Тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістері

 

 

 

 

     4- кесте «Қазақтелеком  » Ақ филиалының 2004-2005 жылдардағы  қаржылық нәтижелерінің динамикасы  мен деңгейін талдау, мың теңгемен.

 

Көрсеткіш	2004ж.	2005ж.	Абсолютті өзгеріс	Өсім қарқыны %
1	2	3	4	5
1.Өткізуден түскен табыс	1937586	2120816	183230	9,46
2.Өткізілген өнімнің өзіндік  құны	910665	998420	87755	9,64
3. Жалпы табыс	1026921	1122396	95475	9,3
4.Кезең шығыстары	172804	212703	39899	23,09
4.1.Жалпы және ұйымдаст. шығындары	159343	207803	48460	30,41
4.2. Пайыздарды төлеу шығындары	13461	4900	-8561	-63,6
5.Негізгі қызметтен табыс (шығыс)	854117	909693	55576	-6,51
6.Салық салудан бұрын қарапайым  қызметтен табыс (шығыс)	863314	917776	54462	6,31
7. Табыс салығы	112663	-	-112663	-100
8.Салық салудан қарапайым қызметтен  табыс (шығыс)	750651	917776	167125	22,26
9.Төтенше жағдайлардан табыс  (шығыс)	-	-	-	-
10.Таза табыс (шығыс)	750651	917776	167125	22,26
11.Таза табысты дұрыстау	29718	37928	8210	27,63
12.дұрыстау есебімен таза табыс	780369	955704	175335	22,47

 

   Ең алдымен, «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық нәтижелердің деңгейі мен динамикасын талдау жүргізіледі. (4-кесте)

   Талданған кезеңде  өткізуден түскен табыс 9,46% өсті, яғни кәсіпорын қызметінің масштабы өсті. Өзіндік құны 9,46% өсті. Өнімнің өзіндік құн өсуінің қарқынды өткізуден түскен табыстардың қарқынынан жоғары. Бұл кәсіпорында өндіріске шығыстарды өсіп бағытсыз жүргенін көрсетеді.

Өткізуден тускен табыс өнімі  нәтижесінде жалпы табыс 95475 теңгеге  немесе 9,3 % өсті. Сонымен қатар талданған  кезде шығындар 23,09% өсті, оның ішінде жалпы және ұйымдастырушылық шығындары  өсуі себебінен.

    Негізгі қызметтен  табыс 854117 теңгеден 909693 теңгеге немесе 6,5% -ға өсті. Талданған кезде кәсіпорында  негізгі емес қызметтен табыс  12,11% -ға төмендеді. Осының нәтижесінде  қарапайым қызмет табысын салық  салуға дейін 917776 теңге құрады, яғни 6,31% -ға өсті. Қарапайым қызметтен  табыс салығын төлемеу себебінен  салық салудан кейін 22,26 %-ға  өсті және 2004 жылы 750651 мың теңге  және 2005 жылы 917776мың теңге құрады.

    Есеп беру кезеңінде  төтенше жағдайлар бойынша шығыстар  болмаған жағдайларынан таза  табыс өзгеріссіз қалды, бірақ  негізгі құралдарды қайта бағалау бөліміндегі таза табысты дұрыстау жүргізілді, оның нәтижесінде таза табыс кезең соңында 955704 мың теңге құрады және 22,47%-ға өсті.

 

    5-кесте. «Қазақтелеком»  АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы рентабельділік  көрсеткіштері.

