Казақстан республикасының сыртқы саясаты

 

 

 

 

• ІV кезеңге 1997 – 2001 жылдарға дейнгі уақытты жатқызуға болады. Бұл кезең бұрынғының барлығын сын елегінен өткізіп, қателіктерімізді түзету, әлеуметтік саясаттың жаңа нормативтік құқықтық базасын қалыптастыруға бетбұрыс кезеңі болып есептелуде.

 

1997 жылы Н.Назарбаевтң  «Қазақстан – 2030. Барлық Қазақстандықтардың  ойы өркендеуі, қауіпсіздігі және  әл – ауқатының артуы» туралы  Қазақстан халқына Жолдауы әлеуметтік саланы дамытудың жаңа жолдарын белгілеп берді.

Сонымен, еліміздің 1995 жылы әлеуметтік саланы мемлекеттік басқару  жүйесін жетілдіруге бағытталған  ұзақ мерзімді бағдарламасы іске асырылуда. Оның негізгі міндеттері, әлеуметтік инфрақұрылымдарды жекешелендіру, медициналық  қызмет көрсетудің мемлекеттік жүйесін реформалау, шағын бизнесті өркендету, білім беру мен мәдениет саласын нарыққа бейімдеу, зейнетақы реформасын енгізуде.

Қазақстан Республикасы Үкіметі 1998 жылдан бастап Қазақстан  Республикасының Президентінің ұзақ мерзімді стратегиясы – «Қазақстан 2030 барлық Қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және жағдайын жақсартуды» жүзеге асыруда. Осы жарлықтағы бірінші саты үш жылдық стратегиялық – жоспарлауды жасауда және жүзеге асыруда. Қазақстан Республикасының Үкіметі өздері ұсынған Қазақстан Республикасының Президентінің стратегиялық жоспарларын жүзеге асыру шаралары өтпелі үрдістердің аяқталуына және тұрақты даму межесіне шығуға ықпал етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТМД ЖӘНЕ ЕУРОПА ОДАҒЫ ЕЛДЕРІМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ.

 

 

ІІ.1. Қазақстан Республикасының ТМД елдерімен ынтымақтастығы (Ресей Федерациясы, Өзбекстан Республикасы,

Қырғызстан  Республикасы).

 

 

Еуразия кеңістігінде бұдан 18 жыл бұрын Кеңес Одағы деп  аталған бөлігінде қазіргі Қазақ  мемлекеті бұрынғысынша Ресей Федерациясынан кейінгі ең үлкен мемлекет ретінде деңгейлік рөлін сақтап қалуда.

1990 – 1991 жылдары барлық  Одақтас республикаларда әр түрлі  қарқынмен өзін - өзі билеу үрдісі  жүре бастады. Қазақстан өзін 1991 жылы 16 желтоқсанда тәуелсіз егемен мемлекет деп жариялады. Қазақстан мен ТМД елдерімен әріптестік ретінде қарым – қатынастары қалыптасуы мен дамуы сол кезден басталып, дамытылуда. Алғашқы кезеңде Қазақстан да, кеңестік дәуірден кейінгі өзге де елдердегі сияқты саяси, экономикалық салалар мен мемлекет аралық қатынастарды қолға алды.

Қазақ КСР мен  Ресей  Федерациясымен арасындағы 1990 жылы 21 қарашада шарт жасалынды. Бұл мемлекеттің құрамындағы одақтас екі республика арасында жасалғанмен, егемендігін жариялаған тәуелсіз мемлекеттер арасында қалыпты құқықтық қатынастар орнату   өзекті мәселеге айналды. Елбасы Н.А.Назарбаев «Независимость» газетіне сұхбат бергенде: «ТМД елдерімен Одақтасу – экономикалық саясатты шешу емес, болашаққа деген сенім»,- деп атап өткен /9, 58-б./.

Тату көршілік ынтымақтастық  ахуалы Қазақстан – Ресей қатынастарының басталуы сатысында – ақ қалыптасты. Мемлекет аралық экономикалық және саяси ынтымақтастығының үйлесімді үлгісін қалыптастырды.

