймақ немесе архипелагтік суларында немесе іргелес аймағында  орналасса, кеменің ізіне түседі және олардың шегінен тыс жерлерде, ізіне түскен жағдайда ізіне түсу жалғасады. Құқық бұзушы кемені көруге немесе естуге мүмкіндік беретін  ара қашықтықта тоқтап, дыбыс немесе көрінетін сигнал берілгеннен кейін, кеменің ізіне түседі. Осындай  кұқық бұзушыға тоқтауға бұйрық беретін  кеме кез келген орында, сонымен  қатар ашық теңізде тұруы мүмкін. Бірақ іргелес аймақта және экономикалық аймақта немесе континенттік қайраңда тұрған кеменің ізіне түсу, осы  аймақтарды қорғау мақсатында қабылданған зандар мен ережелерді бұзған жағдайда басталады. Мысалы, осы аймақтарда шетел кемесінің заңсыз балық аулауы. Мұндай ізіне түсу құқығы, қудаланып жатқан мемлекет өзінің аймақ суына немесе кез келген басқа мемлекеттің аймақтық суына кірген кезден тоқтайды. Ізіне түсу құқығы тек әскери немесе үкімет қызметінде тұрған өкілетті теңіз және әуе кемелері арқьлы жүзеге асырылады. Кемені аймақтық суынан тыс, жеткіліксіз негіздерде ұстағаны үшін келтірілген зиянмен шығын өтеледі.

Кез келген мемлекет өз туының астында  жүзіп жүрген кеменің капитанына теңізде өлім қатері төніп тұрған кез келген тұлғаға көмек көрсету  міндетін жүктейді. Дәлелді себептерсіз  теңізде кез келген тұлғаға көмек  көрсетпеген капитан халықаралық  құқық нормалары бойынша жауапқа  тартылады.

Жағалауындағы аймақ және құрлықтық  қайраң ( континенталдық шельф). Құрлықтық қайраң дегеніміз (ағьлшын тілінен аударғанда сөре, шығыңқы жер, саяз жер), теңіз түбі тігінің кенеттен ұлғаюы белгіленетін, жағалау сызығынан тереңдігіне дейін жайылып жататын материктер айналасындағы су асты жазығы.

Материктің  су асты шетінің құрамдас бөлігі ретінде  континенттік қайраңға: континенттік құрлықтық қайраң және континенттік (құрлықтық) тұғыр жатады.

1982 ж. Конвенция жағалаудағы мемлекеттің  континенттік қайраңын, оның аймақ  суынан тыс жайылып жатқан  құрлықтық аумағының табиғи жалғасуынан  материктің су асты шетінің  сыртқы шекарасына дейін немесе  бастапқы сызығы 200 теңіз миль  ара қашықтықта созылып жатқан  теңіз түбі және суасты аудандарының  жер қойнауы деп анықтайды.

Сонымен қатар, Конвенция жағалаудағы мемлекеттің  өз континенттік қайраңының сыртқы шекарасын, аймақ суының ені өлшенетін бастапқы сызықтан 200 теңіз миль шегінде белгілей алатынын қарастырған. Бүл ережеге  материктің су асты шеті 200 теңіз мильден  асатын жағдай да енгізілген, бірақ  континенттік қайраңның сыртқы шекарасы аймақ суының ені өлшенетін бастапқы сызықтан бастап 350 теңіз мильден  асып кете алмайды (76-баптың 5-тармағы).

Мүндай  континенттік қайраңның ені 200 және 350 теңіз милі болатын екіжақты қүқықтық режимнің басты ерекшелігі, Конвенцияның 82-бабында көзделген 200 теңіз миль континенттік қайраңды өңдеуге байланысты бөліп шығару және төлем төлеу  қызметін атқарады.

Бастапқы  сызықтан 200 теңіз миль шегіндегі  континенттік қайраң туралы көрсеткіштерді, тиісті жағадағы мемлекет өз континенттік қайраңының сыртқы шекарасын белгілеуге қатысты мәселелер бойынша оларға ұсыныс беретін Континенттік қайраң шекарасы жөніндегі комиссияға береді. Комиссия ұсыныстары негізінде белгіленген жағалаудағы мемлекеттің континенттік қайраңының шекарасы түпкілікті және барлығы үшін міндетті болады.

