Нарық жағдайындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастырудың теориялық негіздері Еңбек ақы төлеуді ұйымдастырудың функциялары мен

2. Еңбек өнімділігі өсу темпінің орташа жалақының өсу темпінен жоғары болуын қамтамасыз ету (немесе өнім өндіру көлемінің өсу темпінің тұтыну қоры өсу темпінен жоғары болуы). Бұл қағиданың мәні - өндіріс тиімділігін жоғарлату мен дамыту негізінде еңбек табыстарын максималдау. Осы бағытта жүру кәсіпорынның дамуы мен өсуіне жағымды жағдай болып табылады. Бұл қағиданы бұзу инфляцияға, елдің экономикасының тоқырау құбылысына алып келеді. Нақты кәсіпорын жағдайында бұл өндіріс құралдарын жаңарту процесінің бәсендеуі, және перспективалы нәтижесі бар жобаларды жасауға бағыт бұзылады – бәсекелестік фирмалардың өнімдеріне қарағанда сапасы төмен өнімге сұраныстың төмендеуі.

1-сурет - Жалақы функциялары  мен ұйымдастыру қағидалары     арасындағы байланыс

3. Жұмысшының кәсіпорындағы еңбек нәтижесіне, маңыздылығына және еңбек жағдайына, кәсіпорын орналасқан ауданға байланысты жалақының өзгешелігі. Бұл қағида жұмысшының еңбек біліктілігі тұрғысында материалдық мүддесін жоғарлату керектігі негізінде жасалған. Және де жұмыс күшін қайта өндіруге қажетті, әртүрлі еңбек жағдайындағы, географиялық және климаттық жағдайға байланысты материалдық игіліктердің көлемі белгіленуі керек.

4. Сәйкес еңбекке сәйкес төлем. Нарық жағдайында қарастырып отырған қағиданы жынысы, жасы, ұлты және тағы басқа бойынша еңбек ақы төлеуде дискриминацияны болдырмау деп түсіну керек, кәсіпорын немесе фирма ішіндегі әділеттік қағиданы  қорғау болып табылады.

5.Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу.                                                          

6.Еңбек нарығы әрекетін  есепке алу. Еңбек нарығында мемлекеттік және жеке компаниялардағы жалақының диопазоныны көрсетілген, және де ұйымдастырылмаған секторда.

7. Еңбек ақы жүйесінің қарапайымдылығы, логикалығы еңбек ақы жүйесінің мәні туралы ақпараттылықты қамтамасыз етеді. Атқарушылар жалақы көлемін қандай жағдайда, яғни олардың материалдық игіліктерінің көтеруді нақты алдына қоюы керек.

Көбінде еңбек ақыны ұйымдастыру  қағидаларын функциялармен бірге  қарастырады. Себебі бұл қағидалар  функцияларды жүзеге асыру үшін бағытталған. Әр қағида бір емес бірнеше функциясымен байланысты. Бірақта бір басты функцияны бөліп көрсетуге болады. Оны орындауға нақты қағида бағытталған. Бұны біз, яғни қағидалардың еңбек ақы функцияларымен байланысын 1 суреттен көрдік.

1.2 Еңбек  ақы төлеуді ұйымдастырудың нысандары  мен жүйелері

Әр түрлі меншік нысанындағы  кәсіпорындарда еңбекақы төлеудің кең  тараған нысандары: кесімдік және мерзімдік.

Жалақының кесімді нысаны өнімнің әрбір данасына төлем  немесе атқарылған жұмыс көлеміне байланысты. Ал мерзімді  жұмыс істеген уақытына төлем, бірақ күнтізбелік емес, тарифтік жүйемен қарастырылған нормативтік  уақыт.

Нақты бір кәсіпорын өндірілетін  өнімнің мінездемесіне, сол немесе басқа технологиялық процестің  болуына, еңбекті және өндірісті  ұйымдастыру деңгейіне қарамастан сол немесе басқа еңбек ақы  нысанын қолданылады. Мысалы, кесімді  жалақы тиімсіз болуы мүмкін, егер тек қана кесімді-сыйақылы немесе кесімді  прогрессивті варианттарын қолданса, бірақ егер аккордтық жүйені қолданса, онда тиімділік жоғарылайды. Сол  кәсіпорында цехтардағы нақты бір  өнім шығаруға байланысты еңбекақы варианттарын қолдану әр түрлі болуы мүмкін. 

Кесімді және мерзімді еңбек  ақы төлеудің нысандарын жүйелі түрде  көрсетуге болады.  

1- кесте -  Жалақы жүйелері  мен нысандары

Еңбекақы төлеудің  жүйелері мен  нысандары
Кесімді	Мерзімді
Қарапайым кесімді	Қарапайым мерзімді
Кесімді сый ақылы	Мерзімді сый ақылы
Жанама кесімді	Сағаттық
Аккордтық	Күндік
Кесімді прогрессивті	Апталық
Жеке	Ұжымдық

 

 Көптеген жағдайларда еңбек ақы төлеудің керекті формасын таңдап алған жөн.