1992 жылы 10 қазанда Көкшетауда Қазақстан мен Ресей Президенттерінің кездесуі болды. Оның қорытындысы бойынша екі ел басшылары бірлескен мәлімдеме жасады. Онда, мәселен,  Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы бұдан былай да еркін сауда, ақша – кредит саясаты принциптеріне, өзара саудадағы әділетсіз бәсекелестікті жоюға, әр тараптандырылған технологиялық концерндер мен кешендер құруға негізделетін экономикалық байланыстарды, ортақ кеден – экономикалық кеңістікті үйлестіру арқылы болатын кең құлашты экономикалық ынтымақтастыққа бірінші кезекте мән беретін болады делінген /10, 23-б./.

Қазақстан мен Ресей үйлестірілген сыртқы экономикалық қызметті, қауіпсіздік, қарусыздану және қару – жараққа бақылау қою саласында өзара ынтымақтастықты сақтауда «Байқоңыр» ғарыш айлағында, Семей полигонында және екі мемлекеттегі қорғаныс кешенінің басқа да объектілерінде жасалған технологиялық өндірісті дамытумен ынтымақтастық саласында тиімді саясат жүргізу қажет деп танылуда.

Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, ТМД -ның шарттары мен принциптерін жүзеге асыруға ықпалдасу талабын басшылыққа алып, БҰҰ жарғысына және халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған басқа да тармақтарына, Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық жөніндегі қорытынды актісінің, жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясының, 1992 жылы жоғарғы деңгейдегі Хельсинг кездесуінде қабылданған құжаттардың қағидаларына, сондай – ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы 1992 жылғы Достық, ынтымақтастық және өзара көмек туралы шартқа сәйкес екі жақты ынтымақтастықты одан әрі дамыту мақсатында, екі жақты қатынастар егеменді теңдік, бір – бірінің ісіне қол сұқпау, адам құқықтарын қорғау. Екі елдің саяси, сауда, экономикалық және мәдени байланыстарын нығайтып, оларға  жаңа сапа беруді қалап, олардың азаматты мен халықтарының арасындағы достық қатынастарын нығайта беруге құлшынып, дипломатиялық байланыстар туралы 1961 жылы Вена конвенциясының қағидаларына сүйене отырып, дипломатиялық қатынастың және құзіретті елшіліктер алмасуға келісіп, іске асыруда.

Қазақстан мемлекеттігінің  егеменденуі және нығаю үрдісі дің мемлекетаралық  сипатымен және өрістеуімен табиғи түрде байланысуда. Өткен 17 жылда Қазақстан – Ресей қатынастары тұрлаулы әрі серпінді түрде дамып, алуан салалардағы аса маңызды міндеттер дәйектіліктпен шешімін табуда.

Қазақстан – Ресей  қатынастарының ойдағыдай дамуы мен оларды қиындататын проблемалардың шешілуі көбінен Қазақстан басшысының Ресейге және орыс мәдениетіне, сондай – ақ оның қазақ халқына берген игіліктеріне деген ілтипатымен байланысуда. Қазақтардың басым бөлігінің саны жөнінен ең аз көптеген еуропалық халықтардың бір-біріне қатынасы, Елбасының ойынша, біздің ұлттық сапамызға орыстың гуманистік дәстүр қалдырған терең мәдени ізімен айқындалады.  Шынайы мәдениеттің мәні де осында – халықтарды түсіністік негізінде жақындастыруда /11, 65-б./.

Ашық бұқаралық ұйым – «Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгі достық үшін» деп аталатын: Мәдениет және ғылым қайраткерлерінің, орыс мәдениеті мен орыс халқына, Ресейге қашанда құрметпен қарап, ізгі әрі сенімді қатынасын арттыру мақсаты алға қойылды.

