Қаржылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің мазмұны

   Шаруашылықты жүргізудің рыноктық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы службаларының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржылық көздерін, қаржылық ресурстарын неғұрлым тиімді инвестициялаудың бағыттарын іздестіру, бағалы қағаздармен операциялар жасау және қаржылық менеджменттің басқа мәселелері рыноктық экономика жағдайларында кәсіпорындардың қаржы службаларының негізгі мәселелері болып отыр.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржылық  қорлары

 

Шаруашылық-қаржылық қызмет үдерісінде шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржылық қорларды-белгілі  бір мақсаттарға арналған ақшалай  қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақшалай қаражаттар үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

   Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржылық  практикасында кәсіпорындардың,  жеке саланың немесе бүкіл  ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өз қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы шаруашылық жүргізуші субъектілерде экономикалық ынталандыру қорлары-материалдық көтермелеу қоры, өндірісті дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді.1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру, ведомстволарда жалпы салалық сипаттағы шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты шаруашылық жүргізуші субъектілерге қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.

   Қаржылық  қорларда кәсіпорындар мен ұйымдар  мүлкінің қозғалысы толық немесе ішінара түрде бұл ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржылық және әлеуметтік қызметті басқаруда пайдалану үшін бейнеленеді. Жекелеген қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық көрсетеді.

   Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбекке ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Дербестік жағдайларда шаруашылық жүргізуші субъектілер басқа да мақсатты ақшалай қорларды құруы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, жекешелендіру қоры, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым дамуына қатысудың үлестік қоры және басқалары.

   Жарғылық қор (капитал) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген шаруашылық жүргізуші субъект (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық қордың мөлшері шаруашылық қызмет үдерісінде өзгеріп отырады: негізгі капиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есептеу, зияндарды шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді. Акционерлік қоғамның жарғылық қоры қор рыногында акцияларды орналастыру кезінде акционерлердің қаражаттары есебінен жасалады.

   Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қарамағында  қалатын қаражаттардың негізінде,  яғни салықтар мен басқа төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді қорларды –тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.

   Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:

   Бүкіл  жұмыскердің (өндірістік және  өндірістік емес) еңбегіне ақы  төлеу шығындары;

   Ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытындысы бойынша сыйақылар;

   Еңбегі  үшін ынталандырудың басқа түрлеріне  жіберілген ақшалай және натуралдық  нысандардағы қаражаттар;

   Материалдық  көмек;

   Еңбек  және әлеуметтік жеңілдіктерді  белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;

   шаруашылық  жүргізуші субъектінің мүлкіне  салынған жұмыскерлердің акциялары  мен салымдары бойынша төленетін  табыстар (дивидендтер, пайыздар);

   оңтайландырғыштық  ұсыныстар, өнертабу және жаңалық  ашу үшін берілетін сыйақылардан  бөлек басқа жеке сипаттағы төлемдер.

   Сөйтіп, тұтыну қоры еңбекке ақы төлеуге  бағытталған қаражаттар (өнім, жұмыстар  және қызметтер өткізуден алынған  түсім-ақшадан) және жұмыскерлерді  материалдық көтермелеу мен түрлі  әлеуметтік төлемдер үшін шаруашылық  жүргізуші субъектінің қарамағында қалдырылатын таза табыстың бір бөлігі есебінен құрылады. Қор қаражаттары жұмыскерлердің жеке тұтынуына жұмсалады.

Қорлану қоры: шаруашылық жүргізуші субъектілер қарамағында қалатын табыс (пайда);

   Негізгі  капиталды қалпына келтіруге  жұмсалатын амортизациялық аударымдар;

   Шығып  қалған мүлікті өткізуден түскен  түсім-ақша;

   Банктердің  кредиттері;

   Жәй акцияларды  қосымша шығару;

   Басқа көздер есебінен  қалыптасады.

