Ақшалай қаражаттар есебін ұйымдастыру және оны жетілдіру жолдары

Ақша операциялық кассаға түскен кезде 451-«Операциялық кассадағы қолма-қол ақша» аралық шоты дебеттеледі және мына шоттар кредиттеледі:

701-«Дайын өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын кіріс»  шоттары және басқа да шоттар  – кассаға алынған түсімнің  сомасына;

301-«Алынуға арналған  есептеулер» шоты – сатып алушылар  мен тапсырыс берушілердің кассаға алынған сомаға.

Кәсіпорын кассасына түскен түсімді өткізгенде – 451 шоты дебеттеледі де, ал 451 шоттың «Операциялық кассадағы қолма-қол ақша» аралық шоты кредиттеледі.

 

2.2. Есеп айырысу шотындағы  қолма-қол ақшаның есебі.

Банкі шоттары теңгеменде, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезже, шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның өзіне немесе үшінші тараптарға  тиесілі ақша сомаларын аудару жөніндегі ұйғарымын орындауда және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады.Банк шоттары бойынша жасалған келісім-шарты келесі мәліметтерден тұрады: реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме нөмірі; банктің көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімде жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мүмкін.

Банк пен Қазақстан Республикасының резиденті – заңды тұлға мен оның жекелеген құрылымдық бөлімшесі арасында келісім жасау үшін: қойылған қол үлгілері және мөр таңбасы бар құжаты; клиенттің салық есбіне қойылғанын растайтын, салық қызметі органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты; аудандықеңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден өткендігін  растайтын, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттың көшірмесі тапсырылады.

Банкте жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдарды салушылардан қабылдауға келісім-шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісім-шартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

Егер де банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының фактісі анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.

Банктегі шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер арқылы жүзеге асырылады.Банк шот иесіне олардың есеп шоттарының көшірмелерін беру қызметін элекрондық тәсілмен, егер бұл келісімде қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы. Банктердегі есепшоттары бойынша операцияларды тоқтату Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, шот иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына немесе алуға тыйым салу құқығы бар өкілетті органдардың тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есепшоттары бойынша операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді қабылдаған тиісті органдардың жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарлық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

Есеп айырысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар пайдаланылады.

Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; Қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.

Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шотында жұргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екіншісі – бет есебі болып қалады.

Көшірме атқарушының қойған қолымен және банктің «көшірме үшін» мөрінің таңбасымен расталынады.

Көшірмелердегі әрбір түзету атқарушы мен бас бухгалтердің немесе оның орынбасарының қойған қолдарымен куәландырылуы және банк мөрінің таңбасымен бекітілуі тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелген құжаттарда көшірмеге  қол қойған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымен бірге штамп және осы құжаттардың бет есебі бойынша келтірілген жазбалардың күні көрсетілген календарлық штемпелі қойылу тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қолқою құқығы бар адамдарға субъектінің келісімі бойынша бекітілген мерзімде беріледі. Көшірмелер субъектілерге почта арқылы жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

Банкінің қате аударған сомаларының мән-жайын анықтағанға дейін 441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты кредитінен 334-«Өзге де дебиторлық берешек» шотының дебетіне есптен шығарылады, ал есепке алынған сомалар 441-шоттың дебеті және 687-«Өзгелер» шотының кредиті бойынша көрініс табады.

Банк шоттары оның иесінің өтініші бойынша жабылады.

Заңды тұлға – шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде, немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотына үш жылдан астам кезінде ақша келіп түспеуіне байланысты банкі шоттары жабылады, ал басқа жағдайда оны жабуға тыйым салынады.

Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін субъект осы жөнінде он күндік мерзім ішінде шот иеінің банкідегі есепшот жабылғандағы туралы хабарлама жасауы тиіс.

Есепшоты жабылған кезде сондай-ақ иесінің аты немесе есепшоттың нөмірі  өзгергенде – шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған чектерді банкіге қайтаруы керек.

