Халықаралық теңіз құқығы

Анодрамдық түрлердің  қоры пайда болған мемлекет, осы  қорлармен кәсіп жүргізетін қызығушы мемлекеттерден кеңес алғаннан кейін, өз өзеніндегі пайда болған қорларға байланысты ауланатын балықтың жалпы  көлемін белгілейді. Осылайша Конвенция  балықтың анодрамдық түрлері пайда  болған мемлекеттің мүдделерін белгілеп бекітеді.

Осы жалпы танылған Конвенциялық нормаларға сүйене отырып, Қазақстан өз аумағындағы  пайда болған анодрамдық түрлердің  қорын қорғау және пайдалану туралы басқа Каспий жанындағы елдермен бір келісімге келгені дұрыс  болар еді.

Жағалаудағы мемлекет экономикалық аймақта табиғи ресурстарға егеменді құқыққа ие болумен қатар, 1982 ж. Конвенцияга  сәйкес, жасанды аралдар, құрылғылар мен жабдықтар, теңіз ғылыми зерттеулерін құру және пайдалану, теңіз ортасын  қорғау және сақтауға қатысты ерекше құзыретке ие. Жағалаудағы мемлекеттің  экономикалық аймақта жасанды аралдарға, құрылғылар мен жабдықтарға айрықша  құзыретінің мәселелері континенттік қайраңның құқықтық режиміне ұқсас  болып келеді. Жағалаудағы мемлекеттің  ерекше экономикалық аймақта теңіз  ғылыми зерттеуіне қатысты құзыреті, басқа мемлекеттердің мұндай зерттеулерді жағалаудағы мемлекеттің келісімінсіз жүргізе алмайтынын білдіреді. Осыған сөйкес "барлық адамзат үшін теңіз  ортасы туралы" ғылыми білімді кеңейту  мақсатындағы 1982 ж. Конвенция "жағалаудағы  мемлекет әдеттегі жағдайларда өзінің ерекше экономикалық аймағында басқа  мемлекеттің немесе құзыретті халықаралық  үйымдардың теңіз ғылыми зерттеу  жобаларының жүргізілуіне келісім  береді" (246-бап) деп бекіткен. Бірақ  жағалаудағы мемлекет өз қарауы бойынша  басқа мемлекетпен немесе құзыретті  халықаралық ұйыммен экономикалық аймағында теңіз ғылыми зерттеу  жобаларын жүргізуіне төмендегі  жағдайларда келісім беруден  бас тарта алады, егер ол жоба:

а)  тірі және тірі емес табиғи ресурстарды барлау және өндеу үшін тікелей мәнге ие болса;

ө) континенттік қайранда бүрғылауды, жарылғыш заттарды пайдалану немесе зиянды заттарды таратуды көздейтін болса;

б)  табиғи аралдар, қүрылғылар мен жабдықтарды қүру, пайдалану және қолдануды көздейтін болса;

в) жобаның сипаты мен мақсатына қатысты дәлелсіз мәліметтерден құралса  немесе   зерттеу  жүргізіп   отырған мемлекет немесе құзыретті халықаралық ұйымның жағалаудағы мемлекет алдында, бұрынғы жүргізілген зерттеу жобасы бойынша орындалмаған міндеттері болса.

1982 ж. Конвенция ерекше экономикалық  аймақта жағалаудағы мемлекеттің  теңіз ортасын қорғау және  сақтауға байланысты құзыретін  жүзеге асыруын қарастырады (56-бап).

Ерекше  экономикалық аймақ Конвенцияда  нақты көрсетілген. Жағалаудағы  мемлекеттің ол жерде құқықтарын жүзеге асыруын қоспағанда, ашық теңіздің мәртебесін сақтайды.

Мұндай  бостандықтарды жүзеге асыруда барлық мемлекеттер жағалаудағы мемлекеттің  құқықтары мен міндеттерін ескеріп, жағалаудағы мемлекеттің теңіз  қүқығы нормаларына сәйкес қабылданған  зандар мен ережелерін бұзбауға міндетті. Бірақ жағалаудағы мемлекет Конвенцияда  көрсетілгеніндей, экономикалық аймақта  өзіне тиісті егеменді құқықтары  мен құзыретін жүзеге асыру кезінде  тиісті түрде басқа мемлекеттердің құқықтары мен міндеттерін ескеруге жөне теңіз құқығы ережелеріңде белгіленген  тәртіпте қызмет жасауға міндетті.