 

Көркеткіш атауы	Есептеу	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс мәні
		2004ж.	2005ж.
1.Өнім рентабельділігі	(таза табыс/өткізуден табыс)*100	40,28	45,06	+4,78
2. Жалпы рентабельділік	(Салық салудан бұрын қарапайым  қызметтен табыс/өткізуден түскен  табыс)*100	44,56	43,27	-1,29
3. меншік капитал рентабельділігі	(таза табыс/меншікті капитал)*100	53,37	59,74	+6,37
4.Экономикалық рентабельділік	(таза табыс/баланс)*100	32,79	38,17	+5,38
5. Қор рентабельділігі	(таза табыс/ұзақ мерзімді активтер)*100	37,1	41,92	+20,87
6. Негізгі қызметтер рентабельділігі	(негізгі қызметтен табыс/өткізілген  өнімнің өзіндік құны)*100	93,79	91,11	-2,68

 

Рентабельділік көрсеткіштерін талдау 5-кестеде көрсетілген.

  «Қазақтелеком» АҚ филиалының рентабельділігін сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу келесі тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен, таза табыс бойынша өнім рентабельділігін есептегенде, есеп беру кезеңінде әр бірлік бойынша өткізілетін қызмет үшін 4,7% таза табыстың өсуі анықталды. Алайда, жалпы рентабельділік 1,29%-ға төмендеген. 

 Меншікті каитал рентабельділігін  есептеу 2004 жылмен салыстырғанда  2005 жылы «Қазақтелеком» АҚ иелері  салған әр ақшалай бірлік таза  табысты 6,37%-ға көбірек тапқан. Экономималық рентабельділікті  есептеу кезінде келесі анықталды: 2004 жылмен салыстырғанда  2004 жылы  кәсіпорынға қаражаттарды табу  кезінде тәуелсіз табыстың 1 ақшалай  бірлігін алу үшін ақшалай  қаражаттар 5,38%-ға көбірек қажет.

   Қор рентабельділігін есептеу кезінде анықталатын негізгі құралдар мен басқа да ұзақ мерзімді активтерді пайдалану тиімділігі 20,87%-ға өсті.

    Негізгі қызмет  рентабельділігін есептеу өткізуден  табыстың төмендеуін көрсетті, 1 теңге шығысқа келетін 2004 жылмен салыстырғанда 2,68%-ға төмен.

Өткізілген талдау негізінде  кәсіпорын қызметінің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетуге болады. «Қазақтелеком» АҚ филиалының қызметінің жағымды жақтары келесілер болып  табылады:

-жұмыс тәжірибесі үлкен  мамандардың жоғары дәрежелілігі;

-негізгі өнімді өндіру  және өткізу процесінің ұйымдастырылғандығы;

-кәсіпорынның қаржы шаруашылық  қызметін әрқашан жетілдіру.

   Кәсіпорын қызметінің  жағымсыз жағы:

-ұзақ мерзімді активтердеің  жоғары үдемелі салмағы және  оның сомасының өсуі кәсіпорынның  меншік қаражаттарын ағымды активтерге  емес, айналымнан тыс активтерге  салатанын куәландырады.

 

 

2.2. Кәсіпорындағы қаржы  тәуекелін басқару жүйесін талдау 

 

     Тәукелді бағалау  тәуекелді басқарудың жаспы жүйесінің  негізгі құрамдас бөлігі болып  табылады. Ол тәуекел көлемін  (деңгеін) сапалық және саналық  әдіспен анықтау процессін білдіреді. 

   Тәуекелді сандық  бағалау нақты шешімдерді алу  мүмкіндігін береді. Алайда сандық  бағалауды жүргізу ол үшін  сәйкес келетін алғашқы ақпаратты алумен байланысты көптеген қиындықтар кездеседі. Қазақстанда ақпараттық қызмет нарығы дамығандықтан, көбіне фактикалық ақпараттарды алу қиын. Ақпараттардың, уақыттың жеткіліксіздігімен, кейде қажетті мәліметтердің байланысты бұл қиындықтар себебінен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізінде тәуекелді қатысты бағалау ерекше қызығушылықты тудырады. Бұр фирма иесі кәсіпке, сонымен қатар оның серіктестері үшін тәуекелді бағалаудың ең қолайлы әдістердің бірі болып табылады.

    «Қазақтелеком» АҚ филиалының тәуекелдерін бағалау қаржылық есептілік негізінде жүргізіледі.6-кестеде «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржы- шаруашылық қызметіне экспресс-талдау көрсетілген, оның негізінде берілген кәсіпорынның тәуекелді басқару жүйесін талдау жүргізіледі.

 

6-кесте. «Қазақтелеком»  Ақ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржы-шаруашылық  қызметін экспресс – талдау

 

Көрсеткіш атауы	Есептеу тәсілі	Нормативті мән	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
			2004ж.	2005ж.	Абсолютті	Есептіліктің базистікке % түрі
1.Мүліктік жағдайды бағалау 1.1.Кәсіпорында бар шаруашылық  құралдар сомасы	Баланс барлығы	-	2380232	2503690	+123458	+5,19
1.2.Негізгі құралдың моденизация  коэффиценті	Амортицвция/негізгі капиталдың бастапқы құны	-	0,474	0,449	-0,025	-5,27
2.Өтімділікті бағалау. 2.1.Өзіндік айналым капитал көлемі	Меншік капитал+ұзақ мерзімді міндеттемелер-ұзақ мерзімді активтер		-641063	-680237	-39174	+6,11
2.2.Абсолютті өтімділік коэффиценті	Ақшалай қаражаттар/ағымдағы міндеттемелер >0,2-0,7		0,01	0,002	-0,008	-80,00
2.3.Критикалық өтімділік коэффиценті	(ақшалай қаражаттар+қысқа≈1 мерзімді  қаржылық инвестициялар+дебиторлық қарыз)/ағымдағы міндеттемелер		0,18	0,16	-0,02	-11,11
2.4.Ағымдағы өтімділік кщэффиценті	Ағымдағы активтер/ағымдағы міндеттемелер	1,5-2	0,3	0,25	-0,05	-16,67
2.5.Запастарды жабудағы меншік  капитал үлесі	Меншікті айналым қаражаттары/(>0,1 ТМЗ+алдағы кезең шығыстары)		-5,51	-8,41	-2,9	+52,63
3.Қаржылық тұрақтылықты бағалау 3.1.Тәуелсіздік (автономия) коэффиценті	Меншік капитал/шаруашылық>0,5		0,61	0,64	+0,03	+4,92
3.2.Меншік капиталдың ептілік  коэффиценті	Меншік айналым қаражаттары/~0,5меншік капитал		-0,44	-0,43	+0,01	-2,27
3.3.Қарыз және меншік капитал  қатынасы коэффиценті	Қарыз капитал/меншік капитал≤1		0,63	0,57	-0,06	-9,52
3.4.Тұрақты қаржыландыру коэффиценті	(меншік капитал+ұзақ мерзімді  міндеттемелер) шаруашылық қаражаттар		0,61	0,64	+0,03	+4,92
4.Іскерлік белсенділікті бағалау 4.1.Өткізуден түскен табыс			1937566	2120816	+183230	+9,46
4.2.Салық салудан бұрын негізгі  қызметтен табыс			863314	917776	+54462	+6,31
4.3.Қор қайтарымдылығы	Өткізуден түскен табыс/негізгі құралдардың  орташа құны		0,92	0,93	+0,01	+1,09
4.4.Дебиторлық айналымдылығы	Өткізуден түскен табыс/орташа дебиторлық қарыз		12,48	14,63	+2,15	17,23
4.5.Қаражаттар айналымының ұзақтығы (күн)	360күн/4,4 көрсеткіші		29	25	-4	13,79
4.6.Кредиторлық қарыз айналымының  ұзақтығы (күн)			363	326	-37	-10,19
4.7.Операциялық цикл ұзақтығы			75	54	-21	-25
5.Рентабельділікті бағалау 5.1.Таза табыс			780369	955704	+175335	+22,47
5.2.Негізгі қызметтен табыс			854117	909693	+55576	+6,51
5.3.Өнім рентабельділігі	Негізгі қызметтен табыс/өткізуден  түскен табыс		1,09	0,95	0,14	-12,84
5.4. Меншік капитал рентабельділігі	Таза табыс меншік капитал		0,53	0,6	+0,07	+13,21
5.5.Негізгі капитал рентабельділігі	Таза табыс/баланс валютасы		0,33	0,38	+0,05	+15,15

