Тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістері

 

 

1.2.Кәсіпорын қызметінің  тәуекелін бағалау және талдау  әдістері

 

      Кез келген қаржылық немесе шаруашылық операциялардың тиімділігі мен онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес. Сондықтан тәуекел деңгейін бағалау және оның нақты операция табыстылығының деңгейімен байланыстығын бағалай білу қажет.

    Тәуекелдің мәні  мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің  негізгі мақсатына – салынған  капиталдан табыс алуға – тәуекелді  анықтау сәйкес келеді. Төмен  табыс табу немесе шығыстарға  ұшырау ықтималдылығы қаншалықты  жоғары болса, соншалықты жоба  тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды  салу мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі «бұл жобаның тәуекелі төменірек сияқты» дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады. Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай алады, сонымен қатар сүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады. Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады. Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады): орташа ауытқу мәнімен (дисперия) және мүмкін болатын нәтижелерді өзгермелілігімен (вариация). Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен ауытқу өлшемі деңгейін көрсетеді.  Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперия өзімен бірге тәуекелді салымдардың орташа күтілген салымдардан нақты қаржылық нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:

                     σ²==(х-х²)/n¸

мұндағы σ² - дисперия;

х-қаржы ресірстарының  салымының әр жағдайы үшін күтілетін  мәні;

х-қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;

n – қаржы ресурстарының салымдарының саны (жиілік).

    Дисперия қаржылық  тәуекелдің жиілігінің абсолютті  тербелісін сипаттайды, ал тербелістің  салыстырмалы дәрежесін вариация  коэфиценті көрсетеді. Ол келесі  формуламен анықталады:

                       v= σ/x*100,

мұндағы v-вариация коэфиценті;

                 σ-орташа квадраттық ауытқу;

                 x- қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.

Вариация коэфиценті 1-ден 100% -ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация коэфиценті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация коэфицентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген: 10%-ға дейін –салымдардың төмен тербелісі; 10-25%-қаржылық тәуекелдің орташа тербелісі;  25%-дан жоғары -  қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.

    Дисперия мен  вариацианы қолданған кезде тәуекелдің  қаржылық нәтижені алудың математикалық  ықтималдылығы бар екенін ескеру  қажет. Бұл ықтималдылық субъектісі  эксперттік жолмен немесе объективті  қаржылық тәуекелдің деңгейін  математикалық есептеу негізінде  анықтауға болады. Кәсіпорынның  тәуекелдерін бағалаудың негізгі  әдістері болып статистикалық   әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі  перспективалы әдіс қаржылық  тәуекелдерді факторлық талдау  (факторлық жүйе моделін қолдану)  болып табылады. Мысалы, диверсификацияланған  инвестициялық тәуекелді инвестиция  объектісінің даму перспективаларының  бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік  деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген  шарттар саны бойынша, ал диверсификацияланбаған  –несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер, инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары бойынша бағаланады.

    Қаржылық тәуекелді  бағалаудың басқа да аналитикалық  әдістері кеңінен қолданылады.  Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффиценттері есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық даму деңгейі талданады. Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып, рейтингтер анықталады.

    Тәуекелді бағалаудың  перспективалы әдісі модельдеу  болып табылады. Бұл әдістің негізгі  қиындығы нақты жағдайларға байланысты  модельді дұрыс  таңдау. Модельдер  қаржылық тәуекел ықтималдығын  бағалап, нақты жағдайды болжамдауға  мүмкіндік береді. Тәжірибеде тәуекелдерді  бағалауда аналогиялар әдісі  қолданылады.  Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар  немесе басқа кәсіпорындар тәжірибесі  негізінде белгілі  бір жағдайлардың  болуы, қаржылық нәтижелер алу ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. бірақ әр кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы ерекшеліктері  бар екенін ескеру керек.

   Тәуекелді бағалаудың  негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық  жағдайын кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін талдау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның мақсаты –кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есебінегізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына, олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер) назар аударылады.

    Қаржылық жағдай  тұрақтылығының баланстық моделі  кеңінен танымал. Бұл модель  негізінде қаржылық тауекел облысы  анықталады және кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылық деңгейі  талданады:

                         

                            Ф+З+Дс=Ис+Кт+К+Р

мұндағы Ф-негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;

               З-запастар мен шығыстар;

               Дс-ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді  қаржылық салымдар,              

               дебиторлық қарыздар және басқа  активтер;

     Ис- меншікті  қаражаттар көздері;

      Кт-орташа, ұзақ мерзімді несиелер және  қарыздық қаражаттар;

     К – қысқа мерзімді несиелер;

     Р – кредиторлық  қарыздар;

       Қаржылық тәуекелді бағалау үшін қаржылық тәуекел ықтималдылығын сипаттауға мүмкіндік беретін коэффиценттерді (мультипликаторлар) есептеуде негізделетін мультипликативті әдісті қолдануға болады. Белгілі көрсеткіштерді есептеу есеп берудің белгілі баптары арасындағы қатынасын анықтауда негізделеді. Кәсіпорын қаржылық тәуекелін компьютерлік имитациясы перспективалы болып табылады. Қазіргі кезде тәуекелді бағалау бойынша дайын бағдарламалық өнімдер жиынтығы жасалған. Әр кәсіпорынды қаржылық тәуекелді жекеше модельдеу мүмкіндіктері бар. Қаржылық жағдайды болжамдау қаржылық тәуекел ықтималдылығын анықтауға, болашақта кәсіпорынның даму перспективасын айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге болжамдау қаржылық талдау мен жоспарлауға сүйенеді.

     Қаржы тәуекелінің сыртқы белгілері келесілер: міндеттемелерді орындамау, төлемдерді тоқтату, салықтарды төлеу мерзімінен кешіктіру, өндірістік, коммерциялық дәстүрлі байланыстардың бұзылуы. Ішкі белгілері: өндірістің тоқтап қалуы, өткізу көлемінің төмендеуі, жұмысшылардың қызметтен босатылуы, мерзімі өтіп кеткен кредиторлық қарыздың жоғары үлесі, қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелерінің төмен көрсеткіштері, каржыландыру көздері ретінде қарыздық қаражаттарды қолдану үлесінің жоғарылылығы.

Кәсіпорынның  тәуекелін бағалау үшін рейтингілік  әдіс қолданылуы мүмкін. Оның мәні: негізгі  көрсеткіштер корреляциялық-регрессиялық талдау көмегімен топтастырылады. Кейін  кәсіпорынның эксперттік өлшем бойынша  белгілі көрсеткіштердің орта салмақты рейтинг мәні (орны) ретінде есептелетін  интегралды рейтингі анықталады. Келесі кезеңде кәсіпорынның талданатын топтарындағы тәуекел деңгейі бойынша әр кәсіпорынның интегралды рейтинг мәні есептеледі. Рейтингте бірінші орынды экономикалық потенциалы жоғары және төмен деңгейлі тәуекелді кәсіпорын алады.

     Кәсіпорынның экономикалық қызметінің тәуекелін сапалы бағалау төмендегілерді қарастырады:

• тәуекел факторларын анықтау;
• тәуекел туындайтын жағдайларды талдау;
• тәуекелдердің потенциалды облысын анықтау;

Әр кәсіпорында  жіберілетін тәуекелдің облысын  анықтау қажет. Тәуекел облысы –  жалпы жоғалтулар бекітілген тәуекелдің шекті мәнінен аспайтын мүмкін болатын  жоғалтулардың кейбір зонасы. Тәуекел  көлеміне (зона) салалар ерекшеліктері, халық шаруашылығының құрылымдылық қайта құру жағдайында сала жағдайының өзгерісі, өндірістің мерзімдік сипаты, капитал айналымдылығының жылдамдығы, өндірілетін өнім диверсификация мүмкіндігі, клиенттер мен жабдықтаушылар диверсификациясы, әлемдік нарыққа шығу мүмкіндігі әсер етеді.