1958 ж. Конвенция және 1982 ж. Конвенция  да жағалаудағы   мемлекеттің   қайраңға   қүқығы   -   қайраң   бетін жабатын судың жөне сол сулардың үстіндегі әуе кеңістігінің күқықтық мәртебесін қозғамайтыны туралы ережелерден тұрады. Жағалаудағы мемлекетке континенттік қайраңның ресурстарын барлау жөне оның табиғи ресурстарын өндеу мақсатында егеменді құқық беріледі. Бұл құқықтар, егер жағалаудағы мемлекет континенттік қайраңға барлау жүргізбесе және оның ресурстарын өндемесе ерекше болып табылады, ешкім мұндай жұмыстарды жағалаудағы мемлекеттің белгілі бір келісімінсіз жүргізе алмайды.

Жоғарыдағы  құқықтар олардың қайраңды тиімді немесе жалған басып алуына не сол туралы тікелей жариялауына тәуелді  емес.

Жағалаудағы мемлекеттің континенттік қайраңда егеменді қүқықтарын жүзеге асыруы кеме қатынасына, балық аулауға жөне Конвенцияда  көзделген басқа құқықтар мен  бостандықтарға шек қоймауы немесе кез келген дәлелсіз кедергілерге, олардың жүзеге асуына соқтырмауы тиіс.

Жоғарыда  айтып өткендей, континенттік қайраңның  бетін жабатын сулардың мәртебесі  ашық теңіз суының бөлігі болады және сол бөлікте ашық теңіз қүқықтары  мен бостандықтары жүзеге асырылады. Бүл бостандықтарға кеме қатынасы, балық аулау, ұшу, су асты кабельдері мен құбырларын жүргізу, жасанды  арал және құрылғылар салу бостандықтары  жатады.

БҰҰ Конвенциясы бойынша, жағалаудағы  мемлекеттерге жасанды арал жасауға  рұқсат беру және оның қызметін реттеу, сонымен қатар пайдалану және қолдану, континенттік қайранда экономикалық мақсаттарға қажетті құрылғылар мен жабдықтар орнатуға айрықша  құқықтар беріледі.

Бұл құқықтар экономикалық аймақтағы режимдер үшін берілетін құқықтармен пара-пар. Осы мақсатта Конвенцияның 80-бабы бойынша  экономикалық аймақтағы жасанды  аралдар, құрылғылар мен жабдықтарға, континенттік қайраңдағы жасанды аралдар, құрылғылар мен жабдықтарға mutatis mutandis колдану туралы 60-бапта көрсетілгеніндей ережелерден құралады.

Барлық мемлекеттердің континенттік қайраңда су асты кабельдері мен құбырларын қондыру құқығы бар, бірақ мұндай құбырларды қондыру үшін қажетті  жолды анықтау жағалаудағы мемлекеттің  келісімімен жүргізіледі. Жағалаудағы  мемлекеттің мұндай жолдарды анықтауға  қатысуы бірінші кезекте олардың  қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Осылайша жасанды аралдар  жасай отырып, континенттік қайраңда барлау жүргізуге қажетті қүрылғылар мен жабдықтарды және ресурстарды  өндеу барысында жағалаудағы  мемлекет қажетті анықтама беруге жөне осы объектілердегі ескерту құралдарының түрақты жүмыс істеп тұруы  үшін қолдау көрсетуге міндетті. Қажет  болған жағдайда жағалаудағы мемлекет осындай объектілердің айналасында  қауіпсіздік аймақтарын белгілей алады. Мүндай шаралар жасанды аралдардың, қүрылғылар мен жабдықтардың, кеме қатынасының қауіпсіздігін сақтауға мүмкіндік береді.

Барлық  кемелер осы қауіпсіздік аймақтарын құрметтеуге, сонымен катар, осындай  аймақтарға жақын жұмыс істейтін кеме қатынастарына қатысты жалпыға  бірдей халықаралық стандарттарды  сақтауға міндетті.

Жасанды аралдар, құрылғылар мен жабдықтар  және қауіпсіздік аймақтары халықаралық  теңіз қатынастарына үлкен септігі  тиіп отырған халықаралық теңіз  жолдары болып табылған аймақта  қолданылмайтынын атап айту керек.

Жағалаудағы мемлекеттің осындай жасанды  аралдарға, құрылғылар мен жабдықтарға  айрықша құзыреті жүреді, оның ішінде кедендік, фискальдық, санитариялық және иммиграциялық заңдар мен ережелер, сонымен қатар қауіпсіздікке  байланысты заңдар мен ережелердің  орын-далуын талап ету құзыреті де кіреді, бірақ мүндай объектілер аралдық  мәртебеге ие бола алмайды, олардың  барлығы теңіздің, экономикалық аймақтың және континенттік қайраңның шекарасын  анықтауға септігін тигізе алмайды.

246-бапқа  сәйкес, қайраңдағы ғылыми зерттеу  жұмыстары тек жағалаудағы мемлекеттің  келісімімен жүргізіледі. Теңізде  ғылыми зерттеу жүмыстарын жүргізуге  келісім алу үшін жағалаудағы  мемлекетке зерттеу жүмыстары  жүргізілерден алты ай бұрын  қажетті ақпарат толық көлемде  ұсынылуы тиіс (248-бап). Мұндай ақпараттар  қандай да бір басқа келісім  - шарт болмаған жағдайда ресми  орындарға жіберіледі (250- бап).

Жағалаудағы мемлекет 253-бап ережесінің негізінде  қайрандағы зерттеу жүмыстары 248-бапқа сәйкес жүргізілмеген жағдайда немесе 249-бапта қаралған шарттар орындалмаған жағдайда барлық зерттеу жүмыстарын тоқтатуды талап етуге қүқылы. Жағалаудағы мемлекеттің мүндай шешімі Конвенцияда қаралған дауларды реттеу рәсіміне сәйкес талқылауға және қайта қарауға жатпайды.

 Ерекше  экономикалық  аймақ.  Ерекше экономикалық аймақ дегеніміз аумақ суы жөне аумақ суының енінен өлшенетін бастапқы сызықтан бастап ені 200 теңіз милін қосып есептегендегі аудан.

Жағалаудағы мемлекетке ерекше экономикалық аймақта  барлық табиғи ресурстарды барлау, өндеу және аяқтау мақсатында егеменді қүқықтар беріледі. Мұндай табиғи ресурстарға  судағы тірі жөне тірі емес, теңіз түбінде  тұнып жатқан ресурстар және теңіз  түбінің қойнауы жатады. Бұл жағалаудағы  мемлекетке барлық тірі және минералды  ресурстарға егемендік емес, жоғарыда көрсетілген егемендік құқық  береді.

Ешқандай  мемлекеттің шекарасына және егемендігіне жатпайтын теңіз бен мұхит  аудандарында, ешбір мемлекет сол  аудандағы табиғи ресурстарды иемденуге  құқық бермейді.

Жағалаудағы мемлекет ерекше экономикалық аймақта  барлау жүргізу, пайдалану, тірі ресурстарды  сақтау және оларды басқару барысында, өзінің егемендік құқығын жүргізуде  БҰҰ Конвенциясына сәйкес, қабылданған  заңдар мен ережелерді сақтауды қамтамасыз етуге қажетті тексеру, инспекциялау, қамау және соттың істі қарауы сияқты шараларды қолдануға құқылы.