Елбасының Достастық елдерінің кірігуіне және Қазақстан мен Рсейдің көп қырлы байланыстарын нығайтуға бағытталған күш жігеріне үстеме болған осы жаңа идеясы Қазақстандықтар мен ресейліктердің құптауына ие болып, кең қолдау тапты және біздің байланыстарымызды нығайтуда.

Қазақстан Республикасының  Орта Азия елдерімен қарым – қатынасындағы  мемлекеттердің бірі - Өзбекстан. Қазақ Дипломатиясында болашақта экономикалық – саяси басшылыққа ие болатындығына нық сенімде. Екі ел арасындағы достық жөніндегі құжатқа 1992 жылы 24 маусымда қол қойылды. Сонымен қатар, бұл құжат екі елдің саяси қарым – қатынастарын да құрайды. Аталған құжатта экологиялық қауіпсіздікке де аса мән берілді. Мысалы, Арал қасіреті бүгінгі күні де басты өзекті мәселеге айналып отыр.

1994 жылы қаңтарда екі ел арасында біртұтас экономикалық кеңістікке Елбасының Ташкентке барған іс-сапарында қол қойылды. Аталған құжатта тауар қатынастарының еш кедергісіз өтуі. Сонымен қатар, жұмыс күшінің, кеден қатынасының т.б. мәселелері қаралды. 

2006 жылы 4 қыркүйекте Өзбек  Ресбуликасының Президенті И.Каримовтың  Қазақстанға ресми іс – сапары болды. Келісім шарт нәтижесінде Орта Азиядағы саяси жағдайлар халықаралық қатынастар басты назарда болды. Екі ел арасындағы сауда айналымы 2005 жылы 497,1 млн. долларға жетті. Қазақстанның экспорты 242,6 млн. доллар, ал импорт 254,5 млн. долларды құрады /12, 37-б./.

Қазақстан мен Өзбекстан  арасындағы көлік қатынасы бұрынғыға  қарағанда жақсара түсуде. Екі  елдің өзара байланыстарын жандандыруға мемлекет басшыларының соңғы жылдардағы жоғары деңгейдегі кездесулері негізін қалауда.Мемлекет басшыларының қатысуымен өткен кеңейтілген құрамдағы келіссөздер нәтижесінде екі жақты ынтымақтастықты әрі қарай дамытуды көздейтін тоғыз құжатқа қол қойылды:

Біріншісі – Қазақстан  Республикасының Президенті мен Өзбекстан Президентінің бірлескен мәлімдемесі;

Екіншісі – Мемлекетаралық үйлестіру кезеңін құру туралы ереже. Бұл құжаттарға Елбасымыз – Нұрсұлтан Назарбаев пен Ислам Каримов қол қойды;

Үшіншісі – Қазақстан  Республикасы мен Өзбекстан Республикасы арасындағы 2006-2010 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастықтың бағдарламасы;

Төртіншісі – Қазақстан  Республикасының Үкіметі мен  Өзбекстан Республикасының Үкіметі  арасындағы құпия ақпараттарды өзара қорғау туралы;

Бесіншісі – 2001 жылы 16 қарашадағы Қазақстан - Өзбекстан мемлекеттік шекарасындағы бекеттер арқылы өткізу туралы келісімнің хаттамасы;

Алтыншысы – 2006-2008 жылдарға арналған мәдени – гуманитарлық саладағы ынтымақтастық үкімет аралық бағдарламасы;

Жетіншісі – Қазақстан  Республикасы Қорғаныс министрлігі мен Өзбекстан Республикасы Қорғаныс министрлігі арасындағы мемлекеттік әуе кешендерінің ұшу қауіпсіздігі саласындағы ынтымақтастық туралы келісімі;

Сегізінші – Қазақстан  Республикасы Туризм және Спорт министрлігі  мен Өзбекстан Республикасы «Өзбектуризм» ұлттық компаниясы арасындағы туризм саласы бойынша ынтымақтастық туралы келісім;

Тоғызыншы – Қазақстан  Республикасы мен Өзбекстан Республикасы сауда өнеркәсіп палаталары арасындағы ынтымақтастық бағдарламасы.

Сонымен қатар, 2006-2010 жылдарға арналған экономикалық ынтымақтастық бағдарламасына да қол қойылды. 2006 жылы Қазақстан Өзбекстан арасындағы көп салалы ынтымақтастықты алдағы уақытта да дамытуымен ерекшеленуде.

Елбасы өз сөзінде  Ұлы Абайдың: «Адам адамға – дос», деген нақыл сөзін келтіре кетіп, «қазақ пен өзбек ең жақын туыстас халықтар», сондықтан біздің достық қарым – қатынаста одақтастық пен ынтымақтастықта өмір сүруіміз керек. Бүгінгі қол қойылған құжаттар көршілес екі елді, екі халықты жақындастыруға қызмет ететін  болады» /13, 1-б./.

Аймақтық қауіпсіздікті  қамтамасыз етуде Қазақстан мен  Өзбекстанның алатын орны ерекше. Өзбекстан  басшысының айтуынша – бұл мәселеде екі елдің ұстанымы бір. Барлық мәселелер БҰҰ, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы аясында жүзеге асырылуда.

Қазақстан Республикасының ТМД елдеріндегі мемлекеттердің бірі көрші ел, Қырғыз Республикасымен дипломатиялық қарым – қатынасы қазіргі таңға дейін жалғасын тауып отыр. Бішкектегі қазақ елшілігі 1993 жылы ашылып, қызмет етуде. Екі ел арасындағы құқықтық келісім – шарт құжаттары 140 – қа жетіп, 1999 жылы 22 маусымда мәңгі одақтастық жөніндегі келісімге қол қойылды /14, 21-б./.

 

 Қырғызстанда 2005 жылғы наурызда үкімет билігінің жаңа басшысы тағайындалғаннан кейін Қазақстанға деген экономикалық даму жөніндегі Одақтастыққа құлшына бет бұрды. Осы жылдың 22 сәуірінде Ел президентінің қызметін атқарушы Қырғыстан Республикасының премьер – министрі К.Бакиевтің Алматыда Елбасы Н.Назарбаевпен кездесуі болып өтті. 1995 жылы  Қырғыз Республикасына жіберілген Қазақ экспорты 57 млн. доллар құраған, ал импорт – 100 млн. доллар болды. Қазақ елінен басты экспорт түрі: мұнай, металл, түрлі – түсті металлдар, ауыл шаруашылық өнімдері жіберіліп отырды. Ал Қырғыз Республикасы электр энергиясын, электродвигательдер, электролампа, табак өнімдері, жеңіл өнеркәсіптік бұйымдар т.б. экспорттауда /15, 123-б./.

Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі аудандарда ауыз су жетіспеушілігі маусым аралық тұста басты проблема болып табылуда.  Қырғыз Республикасындағы  Тоқтағұл ГЭС жеткілікті көлемдегі  ауыз сумен, электроэнергия көзімен аталған аудандарды қамтамасыз етуде. Қазіргі таңда Қазақстан капиталының Қырғызстан экономикасына құйылуы ерекше болуда. 2005 жылы құйылған Қазақстандық инвестиция алдыңғы жылдан екі есеге артты. Қырғыз жеріндегі Қазақстандық 5 банк несие беруде. Жалпы сомасы 163,2 млн. АҚШ долларына тең бұл инвестиция тіпті Қырғызстанға сырттан құйылған инвестицияның барлық несиенің жартысынан көбіне тең. Ал 2005 жылы тауар айналымы 344,1 млн.АҚШ долларына мөлшерлес. Қазақстанда 2006 жылдан Қырғыз капиталының қатысуымен 92 кәсіпорын ашылған болса, Қырғызстанда қазақ капиталының араласуымен 400 – ден артық біріккен кәсіпорын жұмыс істеуде.2006 жылы екі ел басшылары Н.Назарбаев пен Қ.Бакиев Бірлескен декларацияға қол қойды. Сонымен қатар, сала басшылары да қалған 10 құжатты өздерінің қолдарымен бекітті. Соның ішінде Қырғыз Республикасының Ыстықкөл облысындағы курорт шаруашылғындағы Қазақстан Республикасының меншік құқын зерттеу туралы, екі ел арасында құпиялықты сақтау туралы, екі ел арасындағы шекарада бірлескен кадрлар дайындау туралы, еңбек мигранттары мен олардың отбасыларын әлеуметтік жағынан қорғау т.б. келісімдерге қол қойды /16, 1-б./