   Қорлану қоры:

   Ұлғаймалы ұдайы  өндірісті қамтамасыз ету шығындарын  қаржыландыруға;

   Негізгі және айналым  капиталдарын молықтыруға;

   Ғылыми-техникалық  дамуға, жаңа өнімдерді игеруге;

   Табиғат қорғау  шараларын жүзеге асыруға;

   Өндірістік инфрақұрылым  объектілерін (автомобиль жолдарын, есептеу орталықтарын, жөндеу, энергетика, құрылыс және басқа өндірістегі және т.б.) салуға үлестік қатысуға;

   Құрылысты және  әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін (тұрғын үйлерді, клубтарды, демалыс  үйлерін, пансионаттарды, санаторийлерді, емханаларды, ауруханаларды, балалар  мекемелерін, спорт объектілері мен ғимараттарын, қосалқы ауыл шаруашылық өндірістерін) салуға үлестік қатысуға пайдаланылады.

   Ірі кәсіпорындар  мен ұйымдар тұтыну мен қорланудың  кешенді қорларының орнына көздері  мен шығындарының мазмұны жағынан  ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.

   Ұдайыөндірістік  шығындарды үздіксіз қаржыландыруды  қамтамасыз етуде қаржылық резервтердің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Рыноктық қатынастарға көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржылық резервтерді шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржылық ресурстар есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржылық қорлары) жасай алады. Оның мақсаты- шаруашылық-қаржылық жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржылық жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмесе бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында).

   Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің валюталық қорлары валюта

   қаражаттарының есебінен  мына көздерден қалыптасады:

   экспорттық валюталық  түсім-ақшадан;

   жарғылық капиталға  түсетін жарналардан;

   банктердің, солардың  ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің  және шетелдік заңи тұлғалардың  валюталық кредиттерінен;

   ішкі валюта рыногында  өкілетті банктер мен айырбастау  пунктері арқылы валюта сатып  алу;

   бейрезиденттер көрсететін  қаржылық көмек (гранттар).

   Өнімдерді, жұмыстар  мен қызметтерді экспортқа шығарудан  түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін  шаруашылық жүргізуші субъектілердің валюталық қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б. нысандардағы, егер бұл дивидендтер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивидендтер мен табыстар есептеледі.  Шаруашылық жүргізуші субъектілердің ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде өздерінің валюталық қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап шешуі бойынша пайдалана алады. Валюталық қорлар ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрілік заттарды және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюталық қорлардың қаржысы ізгілікті және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің валюталық қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушілерге-әріптестерге бере алады; бұл түсімдердің көлемі келісімшарттық негізде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешілді.

   Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдағы түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құны есебінен қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы мүмкін. Бұл шығыстардың мөлшерлері сондай-ақ салық салу ережелерімен реттеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Құқықтық формадағы негізгі ұйымдық қаржы шаруашылық жүргізуші субъектілерінің ерекшеліктері.

 

Экономиканы реформалау, рыноктық қатынастардың дамуы мемлекеттік, жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі ұйымдық-құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қалыптасуын қажет етеді. Соңғы екеуі меншіктің мемлекеттік емес нысанын құрайды.

Экономиканың негізгі буыны ретіндегі шаруашылық жүргізуші субъект меншік нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы негізінде, тауар-ақшалай қатынастары мен рыноктың дамуы кезінде жұмыс істейді.

Меншік нысандарына  қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, экономиканың нақты секторының жекеше шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қаржылық қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер (амортизациялық аударымдар, таза табыс, банк кредиттері; бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар): мемлекеттік кәсіпорындарында қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде-кооператив мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде жұмыскерлердің үлестік  жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік қоғамдарда да осылай.

Өндірістің  бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметтің қаржылық нәтижелері бөлініп, пайдаланылады; таза табыс; пайыздық табыс, дивиденттер; үлестік табыстар, бюджеттің шығыстарын (бюджеттік кредиттерді) және бюджеттен тыс қорларды өтеу.

Үлестік жарна  негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың – шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасуы және алынған табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен қатысушылары өздерінің салымдарын ақшалай қаражаттар, мүліктің әр түрлі түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүліктік құқықтар (жерді, табиғи ресурс-тарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдала-ну қүқықтары) түрінде жүзеге асырады.

«Шаруашылық серіктестіктері туралы» заңға  сэйкес шаруашылық серіктестігі - жарғылық капиталы қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым.