Тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістері

         Диверсификация деп бір-бірімен тікелей байланыспаған әр түрлі салыну объектінің арасындағы капиталды бөлу үрдісін айтамыз. Диверсификация әр түрлі қызметтерінің арасында капиталды бөлу жерінде тәуекелділіктің бір бөлігінен қашуға мүмкіндік береді. Мысалы, инвестордың бір акционерлік қоғамның акцияларының орнына 5 түрлі акционерлік қоғамның акцияларын сатып алу алынатын орта табысты 5 есе көп ықтималдылығын артырады және сәйкесінше тәуекелділік дәрежесін 5 есе төмендету.

Тәукелділік   -  менеджментінде ақпарат маңызды роль атқарады. Қаржы менеджері тәуекелді шешімдерді  қабылдауға жиі кездеседі. Бұл жағдайда капитал салымның нәтижелер анықталмаған және шектеулі ақпаратқа негізделген. Егер қаржы менеджерінде ақпарат толығырақ болса, онда ол неғұрлым нақты болжам жасап тәуекелділікті төмендете алушы еді. Осы жағдай ақпаратты өте бағалы тауар ретінде ұсынады. Инвестор толық ақпарат үшін төлеуге дайын. Толық ақпарат құны толық ақпарат кезіндегі қандай да бір сатып алу немесе капитал салымның күтілетін құны арасындағы  құнды бейнелейді.

Лимиттеу – лимит қою, яғни шығындардың, сатулардың, несиенің және тағы сол сияқтылардың шекті сомасын қою. Лимиттеу тәуекелді дәрежесін төмендетуінің маңызды әдісі болып табылады және несие беру кезінде, овердравтқа келісім жасау кезінде банктермен пайдалынады. Шаруашылық субъектілері тауардарды несиеге сату, қарыз бергенде және т.с.с. кезінде қолданады.

Өзін - өзі сақтандыру кәсіпкердің  сақтандыру компаниясында сақтандырылғанынан гөрі өзін сақтандырғанын тиімді көретінін  бейнелейді.

Кәсіпкермен өндірістік – сауда үрдісіндегі мүмкін шығындарды өтеудің ерекше қорын құру өзін - өзі сақтандыру мәнін бейнелейді. Өзін - өзі сақтандырудың міндеті қаржы- коммерциялық қызметінің уақыттық қиындықтарына оперативті түрде өтуде құрылады. Өзін - өзі сақтандыру үрдісінде әртүрлі резервті және сақтандыру қорлары құрылады. Бұл қорлар бағытының мақсатына байланысты натуралды немесе ақша пішінінде құрылуы мүмкін.

Хеджирлеу ( ағылшын heading – қоршау) банктік, биржалық және коммерциялық тәжірибеде валюталық тәуекелділіктерді сақтандырудың әр түрлі әдістерін белгілеу үшін пайдаланылады. «Хеджирлеу – айырбас валюталық бағамдарының болашақта өзгеру ықтималдығын ескеретін, шұғыл контрактілермен мәмілелерді жасайтын және бұл өзгерістердің жағымсыз салдарынан қашу мақсатын көздейтін жүйе».

      Диверсификациялау өздерінің арасында тығыз байланысты түрлі салым объектілері арасында инвестицияланатын қаражаттарды орналастыру процесін білдіреді. Диверсификациялау принципіне клиенттерге өз акцияларын сатататын, алған қаражаттарды  нарықтан сатып алынатын және тұрақты орташа табыс әкелетін түрлі бағалы қағаздарға салатын инвестициялық қорлардың қызметіне негізделеді. Диверсификациялау түрлі қызметтенр арасында капиталды орналастыру кезінде тәуекелдің бөлімінен қашуға мүмкіндік береді. Сонымен, инвестор бір акционрелік қоғам орнына бірнеше түрлі акционерлік қоғам N акцияларын сатып алу табыс ықтималдығын N есеге көбейтеді және сәйкесінше тәуекел деңгейін N есе төмендейді. Кейде инвестор нәтижелер анықталмаған және шектелмеген ақпараттар жағдайында шешім қабылдайды. Әрине, егер инвесторда толық ақпарат болса, ол сапалы болжам жасап, тәуекел деңгейін төмендете алатын еді. Бұл жағдай ақпаратты тауар ретінде көрсетеді. Ақпарат бағалы тауар болып табылады, ол үшін инвестор үлкен ақша төлеуге дайын, олай болса, ақпаратқа капитал салымы кәсіпкерліктің бір сферасы болып табылады. Толық ақпарат құны толық ақпарат бар кездегі бір нәрсенің күтілетін сатып алу құны мен ақпарат толық емес жағдайдағы күтілетін құн арасындағы қатынасы ретінде есептеледі. Егер болжам нақты болып шықпаса да, қаражаттарды перспективаға өткізудің сапалы болжамын қамтамасыз ететін сұраныс пен өткізу нарығын зерттеуге салған тиімді.