     Кесімді еңбек ақыны қолдану жағдайлары:

- нақты жұмысшыға байланысты жұмысшының сандық көрсеткішінің болуы.

- Орындалған жұмыстарды дәл есептеуге мүмкіндіктің болуы.

- Нақты бөлімдегі өнім шығаруды немесе жұмыс атқаруды көбейту мүмкіндкітің болуы.

- Нақты өндірістік бөлімшеде жұмысшыларды өнім көлемін немесе атқарылатын жұмыстарды көбейтуге ынталандырудың керетігі.

     Кесімді еңбек  ақыны қолдануға болмайды егер  ол мынаған әкелсе:

- өнімнің сапасының төмендеуіне;

- технологиялық режимнің бұзылуы;

- құрал-жабдықтарды күтудің төмендеуі;

- техника қауіпсіздігі талаптарының бұзылуы;

- шикізат пен материалдың шығыны;

Мерзімді еңбек ақыны  қолданудың жағдайлары:

- өнім шығаруды көбейту мүмкіндігінің жоқтығы;

- өндірістік процестің қатаң уақыты белгіленген;

- жұмысшының функциясы технологиялық процесті бақылауға     негізделген;

- өнім шығаруды көбейту бракқа немесе сапасының төмендеуіне алып келеді.

Нақты бір кәсіпорында  өндірілетін өнімнің мінездемесіне, сол немесе басқа технологиялық  процестің болуына, еңбекті және өндірісті ұйымдастыру деңгейіне қарамастан сол немесе басқа еңбек ақы формасы қолданылады. Мысалы, кесімді жалақы тиімсіз болуы мүмкін, егер тек қана кесімді-сыйақылы немесе кесімді прогресивті варианттарын қолданса, бірақ егер аккордтық  жүйесі қолданса, онда тиімділік жоғарлайды. Сол кәсіпорындарда цехтардағы нақты бір өнім шығаруға байланысты еңбек ақы варианттарын қолдану әртүрлі болуы мүмкін. Нарық жағдайында жоспарлы экономикада мінезді қатаң уақытты белгілеу жоқ, сондықтан кәсіпкер, кәсіпорын басшылығы қолда бар барлық еңбек варианттарын қолданып көруге және кәсіпорын мақсатына сай келетің варианты таңдап алу мүмкіндігі бар.

     Сол үшін  басқа еңбек ақы формасы қолданғанда  еңбек ақы қалай анықталатының  қарастырайық.

     Тікелей кесімді  жүйеде немесе қарапайым кесімдіде  еңбек өндірген өнімнің бір  данасына бағамен төленеді.

Өнімнің бір данасына жеке кесімді баға былай анықталады: 

                                З_ед = З_ч х T_н  ;                                           (1)

мұнда З_ч - орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес белгіленетін сағаттық тарифтік ставка, теңге/сағ.;

          В_ч - берілген өнімді өндірудің сағаттық нормасы;

          T_н - өнімнің бір данасына уақыт нормасы, сағ.;

     Жұмысшының  жалпы жалақысы кесімді бағаны  өндірген өнім көлеміне көбейту  арқылы анықталады.

          Көрсеткіштер санын жоғарлатуға  болады, сол немесе басқа көреткішті  қолдану нақты өндірістік жағдаймен  анықталады. Мысалы, кәсіпорынның тасмалдаушыларға  байланысты рекламация көлемі  өсіп кетті немесе кәсіпорын  сапасына байланысты талаптары  жоғары сыртқы рынокқа өз өнімінен шығуға тырысады. Әрине, бұл жағдайда өнімнің сапасына талаптар орындау сапасы жоғарлайды және бұл проблеманы шешуге көрсеткіштер тізімде өз септігін тигізу керек. Бірақ бұл көрсеткіштің тізімі бес-жеті көрсеткіштен көп болмауы керек, себебі олардың көп болуы жұмысшылар есінде сақталып қалмайды.

    Жанама-кесімді  жүйеде жұмысшының жалақысы кесімді  жұмысшылар еңбек көрсететін  еңбек нәтижесіне тікелей байланысты. Бұл жүйе негізгі емес, көмекші  жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу  үшін қолданылады.

    Жанама-кесімді  баға Зк жұмысшыларға қызмет  көрсету нормасы арқылы формуламен  есептелінеді:                                                                                                                                                                                                                                                                          

                                                   З_к = З_ч / В_чр  ;                                           (2)

мұнда, З_ч - қызмет көрсетілетін жұмысшының сағаттық тарифтік стафкасы;

           В_ч - өнімнің данасына байланысты қызмет көрсеттін жұмысшының сағаттық өнім шығару нормасы;

           Р - қызмет көрсететін жұмысшылар  саны қызмет көрсету нормасы.

Жалпы табыс көмекші жұмысшы  ставкасын қызмет көрсететін кесімді  жұмысшылардың қызмет көрсету нормасының орташа пайызына көбейту  арқылы немесе жанама кесімді бағаны қызмет көрсетілетін жұмысшылардың нақты өнім көлеміне көбейту арқылы есептелінеді:

                                   З_жал = З_ч х Ф_көм Y / 100  ;                          (3)

мұнда, З_жал – жұмыстың жалпы жалақысы, теңге;

          З_ч - көмекші жұмысшының жалпы тарифтік ставкасы;

          Ф_көм – берілген көмекші жұмышының нақты істелінген адам-сағат саны;

           Y – берілген жұмысшының қызмет  көрсетуінің нормасын атқарудың  орташа проценті;

                                    З_жал = Σ З_kj х В_фj  ;                                  (4)

мұнда, З_кj – j-қызмет көрсететін жұмысшының өнімнің бір данасына жанама кесімді баға, теңге;

          В_фj – j-қызмет көрсетеін жұмысшының өлшеу бірлігіне сәйкес берілген кезеңде өндірілген өнімінің нақты көлемі.

     Аккоррдтық  кесімді еңбек ақыда қолданылып  жүрген уақыт нормасы мен бағалау  негізінде баға жұмыстың барлық  көлеміне белгіленеді (жеке операцияға  емес). Еңбек ақының бұл жүйесінде  жұмысшыларғы жұмысты атқару  уақытын азайтқаны үшін сыйақы  беріледі, ал бұл болса еңбек  өнімділігінің өсуін күшті ынталандырады.

     Кесімді прогрессивті  жүйеде жұмысшының еңбегі тікелей  тікелей кесімді баға арқылы  атқару нормасы шегінде төленеді, ал норманы асыра орындағанда жоғарлатылған бағаме.

 

3. Қазақстан Республикасында еңбек ақы төлеуді  мемлекеттік реттеу

   

 Қазіргі уақытта еңбекақы  төлеуді ұйымдастыру  мемлекеттік  реттеуді қажет етеді. Реттеудің  келесі себептері бар:

- Қазақстанда жұмысшы  күшіне төмен бағаның болуынан  себепті;

- Төмен жалақының төмен  деңгейі;

- Жұмыссыздық жайлы нақты  мәліметтерді көрсететін жұмысшы  күшінің ұсынысы мен сұранысын  жайлы нарықтың болмауы;

- Жалақыны келісім шарт  реттеудің тиімді механизмінің  жоқ болуы;

- Еңбек ақы төлеудің  заңды базасын құрудың толық  мәліметінің жоқ болуы;

Қазақстанда жалақыны мемлекеттік  реттудің негізгі бөлігі ол халықаралық  нормаларын сақтау. Біріншіден ол халықаралық  еңбекті  ұйымдастыру Конвенциясына  қатысты. Сонымен №95 Конвенция «Жалақыны қорғау туралы» онда «ақшалай жалақы сол елде заңды күші бар  және айналыста болатын ақша төленеді». Кейде жалақыны заттай алады, ол төменгі жағдайларға байланысты:

- Бұл заттай төлем жұмысшының  және оның жанұясының тұтынуына  кетеді.

- Бұл төлем заңды және  еңбекақыға тең болу керек.

Жұмыс берушілер қызметкерлердің  құқығын шектемеу керек. Кәсіпорынның  банкрот кезінде қызметкерлер  сол жағдайдың кредиторы болады. Мұнда жалақыны жұмысшыларға толық  өтеу керек.

Қазақстанда мемлекеттік  реттеудің негізгі бағыттары:

- Халықты құқықты және  әлеуметтік қорғау;

- Өмір сүру минимумы  сай келетін жалақының минималды  деңгейін құру;

- Шет ел жұмысшы күшінің  кіруін реттейтін шаралар қолдану;

- Шаруашылық субъекті  жұмысшылар жалақысына тиімді  салық салу жүйесін құру;

- Зейнетақыны, стипендияны,  қосымша төлемді есептеу үшін  орнатылған есептеу көрсеткіштері;

- Кедейлік сызығын анықтау  және халыққа әлеуметтік көмек  көрсету;

- Жекеменшігі түрлі кәсіпорында  еңбекақыны құрудың заңды және  методологиялық негізін құру;

Мемлекеттік ретеудің қағидалары болып төмендегілер табылады:

- Заңнамалық және және  нормативтік актілер негізінде  мемлекеттің жалақыны сатып алу  қабілетінің төмендеуін ары қарай  болдырмау;