 

Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау шаруашылық қаражаттардың  сомасының көрсеткіші кәсіпорынның балансында көрсетілетін активтердің  жылпы құндылық бағалауын көрсетеді. Активтердің құны 2004 жылмен салыстырғанда  2005 жылы 5,19%-ға өсті, ол кәсіпорынның мүліктік потенциалының өскенін көрсетеді. Модернизация коэффицентінің мәні (есептелген амортизаияның негізгі капиталдың бастапқы құнына қатынасы) 0,47-0,45 болса, оның нормативті мәні 0,3-0,5. Моденизация коэффиценті оптималды мән шегінде орналасқан. Ол кәсіпорын негізгі қорға салынған қаражаттарды интенсивті түрде босатқанын білдіреді.

   Кәсіпорынның өтімділігін талдау меншікті айналым капиталы көлемінің 6,11%-ға өсімі жағымды нәтижелер бермеді, себебі оның көлемі жағымсыз болып табылады жәнекезең аяғына 680237 мың теңге құрады, яғни кәсіпорында ағымдағы активтерді жабу көзі болып табылатын меншік капитал бөлігі жетіспейді. Абсолютті өтімділік көрсеткіші кезең басына тек 0,01теңге және кезең аяғына тек 0,002 теңге ағымдағы міндеттемелер ақша қаражат есебінен жедел өтелуі мүмкін екендігін көрсетеді. Критикалық өтімділік коэффиценті ағымдағы міндеттемелердің кезең басына 18% және кезең аяғына 16% шоттардағы қаражат және де есептесуден түсімдер есебінен жедел өтелу мумкіндігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік көрсеткіші активтердің өтімділігің жалпы баға беріп, 2004 жылмен салыстырғанда 2005ж ағымдағы міндеттемелердің бір теңгесіне 16,67% төмен екенін көрсетеді. Өапастарды өтеуде меншікті айналым капиталының үлесін есептеу динамикада 2,9 пунктіне мәннің төмендегенін көрсетеді, бұл меншікті айналым капиталымен өтелетін запастар құнының бөлігінің төмендеуі, бұл жақсы беталыс емес, себебі кезең басында бұл үлес жағымсыз болды және 5,51 пунктіні құрады.

Кәсіпорын қаражаттарының тәуелсіздік (автономия) коэффиценті кәсіпорын  иелерінің қаражаттардың жалпы  сомасындағы қызметке авансталған  меншік үлесін сипаттайды. Қаржылық автономия коэффицентін есептеу қаржыландыру көздерінің жалпы сомасындағы меншікті қаражаттар үлесі 4,92% өскенін көрсетеді. Бұл кәсіпорынның сыртқы инвесторлардан тәуекелділігінің төмендеуін көрсетеді, бұл жақсы беталыс, нормативті мәнге де сәйкес.

     Меншік капиталдың  ептілік (маневрнность) коэффиценті  меншік капителдың қай бөлігі  ағымды қызметті қаржыландыру  үшін қолданылатын, яғни қай бөлігі  айналым қаражаттарына салынған, қай бөлігі капиталданганын көрсетеді.  Меншік капиталдың маневрнность  коэффиценті есеп беру кезеңінде  2,27% төмендеді. Қарыздық және меншікті  капитал қатынасының көрсеткіші 9,52%-ға төмендеуі кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығының артуын  және кәсіпорынның кредиторлардан  тәуекелділігінің төмендеуін куәландырады.