Шектеу-шығыстар, сатулар, несиелер және тағы басқалардың шекті сомасын  бекіту. Шектеу тәуекел деңгейін төмендетудің маңызды құралы болып табылады және шектеуді банктер қарыз беруде, овердрафт  келісімшартына отырғанда; шаруашылық жүогізуші субъектілер тауарларды несиеге (несие карточкасы бойынша), жол чектері және еврочектер бойынша  сату, инвесторлар капитал салымы сомасын анықтау кезінде қолданады.

   Сақтандыру мәні  – тәуекелден қашу үшін инвестор  табыстың бөлігінен бас тартуға,  яғни тәуекел деңгейін нөлге  дейін төмендету үшін төлеуге  дайын. Егер сақтандыру құны  мүмкін болатын шығысқа тең  болса, онда тәуекелге қарсы   инвестор басынан кешу мүмкін  кез келген қаржылық жоғалтуларды  толық өтеуді қамтамасыз ететіндей  сақтана алады. Қаржы тәуекелдерін  сақтандыру оның деңгейін төмендету  әдістерінің ең тараған түрі  болып табылады. Сақтандыру -  бұр  ерекше қаржылық қатынастар. Бұл  қатынастарүшін міндетті түрде  екі жақ болуы қажет: сақтандырушы  мен сақтанушы. Сақтандырушы сақтанушы  төлемдері есебінен ақша қорын  (сақтандыру немесе резервтік  қор) құрады. Сақтандыру үшін құрылып жатқан ақша қорының мақсатты бағыттылық сипаты тән, оның ресурстарын тек алдын ала келісілген жағдайлардағы жоғалтуларды өтеуге (көмек көрсету) жұмсау; қатынастардың ықтималдылық сипаты, себебі сәйкес жағдай қашан болатыны, оның күші қандай және қай сақтанушыға тиесілі болатыны алдын ала белгісіз; қаражаттардың қайтарымдылығы, себебі бұл қаражаттар барлық сақтанушылар бойынша зияндарды өтеу төлеміне бағытталған.

     Сақтандыру  процесінде сақтандыру қорын  құруда қатысушылар арасында  қаражаттарды қайта бөлу жүргізіледі:  бір немесе бірнеше сақтанушы  жоғалтуларын өтеу жоғалтулары   барлығына бөлу жолымен жүргізіледі.  Белгілі бір кезеңде төлем  жасаған сақтанушыларсаны өтеу  алатын сақтанушылар санынан  үлкен болады.

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. «Қазақтелеком»  АҚ филиалының қаржылық тәуекелін  талдау

2.1.Кәсіпорын қызметін  қаржылық талдау

 

   Батыс Қазақстандық  облыстық телекоммуникациялық басқарма  «Қазақтелеком» акционрелік қоғамының филиалы болып табылады.

    «Қазақтелеком»  АҚ Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексіне сәйкес 1994 жылы 27 желтоқсаннан, ҚР Министрлер Кабинетінің  «Қазақтелеком» ұлттық акционерлік  қоғамын құру туралы» 1994 жылғы  17 маусым » №666 Қаулысына сәйкес құрылып қызмет етеді.

    Қоғам ҚР барлық  территориясы бойынша өз қызметін  таратады, ол қоғамның жарғылық  қорына берілетін филиалдардан  тұрады. Филиалдар заңды тұлға  болып табылмайды. Филиалдар акционерлер  Кеңесімен бекітілген филиал  туралы ереже негізінде өз  қызметін атқарады.