 

 

ІІ.2. Қазақстан  Республикасының Еуропа Одағы елдерімен  байланыстары (Германия, Ұлыбритания, Франция, Түркия т.б.)

 

 

Қазақстан Республикасы 1991 жылы 16 желтоқсанда өзінің егеменділігін  жариялаған соң, мемлекетіміздің алдында  халықаралық құқықтық жас субъектісі ретінде басқа мемлекеттермен әріптестік қарым – қатынас, байланыс орнатуға кең көлемді мүмкіндіктер ашылды.

Өз тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап, осы күнге дейін Қазақстан Республикасының сыртқы саясаттағы басты бағыты халықаралық құқықтық субъектісі болып табылатын әлемнің кез келген мемлекетімен әріптестік және әділеттілік ұстанымдарына негізделген өзара тиімді достық қарым – қатынас орнатуда. Осы орайда, Елбасы Н.Ә.Назарбаев көп мақсатты ынтымақтастықтың мәнін: « ... мұндай ынтымақтастықты дамыта отырып, біз жасанды түрде басқа дүниеден оқшауланбаймыз және ешқандай идеологиялық, конфессионалдық блоктарға кірмейміз, керісінше, Қазақстанның Шығыс пен Батысты жалғастырушы капиталды көпір ретінде ерекше рөлін пайдалануға ұмтыламыз» - деп көрсетті.

Еліміздің сыртқы саясаттағы стратегиясы оның көп векторлылығынан  шығып отырса да, біз үшін сыртқы саясатта басты бағыттардың бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Қазақстан үшін стратегиялық әріптестер болып табылатын Ресей, ТМД – ның басқа елдері, АҚШ, Қытай сияқты мемлекеттермен қарым – қатынасты дамытумен бірге еуропалық елдермен де байланыс дамытылуда.

2007 жылдың жазына дейін  Еуропалық Одақ өзінің Орталық  Азия елдерімен қарым – қатынасын  нығайту жөніндегі Стратегиясын  қабылдайтынын мәлімдеді. Осы құжаттың  екі жақты болуы үшін алдын  – ала наурыздың 28 – де Астана  қаласында, «Еуропалық Одақ Үштігі» (ЕО – ның қазіргі төрағалық етіп жүрген елінің өкілі (Германия), ЕО – ның Бас хатшылығы және Еуропаның комиссия) Орталық Азия елдері (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан)  4 кездесуі Астанада болып өтті. Бұл үн қатысуымыз 2004 жылы еуропалықтардың басшылығымен басталған еді /17, 13-б./.

Қазақстан Республикасының Еуропалық Одақпен байланысы 1993 жылы ақпан айынан дипломатиялық қатынас орнағаннан кейін дами бастады. Ал ресми саяси қатынас бұдан бұрынырақ Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың 1992 жылы наурызда Еурокомиссияның делегациясын қабылдаған кезінен басталды. Бір жылдан кейін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Брюссельге ресми сапар жасап, нәтижесінде 1993 жылы желтоқсанда Қазақстан Республикасының Брюссельде өкілдігі ашылып, 1994 жылы Еурокомиссияның өкілдігі Алматыда ашылды.

1995 жылы 23 қаңтарда Елбасы  Нұрсұлтан Назарбаев Еуроодақ  кеңесінің төрағасы А.Жюлле қол  қойған «Әріптестік және ынтымақтастық  туралы» келісімге қол қойып,  ол 1999 жылы 1 шілдесіне дейін күшіне  енді.