Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары

Бақылау қызметі –  бұл мемлекет салық арқылы заңды және жеке тұлғалардың қаржылық-шаруашылық іс-әрекетін бақылап отырады, бір уақытта табыстың түсу көздері мен қаражаттарды шығындау бағыттарын бақылайды. Нәтижесінде бақылау қызметі мемлекеттің конституциалық қызметін орындауға жеткілікті бюджетке ең төменгі түсімді қамтамасыз етеді.

Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі мен әдістерен, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін сауда механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды.

Қазақстан Республикасының қазіргі салық жұйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді.

Негізгі салық элементтеріне  мыналар, жатады: салық субъектісі, салық салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, үлес, салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін санкциялар және басқалары.

                                                                                                        1-сызба

 Салық механизмінің  элементтері

 

 

 

 

 

 

 

 

Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық санынушыға аударылуы мүмкін.

Салық салынушылар –  нақты салық ауыртпалығы түсетін  жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары .

Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.

Субъект базасы. Салық  базасы – салық салу объектісі  мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.

Салық негізгі базасы мыналар болып табылады:

• табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады;
• тауарлар салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды, кеден баждарын кірістіреді;
• капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады;

Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу бірлігі (тг, табыс, айналым т. б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу бірлігі және басқалар).

Салық мөлшерлемесі. Салық  мөлшерлемесі салық базасының өлшем  бірлігін салық есептеулерінің шамасын  білдіреді. Ол салық базасының өлшем  бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.

Салық салу практикасында  мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажератады:

• тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу білігіне абсолюттік сомада белгілінеді;
• үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;
• прогресивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогресивті салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогресивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді;
• регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығана ауыртпалық түсіреді.

Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.

Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:

• салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
• табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс салығы бойынша; және т.б.);
• салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
• салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық мөлшерлемесін төмендету.

Салық жеңілдіктеріне сонымен  бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.

Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

Салық төлеушілер мен  салық органдарының құқықтары мен  міндеттіліктері – билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.

Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылауы.

Салықтық бақылау мынадай  нысандарда жүзеге асырылады:

• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді есепке алу;
• бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
• қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау;
• салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
• фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
• акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;
• мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;
• уәкілетті органдарға бақылау жасау.

Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының  кеден шекарасы арқылы тауарлардың  өтуімен байланысты төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодекісіне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.

Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.

Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.

 

2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі  және қалыптасу мен даму сатылары

Алғашқы феодалдық қауымдастықта  сыртқы ортаның қатал жағдайына  амалсыз бейімделу сыртқы жаулардан  қорғанудың ұйымдық мұқтаждығын  аштық болған жағдайда азық-түліктің қоғамдық запасын сақтауды қамтамасыз ету мақсаттарында адамдарды басқарудың ұйымдық формасының пайда болуына әкеледі. Әрине осы органдарда қызмет ететін адамдар белгілі бір қызмет түрін көрсеткендері үшін қоғамнан ақы төлеуді талап етті. Оларды ұстау бойынша барлық шығындар салықтың ағашқы түрлерін көрсетті.

Осылайша салықтардың  пайда болуының алғашқы себептері  – ол қоғамның осы және басқа  да мүдделерін қанағаттандырудың ұйымдық  мұқтаждығы болды. Салықтың осындай  түрлері көптеген уақыт бойына өмір сүріп келді немесе қолданылып келді.

«Салық» ұғымынмен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары  мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің  салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін,яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы бысқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.

Бюджеттің басты кіріс  көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі арқылы істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардын бірінен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының  Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасы бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президенттің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 24 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небары 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Әсіресе, 2009 жылы әрекет ете бастаған жаңа Салық кодексінде көптеген өзгерістер бар.

Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық  жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір  күрделі үлгілері болуы мүмкін.

 Барлық өркениетті  елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы  әртүрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

• Салық салу объектілері бойынша;
• Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға қарай;
• Пайдалану тәртібі бойынша;

Объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықтарды салу объектісі бойынша  олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.

Тура салықтар – салық  төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т. с. с.) салынады. Жеке тура салықтар – бүл жеке адамдар заңды үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкен де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

Жанама салықтар –  бағаға немесе тарифке үстеме түрінде  белгіленген салық төлеушінің кірістері  мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де жатады.

Жанама салықтар мемлекеттің  фискалдық мүдделерін білдіреді.

Жанама салықтар салудың  мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметінің тарифіне) қосылатындығанды, кірістірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.

Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай  орталық және жергілікті салқтарды  ажыратады.

Пайдалану тәртібіне  қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып бөлінеді.

Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және жалпы-мемлекеттік  кажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады. Мысалы: зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салықтар.

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын  салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.