Бірақ БҰҰ Конвенциясы жағалаудағы  мемлекеттің экономикалық аймақта  заңдар мен ережелерді бұзғандарға  қолданылатын мәжбүрлеу шараларының  шегін белгілейді. Мысалы, қамауға  алынған кеме мен экипаж қажетті  кепіл берілгеннен кейін немесе басқа да қамтамасыз ету шараларынан  кейін тез арада босатылуы  тиіс. Ерекше экономикалық аймақта  балық аулау ережелерін бұзған адамға, мүдделі мемлекеттер арасында жеке адамды жазалау туралы келісім-шарт болмаған жағдайда жағалаудағы мемлекеттің  оны түрмеге қамауға алған  жағдайда сол кемеге жағалаудағы  мемлекеттің қолданған шаралары және кез келген жазалары туралы кемедегі жағалаудың иесі болып табылатын  мемлекетке тиісті арналар арқылы хабар  беруге міндетті.

Конвенцияның 61-бабына сәйкес, жағалаудағы мемлекет ерекше экономикалық аймақтағы тірі ресурстарды аулауға шек қоя  алады. Сонымен қатар, Конвенцияға  сәйкес жағалаудағы мемлекеттің  өзі де ерекше экономикалық аймақтағы тірі ресурстарды пайдалану мүмкіндігін белгілейді.

Егер  жағалаудағы мемлекет қажетті аулау  кезінде белгіленген жоспардан  аз мөлшерде атқаратын болса, келісім-шарт бойынша қалған бөлігін басқа  мемлекеттің аулауына мүмкіндік  береді.

Конвенцияның 62-бабының 4-тармағы ерекше экономикалық аймақта басқа мемлекеттің балық  кәсібін жүргізетін азаматтары, жағалаудағы  мемлекеттің заңдары мен ережелерінде бекітілген қорғауға байланысты шараларды  және басқа ережелер мен талаптарды бұзбауы тиіс. Ол ережелер мен зандар БҰҰ Конвенциясына сәйкес болуға міндетті, жекелеп алғанда олар томендегі  жағдайларды қозғауы мүмкін:

а) жинақ және басқа да төлемдердің түрлерін төлеуді қоса алғанда, балықшыларды, балық аулайтын кемелерді және жабдықтарды лицензиялау;

ә) ауланатындардың түрлерін анықтау  жөне нақты қорларға немесе қор топтарына  қатысты квотасын белгілеу;

б) балық кәсібінің маусымын және ауданын, аулау құралының түрлерін, мөлшерін және санын, сонымен қатар пайдаланылатын балық аулау кемелерінің түрін, көлемін және санын реттеу;

в)  балықтың және ауланатын басқа түрлерінің жасы мен көлемін белгілеу;

г)  ауланған балық және кәсіптік тырысушылықтың статистикалық көрсеткіштерін қоса алғанда, балық аулау кемесінен талап етілетін мәліметтерді анықтау және кеменің түрған  орны туралы хабар беру;

д) орындалуын қамтамасыз ететін рәсімдер. Жағалаудағы  мемлекет тірі  ресурстарды  қорғау және оларды басқару женіндегі заңдар мен ережелер туралы мүдделі мемлекеттерге хабарлауы тиіс.

Жағалаудағы мемлекеттің көптеген жылдардан бері алыс теңіз аудандарына орын ауыстырып, өздері туылган түщы суға қайта оралатын балықтардың анодрамдық (өтпелі) түрлеріне қүқығы туралы БҰҰ Конвеницясының 69-бабы Қазақстанды көбірек қызықтырады.

Балықтың  мұндай түрлеріне Каспий теңізінің  бекіре тектес балықтары жатады. Қазақстан  аймағында орналасқан Орал, Ембі, Қиғали өзендерінде қазіргі уақытта  олардың негізгі ұдайы өндірісі өрбіп жатыр, осылай біздің республикамыз  балықтың анодрамдық түрлері пайда  болған мемлекет болып табылады. Конвеницяның 66-бабына сәйкес, өзенінде анодрамдық түрлердің қоры пайда болған мемлекет, бірінші кезекте сол қорларға қызығушылар ең бірінші жауап  береді.

Анодрамдық  түрлердің қоры пайда болған мемлекет жағадан өзінің ерекше экономикалық аймағы және балық көсібінің сыртқы шекарасындагы барлық судағы балық  кәсібін реттеу бойынша тиісті шаралар  қабылдау жолымен оларды қорғайды.