Саланың арнайы тәуекелдерін ескеру қажет. Тәуекелдің келесі облыстары бар:

• тәуекелсіз зона;
• минималды тәуекел облысы;
• жоғары тәуекел облысы;
• критикалық тәуекел облысы;
• жіберуге болмайтын тәуекел облысы.

 

1.3. Қаржылық тәуекелді  төмендету тәсілдері

 

     Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейін төмендету. Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу –тәуекелді инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестор венчурлік капиталды сала отырып, венчурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру қоғамына, беріп жіберумен түсіндіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін төмендету – жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.

Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі принциптерге сүйенуі тиіс:

меншікті капитал мүмкіндігінше  ғана тәуекел етуге болады;

тәуекелдің соңын ойлау  керек;

аз нәрсе үшін көппен тәуекел  етуге болмайды.

Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс: берілген тәуекел бойынша  мүмкін болатын шығыстар көлемін  максималды түрде анықтау;

Оларды (шығыстар) капитал  салымының көлемімен салыстыру;

Оларды (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау. Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші, не үлкен болуы мүмкін.

   Портфельді инвестиция  кезінде, яғни екінші ретті  нарықта сатуға болатын бағалы қағаздарды сатып алған кезде шығыс көлемі әдетте шығыстанатын капитал көлемінен аз. Инвестордың өзіндік қаржылық ресурстардың көлемі және максималды мүмкін болатын шығыстар көлемінің арақатынасы банкроттыққа апаратын тәуекел деңгейі. Ол тәуекел коэффицентімен өлшенеді:

                                        Кр=У/С

мұндағы   Кр - тәуекел  коэффиценті;

                 У – максималды мүмкін болатын  шығыс сомасы;

                 С – нақты түскен қаражаттар  есебімен өзіндік қаржылық 

                        ресурстар көлемі.

Екінші принципке сүйену инвестор шығыстың максималды мүмкін болатын көлемін біле отырып, оның тәуекелдің ықтималдылылығы қандай екенін анықтауды және тәуекелден (яғни шарадан) бас тарту, тәуекелді өз жауаптылығына алу немесе тәуекелді  басқа тұлғаның жауаптылығына алу  немесе тәуекелді басқа тұлғаның жауаптылығына беру шешімін қабылдауды талап етеді.

   Үшінші принциптің  қызмет етуі қаржы тәуекелін  әсіресе беріп жіберуде көрінеді. Бұл жағдайда инвестор сақтандыру  сомасы мен сақтандыру сыйақы  өзіне жағымды арақатынасын анықтау  тиіс. Сақтандыру сыйақысы немесе  сақтандыру жарнасы – бұл сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру тәуекелі үшін төлемі. Сақтандыру сомасы – материалдық құндылықтар (немесе сақтанушының азаматтық жауапкершілігі, өмірі және денсаулығы) сақтандырылған ақша сомасы. Егер шығыс көлемі сақтандыру сыйақысын үнемдеумен салыстырғандағы үлкен болса, онда тәуекел ұсталынып қалуы тиіс емес,  себебі инвестор тәуекелді өзіне алмау керек.

Жобаның жоғары дәрежелі қаржылық тәуекелділігі  оны жасанды төмендету жолдарын іздеу қажеттіліктеріне әкеледі. Тәукелелділік  дәрежесін төмендету – жоғалтуының  ықтималдылығы мен көлемін қысқарту. Ол үшін әр түрлі тәсілдер қолданады:

• Диверсификация;
• Таңдау мен нәтижелер туралы қосымша ақпарат алу;
• Лимиттеу;
• Өзін - өзі сақтандыру;
• Валюталық тәуекелділіктерден сақтандырылу;
• Сақтандыру;
• Хеджирлеу;
• Байланысты облыстардағы қызметтерді бақылауға қол жеткізу;
• Компанияның жалпы қорлардағы компанияның спецификалық қорларын пайдалану үлесін есептеу мен бағалау.