Дүние жүзінде теңізге шыға алмайтын 50-ден  астам елдің бар болуына орай, БҰҰ Конвенциясы теңізге шыға алмайтын мемлекеттер мен географиялық қолайсыз жағдайларда орналасқан мемлекеттердің тиісті аймақта немесе қосымша аймақта  тірі ресурстарды пайдалануға кіру және қатысу құқықтарын қамтамасыз еткен. Бірақ Конвенция бүл мемлекеттерге  экономикалық аймақтың тірі ресурстарын  басқа мемлекеттермен тең негізде  қол жеткізу кұқығын іс жүзінде  жүзеге асыруын қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, дүние жүзінің  барлық экономикалық аймағында балықтың негізгі әлемдік қоры шоғырланған  ауданның 76 %-ы тек 25 елге тиесілі.

3.7 Теңіз түбінің халықаралық аудандандары және халықаралық  шығанақтар мен каналдар  

БҰҰ Конвенциясының 136-бабына сәйкес, континенттік қайраңнан тыс Аудан деп аталатын теңіз түбі "адамзаттың жалпы  мұрасы"  болып табылады.  Аудан ресурстарына барлық құқықтар жалпы адамзатқа тиесілі, ол Теңіз түбі жөніндегі халықаралық орган атынан жүзеге асырылады. Аудан мен оның ресурстарының құқықтық мәртебесін Конвенцияның 137-бабы былай анықтайды:

1)  бірде-бір мемлекет ауданның немесе оның ресурстарының бөліктеріне қатысты егемендікті немесе егеменді құқықтарын талап ете алмайды, бірде-бір мемлекет немесе занды тұлға оның қандай да бір бөлігін иелене алмайды. Егемендік пен егеменді кұқықтарды жүзеге асыру және оны 
иелену мойындалмайды.

2)            ауданның ресурстарына барлық құқықтар барлық адамзатқа тиесілі, оның атынан Орган әрекет етеді. Бүл ресурстар сатуға жатпайды, бірақ дегенмен ауданнан алынатын пайдалы қазбалар осы бөлім және нормамен органның ережелері мен рәсімдеріне сәйкес сатылуы мүмкін.

3)             бірде-бір мемлекет, жеке немесе занды тұлға ауданнан алынатын пайдалы қазбаларға құқықты талап ете алмайды және ондай құқықтар танылмайды.

Ауданның  жаңа режимінің маңызды ерекшелігі — барлық минералды ресурстарды  барлау және өңдеу жөніндегі қызмет мемлекеттердің жұмыс жоспары және органның рұқсаты негізінде органның бақылауымен жүргізіледі.

Қазіргі кезде теңіз түбінің ресурстарын  игеру іс жүзінде әлі басталмағанымен, барлық негізгі нормалар мен қағидаттар бекітіледі және аудандағы мемлекеттің  кең көлемді қызметі үйлестіріледі.

Теңіз түбі жөніндегі халықаралық органның кұрылымы мен міндеттері Конвенцияның 156-бабында көрсетілген. Осы органның Бас органы немесе бөлімшелері Ассамблея Кеңесі және Секретариат. 158-бапқа сәйкес, Ауданның ресурстарын барлау, өңдеу, тасымалдау, қайта өңдеу және пайдалы қазбаларды алу Органның өнеркәсіптік және коммерциялық бөлімшесі болып табылатын кәсіпорны арқылы орындалуы тиіс. Аудан ресурстарын пайдалану жөніндегі қызмет Ауданнан алынатын пайдалы қазбалардың қүрлықтағы түрлерін алушы мемлекеттің мүддесі есеп-ке алына отырып жүзеге асырылады. Осы мақсатта БҰҰ Конвенциясында сол мемлекеттерге өтемақы төлеу жүйесін белгілейтін ережелер карастырылған.

Бірақ жоғарыда келтірілген Конвенцияның XI бөлігіндегі ережелер жоғары дамыған индустриалды мемлекеттерден қолдау таппады (AҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, Канада, Жапония, Нидерланды, Бельгия). Олардың ойынша, Аудан және халықаралық орган туралы қаулылардың барлық кешені өндірістік дамыған мемлекет пен компаниялардың ұлттық мүдделерін қорғау кепілдігіне қатысты тиімсіз деп есептейді.