    Жалпы төлемқабілетсіздік  жағдайы және барлық кәсіпорындардың  банкроттық іс әрекеттері және  нақты қаржылық жағдайды бағалау қазіргі кезде маңызды орын алады. Мұндай бағалаудың басты критериі кәсіпорынның төлемқабілеттілік көрсеткіштері және өтімділік деңгейі болып табылады.

    Кәсіпорын өтімділігін  талдауға көшуден бұрын, актив,  баланс, кәсіпорын өтімділігі не  екенін анықтау қажет. Өтімділіктің  екі концепциясы белгілі. Бірінші  концепцияға сәйкес, өтімділік –  бұл кәсіпорынның өзінің қысқа  мерзімді міндеттемелерін төлей  алуы. Келесі концепцияға сәйкес  өтімділік -  ағымды активтердің  ақша қаражаттарына айналу дайындығы  мен жылдамдығы. Кәсіпорынның өтімділік  мәні өзімен бірге баланс өтімділігін  ұсынады. Баланс өтімділігін талдау  өтімділік деңгейі бойынша топтастырылған  актив қаражаттары және өтеу  мерзімі бойынша топтастырылған  пассив міндеттемелерін салыстыруға  негізделеді. Өтімділік қаражаттары  мен міндеттерді сәйкестендіру  мынадай көрсеткіштерді есептеуге  мүмкіндік береді: ағымды өтімділік  пен перспективадағы өтімділік.

    Ағымдағы өтімділік  кәсіпорынның қарастырылатын уақыт  ішінде төлемқабілеттілігі және  төлемқабілетсіздігі туралы куәландырады  және келесі формуламен есептелінеді.:

ТЛ=(А1+А2) – (П1+П2),      (1.1)

мұндағы ТЛ – ағымдағы өтімділік, А1 және П1 – актив және пассив бойынша сәйкес топтардың қорытындылары.

    Перспективалық  өтімділік – бұл болашақтағы  түсімдер мен төлемдер негізінде  болжау.Ол келесі формуламен есептеледі:

ПЛ=А3 - П3,

Мұндағы ПЛ – перспективалық өтімділік, А3 және П3 – актив және пассив бойынша сәйкес топтардың  қорытындылары.

 

1- кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының өтімділігін талдау

Активтер	2004ж	2005ж	Міндеттемелер	2004ж.	2005ж.	Төлемдік артықшылық (+) 2004ж.	Жеткіліксіз (-) 2005ж
Ең өтімді активтер А1	9841	1861	Жедел міндеттемелер П1	918120	904030	-908279	-902169
Тез өтімді активтер А2	151381	142034	Қысқа мерзімді міндеттемелер П2	0	0	+151381	+142034
Баяу өтімді активтер А3	119729	82793	Ұзақ мерзімді міндеттемелер П3	0	0	+119729	+82793
Қиын өтімді активтер А4	2099281	2277002	Тұрақты міндеттемелер П4	1462112	1599660	+637169	+677342
Баланс	2380232	2503690	Баласн	2380232	2503690

 

Баланс өтімділін талдау №1 аналитикалық кестеде көрсетілген. Абсолютті өтімділік көрсеткіштері (1.1) және (1.2) формулалары арқылы есептелінеді.

ТЛ2004 = (9841+151381) – (9181120+0)= - 756898 мың тенге

ТЛ2005 =(1861+142034) – (904030+0) = - 760135 мың тенге

ПЛ2004= 119729 – 0 =119729 мың тенге

ПЛ =82793-0=82793 мың тенге.

 

   Есептеу нәтижелері кәсіпорынның есеп беру кезеңінің соңына активтер мен міндеттемелер бойынша топтар нәтижелерін сәйкестендіру келесі нәтижелерді көрсетеді: А1<П1, А2>П2, А3>П3, А4<П4. Осыған байланысты баланс өтімділігін жеткілікті деп атауға болады. Кезеңнің  басы мен соңындағы ағымдағы өтімділік көрсеткіштері төлемділік жеткіліксіздігін көрсетті, яғни қарастырылып отырған кезеңге жақын уақытта кәсіпорын өз міндеттемелерін төлеуде қиындыққа шалдығады, бірақ перспективалық өтімділік көрсеткішінің өсімі болжамды төлемқабілеттілігінің артуын куәландырады, яғни болашақ ақшалай түсімдерге қарағанда кәсіпорын қаржылық қиындықтарға ұшырамайды. Нәтижесінде есеп беру кезеңінің соңында кәсіпорын жеделдігі жоғарылау міндеттемелерінің 0,2% төлей алады, бұл қаржылық жағдайдың шектелгендігін көрсетеді.