Есеп айырысу шоты бойынша мынадай шаруашылық операциялары көрініс табады:

441-«Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

451-«Кассадағы ұлттық валюта  түріндегі қолма-қол ақша»  шоты  – кассадан акеліп түскен түсім  және депоненттелген еңбек ақы  сомасы;

301-«Алынуға арналған есептеулер»  шоты – сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлемақысына;

661-«Таурлық-материалдық  қорларды бергені үшін алынған  аванстар», 662-«Жұмыстарды орындағаны  және қызметтерді көрсеткені  үшін  алынған аванстар», «Алынған  өзге де аванстар» шоттары  – сатып алушылар мен тапсырыс  берушілерден алынған аванстарына.

441-«Есеп айырысу шотындағы  ақша» шоты кредиттеледі де, мына  шоттар дебеттеледі;

671-«Төлеуге шоттар» шоты  – алынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген  қызметтер үшін жабдықтаушылар  мен мердігерлердің акцептелген  шоттарының төлемақысына;

451-«Кассадағы ұлттық валюта  түріндегі қолма-қол ақша»  шоты  – еңбек ақыға, іс-сапарларға  және басқа да шығыстарға жұмсауға  арналған кассаға алынған сомасына;

141-«Еншілес ұйымдарға  инвестициялар», 142-«Тәуелді ұйымдарға  инвестициялар»,143-«Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға инвестициялар» – шоттары кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынған инвестициялардың сомасына;

401-«Акциялар», 402-«Облигациялар». 403-«Өзге де қаржылық инвестициялар»  шоттары – сатылып алынған акциялар, облигациялар, банктердегі депозитшоттарына салынған салымдарына;

351-«Тауарлы-материалдық  қорларды жеткізгені үшін берілген  аванстар», 352-«Орындалатын жұмыстар  мен көрсетілетін қызметтер үшін  берілген аванстар» шоттары - жабдықтаушылар  мен мердігерлерге төленген аванс сомаларына;

601-«Банктердің қарыздары», 602-«Банктен тыс мекемелердің  қарыздары» шоттары – есеп  айырысу шотынан өтелген банк  несиелері мен заем қаражаттарының  сомасына;

641-« Еншілес ұйымдарға  берешек», 642-« Тәуелді ұйымдарға  берешек», 643-« Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға берешек» шоттары – еншілес және тәуелді  серіктестерге есеп айырысу шотынан қарыздарды өтеуге;

633-«Қосылған құн салығы», 639-«Өзге де салықтар, алымдар  және бюджетке төленетін міндетті  төлемдер» шоттары – салық  бойынша бюджетке төлемдер төленгенде;

651-«Кепілдікті міндеттемелер» - жеке және мүліктерін сақтандыру  бойынша қарыз сомасын төлегенде;

631-«Төленетін корпорациялық  табыс салығы» - бюджетке корпоротивтік  табыс салығын төлегенде.

 

2.3.Валюта шотындағы қолма-қол  ақшаның есебі.

Резиденттер арасындағы жасалатын төлем операцияларының барлығы, нормативтік актілерде қарастырылғаннан басқасы, тек теңге түрінде жүргізілуі тиіс. Қазақстан Республикасындағы резиденттер және резидент еместер арсындағы валюталық операциялар Ұлттық банктің нормативті-құқықтық актілерінде, салық пен кеден заңдарында, қарастырылғаннан басқа жағдайларда, өкілетті банктер және банктік емес қаржылық мекемелер арқылы жүргізіледі.

Валюталық операцияларды жүргізу үшін 24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы және 20 сәуір 2001 жылғы №115  Ұлттық банкінің Қаулысымен бекітілген «Қазақстан Республикасында валюталық операцияны жүргізудің Ережесі» негіз болып табылады.

Қазақстан Республикасында валютаны реттеудің негізгі органы болып  Ұлттық банкі саналады. Кез келген валюталық операцияны өкілеттілігі бар банксыз жасауға рұқсат етілмейді. Осындай операцияларды жасау үшін өкілетті банктер заңды тұлғалар ұшін валюталық шоттар ашады.

Заңды тұлғалар – резиденттері өкілетті банктердегі шетелдік валютада және оларды жабуы 2 маусым 2000 жылғы №266 «Қазақстан Республикасының банктердегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртіптері туралы» Нұсқауда қарастырылған болатын.

Заңды тұлғалардың өкілетті банктердегі есеп шоттарына қолма-қол ақшасыз тәртіппен келіп түскен шетелдік валюта шектеусіз түрде есепке алынады.

Заңды тұлға-резиденттер, резидент еместердің пайдасына төлемдер жүргізген кезде, өкілетті банктерге тиесілі тәртіп бойынша әзірленген құжаттарды тапсыруы тиіс. Лицензия немесе бұл бойынша талап Ұлттық банкіде тіркелгені жөнінде куәлік талап етілетін операциялар жүргізілген жағдайда заңды тұлға-резиденттері өкілетті банкке тиісті құжаттарын тапсыруы тиіс.

Өкілетті банктер валюталық заңдарды сақтауға байланысты қосымша ақпараттар мен құжаттарды талап етуге құқылы.

Резиденттер мен резидент еместер арасындағы операциялар бойынша төлемдер екі жақтың кез келген валюта түріндегі келісімдері бойынша жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместердің өкілетті банктер арқылы жүзеге асырылатын ағымдағы операциялары шектеусіз жүргізіледі.

24 желтоқсан 1996 жылғы №54-1 «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан  Республикасының Заңдарына және 31 наурыз 2001 жылғы №88 ҚР ҰБ басқармасының  қаулысымен бекітілген «Капитал  қозғалысымен байланысты валюталық операцияларын тіркеудің Ережелеріне» сәйкес қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын капитал қозғалысына байланысты операциялардың есебін жүргізу және ұйымдастырудың тәртібі сол аталған қаулымен белгіленген.

Капитал қозғалысымен байланысты Қазақстан Республикасының келіп түсетін 100 мың АҚШ долларынан астам немесе соған сәйкес басқа валюталық операцияларынан түсекен қаражаттар міндетті түрде тіркеуге жатады:

• резидент еместерден 120 күннен астам мерзімге алынған несиелер, лизингіні де қоса алғанда;
• резидент еместердің төлем ретінде интеллектуалды меншік объктісін толық әрі айрықша құнын берген жағдайда;
• резидент еместердің экспорттық-импорттық мәмілелеріне сәйкес алған несиелері;
• резидент еместердің төлем ретінде қозғалмайтын мүлікке қатысты мүліктік құқын берген жағдайда.

Бұл операцияларды тіркеу дегеніміз, ондағы тиесілі келісім-шарттарды тіркеу және әрекет етіп тұрған заңмен белгіленгендей, келісім-шарттардың тіркелген тәртібі бойынша нақты қражат қозғалысы туралы тоқсан сайын мәлімет беріп отыру болып табылады. Заңды тұлға-резидент өзінің келісім-шартын тікеген орны бойынша тіркелген келісім-шарттың әрекет етуі кезінде болған барлық өзгерістері мен қосымшалары туралы хабарлап отыруға міндетті.

Капитал қозғалысына байланысты қаражаттардың резидент еместерден резиденттердің пайдасына көшуін қарастыратын валюталық операциялардың түрлері тәртіп бекітілген келесі тәртіп бойынша жүргізіледі: 120 күннен астам мерзімге несиелер алу; 120 күннен астам мерзімге жасалынған экспорттық-импорттық мәмілелерге байланысты есеп айырысуларды жүзеге асыру; инвестициялар;мүліктік және қозғалмайтын мүліктерге қатысты басқа да құқықтарға төленетін аударымдар болған жағдайда жүзеге асады.

Заңды тұлғалар – резидент еместермен шетел валютасында есеп айырысулар олардың есеп шоттарындағы қолында бар валюталық қаражаттарының шегінде қолма қолсыз тәртіппен жүзеге асырылады. Валюталық қаражаттардың шығу тегі жариялы болуы және келесі көздерден заңды түрде алынуы тиіс: экспорттық валюталық түсім; жарғылық капиталға төленетін жарналар; резидент еместерге жәрдем беру; өкілетті банктерден, шетелдік банктерден, қаржылық мекемелерден және басқа шетелдік заңды тұлғалардан алынатын несиелер, сондай-ақ жеке тұлғалар-резидент еместер берген қарыздар; өкілетті банктер және айырбас пунктері арқылы ішкі саудада теңгеге сатып алынған валюта.