1984 ж. 3 тамызда бұл мемлекеттер  теңіз түбінің учаскелерін өзара бөлуге бағытталған "Теңіз түбінің мәселелері бойынша уақытша келісу" туралы Спарт келісіміне қол қойды. Сегіз дамыған мемлекеттің қаржы-экономикалық қатысуынсыз Конвенцияның XI бөлігін жүзеге асыру мүмкін болмағандықтан, дайындық комиссиясы теңіз түбі халықаралық ауданының құқықтық режимі және Теңіз түбі халықаралық органының кызметіне қатысты жан-жақты, толық нұсқасын жасап шығара алды.

1982 ж. "Теңіз құқығы жөніндегі"  БҰҰ Конвенциясының XI бөлігін жүзеге асыру туралы келісім 1994 ж. 28 маусымда БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 48/263 қарары мен БҰҰ-ның ресми құжаты мәртебесін алды. Келісім уақытша негізде Конвенциямен 6ip мезгілде күшіне енді. Келісім мен Конвенцияның XI бөлігінің арасында сейкессіздік болған жағдайда Келісімнің артықшылық күші бар

15.1. Халықаралық теңіз  құқығының ұғымы және оның дамуы.

Халықаралық теңіз құқығы – бұл сауда саласында, сондай-ақ әскери теңіз жүзулерінде, әлемдік мұхитта минералды ресурстарды алу, оны зерттеу, игеру қатынастарында және басқа да қызмет түрлерінде қалыптасатын құқықтық нормалар мен институттардың жиынтығын көрсететін қазіргі заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.

Халықаралық теңіз құқығының ерекшеліктеріне  мынадай ережелер жатады:

1. Халықаралық құқық халықаралық  құқық субъектілерімен бірге  екі және одан да көп мемлекеттер  арасында қалыптасатын құқықтық  қатынастырды реттейді, яғни шетелдік  элементі бар қатынастар. Теңіз  құқығының құқықтық нормаларында  шетелдік элементті қолданудың  алғы шарттары қаланған. ¦лттық  элемент аз каботажда (жағадағы  жақын жерлерге жүк, жолаушы  тасушының) – бір теңіздің  шегінде жүзгенде және бір  мемлекеттің порттарының арасында  болады. Мұндайда теңіз тасымалының  қатысушылары теңіз тасымалын  жоспарлаудың ұлттық нормаларына  жүгінеді. ‡лкен каботаж  - бұл  бірнеше теңіздердің шегінде  жүзу, бірақ бір мемлекеттің портында. Шекаралық рейс – бұл екі  және одан да көп мемлекеттердің  бір немесе бірнеше теңіз шегінде  жүзу.

2. Халықаралық теңіз құқығы техникалық  нормалармен тығыз байланысты  құқықтық нормаларды мазмұндайды.  Құқықтық нормалар адамдардың, мемлекеттердің  арасындағы қатынастарды реттейді. Техникалық нормалар – адам  мен техника арасындағы қатынастарды  реттейді. Мысалы, теңіз кемесінің  капитаны теңіз құқығының нормаларына  сәйкес, апат болған кемеге, корабльдің  күйреуіне байланысты суда қалған  адамдарға көмек жасауы керек.  Бірақ мұндай көмек теңіз кемесінің  техникалық мүмкіндіктеріне сай  болуы керек және де кеме  мен экипажға қауіпті қатер  туғызбауы қажет. Теңіз кемесі  беретін дабылдардың мазмұнын  түсіну үшін теңіздегі соқтығысулардың  алдын алуға жол беретін халықаралық  ережелерге жүгіну керек. Бұл  өте мықты жарылыстар немесе  бір минут аралығында болған  қару атысы; дыбыс ракеталары; смола бөшкесін жаққанда алынатын  қызыл немесе сары от; қызыл  ракеталар; радиотелефондық және  радиотелеграфтық дабылдар; қолдардың  баяу көтерілуі мен түсірілуі;  қара жалау немесе қара шар  бейнеленген жалау және тағы  басқалар болуы мүмкін. Теңіз  іс-тәжірибесіндегі халықаралық  стандарттарға сәйкес SOS дабылын  алған кеме капитаны, батып бара  жатқан корабльдің координаттарын  нақты көрсетуге, дабылды  қабылдаған  уақытын, өзінің орналасқан жерінің  координаттарын нақты көрсетуге  міндетті.

3. Халықаралық теңіз құқығы мемлекеттерге  тиесілі жеке кемелер қатынасатын  қарым-қатынастарды реттейді. Мемлекетке  қарасты теңіз кемелеріне мемлекеттік  теңіз кемелерінің иммунитеті  таралады. Бұл мұндай кемелерге  шетелдік сот мекемелерінде талаптар  қоюға, сонымен қатар кемеде  жалауы ілінген мемлекеттің келісімінсіз  мәжбүрлеу шараларын қолдануға  болмайтындығын көрсетеді. Осындай  иммунитет мемлекеттік егеменділікті  құрметтеу қағидасына негізделеді  және осыдан шығатын иммунитет  қағидасы – халықаралық құқықтың  көпшілікпен мойындалған қағидасы  болып табылады.  Мемлекеттердің  дербес теңдігіне байланысты  бірде бір мемлекет басқа мемлекеттің  меншігіне, оның келісімінсіз  биліктік өкілдігін жүзеге асыра  алмайды және бір де бір  мемлекет басқа мемлекеттің сотына  бағынбайды.

Мемлекеттік теңіз кемелеріне қатысты  қамау және кеменің юрисдикциясын  қамтамасыз ету тәртібінде ұстау  немесе талап-арыз ұсыну, сондай-ақ шығарылған сот шешімін мғжбүрлі түрде орындау  сияқты мғжбүрлеу шараларын жүзеге асыруға жол берілмейді.

4. Халықаралық теңіз құқығы теңіз  кемесі мен оның иесі арасындағы  бөліністік сипаты тән құқықтық  қатынастарды реттеумен сипаталады. Рейсте болатын теңіз кемесінің  капитанында ерекше өкілеттіктер  болады, ол бір мезгілде кеме  иесі және жүк иесі ретінде  көрінеді.

Қазіргі заманғы халықаралық теңіз  құқығына негізгі және көмекші қайнар көздер жүйесі тән болады. Халықаралық  құқықтың барлық салаларының ішінде салт-дәстүр өз мазмұнын халықаралық  теңіз құқығында көп мөлшерде сақтап қалған. Оны халықаралық құқықтың бұл саласы ғасырлар бойы баяу қарқынмен  дамып келгендігімен түсіндіруге  болады. Мемлекеттердің теңіздегі қызметтерінің  дамуы және үдемелі қарқындауы бара-бара халықаралық теңіз құқығының  нормалары ретіндегі белгілі  бір ережелерді орнататын және бекітетін  халықаралық шарттар мен конвенциялар санының артуына ғкеле бастады. Мәселен, халықаралық теңіз іс-тәжірибесінде  теңіз порттарының дәстүрлері сақталынған  ол – порттардағы қауіпсіздікті  реттейтін ережелер. Теңіз порты  бастығының міндетті қаулыларында жүк  тиеу және жүк түсіру кезіндегі экипаж мүшелерінің тәртіп ережелері, санитарлық және кедендік режимнің ережелері көрсетіледі. Теңіз тәжірибесіндегі кейбір халықаралық  дәстүрлер шарттық немесе конвенциялық нормаларға айналды. Мәселен, бұл теңіз  кемесінің капитаны мен оның көмекшісі  батып бара жатқан кемені ең соңғы болып тастауды міндеттейтін құқықтық норма; теңіз кемесінің жалауын көтеру және түсіру ережелері.

Халықаралық дәстүр өзінің басымдық маңыздылығын теңіз құқығы туралы БҰҰ  І конференциясына дейін сақтап келді, соның нәтижесінде халықаралық  теңіз құқығының негізгі қайнар көздері болған теңіз құқығы туралы төрт Женева конвенциясы жасалып  қабылданды. Халықаралық теңіз құқығының  барлық негізгі салаларын қамтитын теңіз құқығы туралы 1982 жылғы БҰҰ  Конвенциясы ңз күшіне енгеннен кейін, халықаралық дәстүрге негізделген  құқықтық нормалардың әрекет ету  өрісі тарыла береді.

Халықаралық теңіз құқығы ХХ ғасырдың ортасынан бастап конвенциялық норма  болып дами бастады. Халықаралық  теңіз құқығының кодификация  процессінің үдемелі дамуының басталуының  негізін  БҰҰ  қалады. 40 жылдардың  соңы мен 50 жылдардың басы аралығында БҰҰ-ның Халықаралық құқық комиссиясы жғй құқықтық нормалар мен теңіз құқығы саласындағы жаңа нормаларды жетілдіру мақсатында жұмыстарды жүзеге асырды.