  Қаржылық жағдайды  талдаудың басты міндеті кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерді зерттеу болып табылады.

 

  2-кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржылық тұрақтылығын бағалау, мың теңгемен.

 

Көрсеткіш атауы	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	2004ж.	2005ж	Абсолюттік	%-бен
1.Өзіндік қаражаттар көздері	1462112	1599660	+137548	+9,41
2.Ұзақ мерзімді активтер	2103175	2279897	+176722	+8,4
3. Меншікті айналым қаражаттары	-641063	-680237	-39174	+6,11
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер	0	0	-	-
5.Запастар мен шығыстарды құру  үшін меншікті айналым қаражаттары  және ұзақ мерзімді міндеттемелер  болуы	-641063	-680237	-39174	+6,11
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер	918120	904030	-14090	1,53
7.Запастар мен шығыстардың құрылуының  негізгі көздерінің	277057	223793	-53264	-19,22
8. Запастар мен шығыстар көлемі	115835	79898	-35937	-31,02
9.Запастар мен шығыстардың құрылуы  үшін меншікті айналым қаражаттарының  артықшылығы (жеткіліксіздігі)	-756898	-760135	-3237	+0,43
10.Запастап мен шығыстардың құрылуы  үшін негізгі құралдардың артықшылығы (жеткіліксіздігі)	+161222	+143895	-17327	-10,75

 

«Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық тұрақтылығын жалпы бағалау №2 кестеде көрсетілген. Есептеу мәліметтері кезең басныда кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты емес екенін көрсетеді. 2004 жылдың соңында қаржылық жағдайы нашарлаған және қаржылық тұрақсыздық жағдайы тұр. Бұл қорытынды келесілер негізінде жасалады:

• запастар мен шығыстар өзіндік айналым қаражаттарымен өтелмейді;
• кәсіпорын қаржылық жағдайының тұрақсыздығын ұстап тұрған басты себеп- запастар мен шығыстар өсімінен құрылу көздері өсімнің төмендеуі, пайда болу көздерінің жалпы көлемі 19,22%-ға төмендесе, запастар мен шығыстар құны 31,02% төмендеді.

3-кесте. «Қазақтелеком» Ақ филиалының 2004-2005 жылдардағы дебиторлық қарызын талдау

 

 

Бап атауы	01.01.2005		01.01.2004		Ауытқу (+,-)
	Сома, мың тг	Үлес салмақ	Сома, мың тг	Үлес салмақ
Алынуға тиісті шоттар	138051	91,19	1332342	93,18	-5709
Басқа дебиторлық қарыз	13330	8,81	9692	6,82	-3638
Барлығы	151381	100	142034	100	-9347

 

Дебиторлық қарыз кәсіпорын  активтерінің негізгі бөлігі болып  табылады. Дебиторлық қарыз жағдайын талдау №3 кестеде көрсетілген. Кесте мәліметтері бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысулар негізгі бөлікті құрайды. Сатып алушылар тапсырыс берушілердің қарыздары қарыздардың жалпы сомасынан 01.01.2004 жылғы 91,19 % және 01.01.2005 жылға 93,18 % құрайды. Дебиторлық қарыздың 9347 теңгеге немесе 6,2% төмендеу қаржылық тұрақтылық өсуін көрсетеді.

   Кез келген кәсіпорынның  қызмет ету тиімділігі қажет  табыс әкелі мүмкіндігіне тәуекел  екені белгілі. Бұл мүмкіндікті  бағалау рентабельдікті талдау  арқылы жүргізіледі, ол келесі  сұрақтарға жауап беруге көмек  береді: алынған табыстар мен  шығарылған шығыстар қаншалықты  тұрақты; жүргізілген шығыстардың  қаншалықты өндірістік; кәсіпорынға  капитал салымының тиімділігі; кәсіпорында  басқару қаншалықты тиімді және  т.б.