Кітапхана ұжымының әлеуметгік-психологиялық сипаттамасы

Кітапхана ұжымы — психологиялық табиғатты жағынан күрделі ұжым. Кітапхана қызметкерлерінің жанына жарақат салу оп-оңай, өйткені олар жаратылысынан нәзік жандар, оның үстіне материалдық және әлеуметтік ахуалдары да мәз емес. Кітапханашы беделін көтеру, оларға жағлай жасау мәселесі бүгінгі күні тиісті орындардың назар аударуын қажет етеді.

2.2 Кітапхана ұжымывда әлеуметтік-психологиялық ахуалының қалыптасу жайы

Әлеуметтік-психологиялық ахуал дегеніміз — адамдардың бір-біріне деген әсерінің, біргеліктегі қызметінің нәтижесі. Ол ұжымның ортақ пікірінен, көңіл-күйінен, жеке адамдардың хал-ахуалынан, сондай-ақ өмірлік жағдайынан, жеке адамдардың еңбек белсенділігінен байқалады.

Жалпыға мәлім, психологиялық ахуалдың мазмұнды болуы әдетте ұжым мүшесінің көңіл-күйіне (хал-ахуалына, қанағаттану деңгейіне, психологиялық жабдықтауға) байланысты, әрбір жеке адамның көңіл-күйі еңбекке деген ықыласына, айналасындағы адамдарға, олардың қатынастарына, жалпы өзара қарым-қатынасқа әсер етеді де ұжымда әлеуметтік-психологиялық ахуал пайда болады.

Кітапхана ұжымындағы психологиялық ахуалға анықтама беру үшін кадрлардың тұрақсыздығы, оқырмандарға қызмет көрсету сапасы, жұмысқа келмей қалу немесе кешігіп келу, кітапхана атрна айтылған сын-ескертулер, қақтығыстар немесе "өз еркімен" босағандардың шын мәніндегі жұмыстан шығу себептері, осы сияқты басқа да жанама жағдайларды пайдаланса болады.

Психологиялық ахуалдың жақсы болуы ең алдымен ұжымның белгілі бір бағыттылығы мен оның табысына байланысты. Мақсаттары айқын болса ұжымның бірлігі мықты болмақ.

Кітапхана қызметкерлерімен жүргізген әңгімеміз көрсеткендей, егер адам өзіне деген жақсы көзқарасты, қолдау қуаттауды сезінетін болса, онда оның көңіл-күйі де жақсы, еңбегі де өнімді болады. Ұжым қызметкерлері арасындағы өзара қарым-қатынас ойдағыдай болса, онда адам өндірістік жағдайдың қанағаттандырмайтын кейбір материалдық факторларына (мысалы, үйінің кітапханадан алыстығы) қарамастан жұмыстан босауға арыз бермейді.

Психологиялық ахуалға адамдарға үйреншікті еңбек жағдайының жоқтығы қатты әсер етеді. Бұл бір-бірінен тітіркену сияқты теріс сезімдерді тудырады. Жұмыстың бір сарындылығынан немесе ескі ырғақты бұзып, жауапкершілікті тым күшейтіп жіберуден кітапхананың кейбір бөлімдерінде өздеріне тән психологиялық шиеленіс пайда болады.

Еңбек ұжымы кеңесінің төрағасы әңгімелескенімізде, ол еңбекті ұйымдастыру мен оған ақы төлеу мәселесінің әлеуметтік-психологиялық ахуалға қатты әсер ететінін айтты. Ол мәселені біз былай шештік деді, сыйлық еңбек ақы белгілерде жоспарлы көрсеткіштердің орындалуын ғана емес, қызметкерлердің еңбек тәртібін, жауапкершілікті сезіне білуін есепке алдық. Осыған байланысты ашық мәжіліс өткіземіз, оған келем деушілерге есік ашық, сөйлеймін деушілерге тағы да жол ашық. Еңбек ұжымы кеңесінің пікіріне келіспейсіз бе, сөйле, өзіңді өзің қорға. Нәтижеде ешқандай реніш болмауы керек.

Әлеуметтік-психологиялық ахуал кітапханашылардың біргелікте қызмет істеуі барысында пайда болады және ол қызметкерлердің әр бірінің тәртібінен, өзара қарым-қатынасынан, бір-біріне деген ерікті әсерінен көрініс табады. Әлеуметтік-психологиялық ахуал дегеніміз — адамдардың бір-бірімен саналы қатынасының, сондай-ақ ұжымдағы материалдық, ұйымдастыру-басқару және психологиялық жағдайлардың жемісі.

Зерттеу барысында ұжымдық өзара қатыңастың бірлік, бірімен сиысу, түсіністікпен жұмыс істеу, достық келісім сияқты бірнеше элементтерін байқадық. Мұның әрбір кітапханашы жақсы білуі тиіс. Өйткені, ол өзара қатынастың жоғарыда аталған элементтеріне сәл де болса теріс өсер ететін болса, онда мейлі қала, мейлі қалама, ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық жағдай нашарлай түсетін болады.

Кітапханашы осы ұжымда жүруі арқылы, оның қызметіне қатысуы арқылы жеке түлға ретінде кітапхана өмірінің көптеген салаларына, соның ішінде әлеуметтік-психологиялық ахуалына күшті ықпал етеді. Әлеуметтік-психологиялық және жеке бастарының психологиялық ерекшеліктеріне қарай айналасындағылардың көңіл-күйіне азды-көпті оң немесе теріс әсерін тигізеді.

Бұл жерде байқағанымыздай, жеке тұлғалардың принциптілік (сөз бен іс бірлігі), іске, адамдарға жауапкершілікпен қарау, олардың тұрмысына қамқорлық жасау, еңбекте және қоғамдық қызметте тәртіпті қатаң сақтау, жеке адамдар мен топтар арасындағы қатынаста белсенділік көрсету, өзге кітапханашылармен, бүкіл ұжыммен оңай тіл табысу, жоғары мәдениеттілік пен қайрымдылық, адамдармен әдепті сәйкесе білу сияқты қасиеттері ерекше роль атақарады.

Кітапхана қызметкерлері ішінде кісіні өзіне еріксіз тартатын адамдар көп болады. Жоғары өнегелі, жолдастарынан көмегін аямайтын, мейрімді жан, олармен әңгіме-дүкен құрудың өзі бір ғанибет.

Көңіл-күйіңді өзіңнен бұрын біліп, қуанышынды да, қайғыңды да бөлісуге дайын тұрады. Олар басшылық ететін кітапханада көп жылдардан бері кадрлардың тұрақтанбауы деген атымен жоқ, ұжым тұрақты, өзгелерге қарағанда бірлігінің мықтылығымен, тәртіптілігімен ерекшеленеді.

Ұжымда кітапханашылар үшін де, оқырмандар үшін де игі жағдай қалыптасқан. Сондықтан да болар, олар аудандағы ең оқырманы көп кітапхананың бірі деп саналады. Бұл жұмысқа да қарамағындағы адамдарға да жоғары жауапкершілікпен қараудың нәтижесі болса керек.

Ал енді бір жекелеген адамдар сәл де болса әлеуметтік ережеден айныса, онда олардың ұжым ахуалына келтірер зияны аз болмайды. Ондай адам көбіне идеясыз болып келеді, мұның ақыры олардың тәртібінің тұрақсыз болуына, такаппарлыққа, ашкөзділікке, әдепсіздікке (тұрпайы сөйлесу, жәбірлеу), мансапқорлыққа және менмендікке, өзгелердің адамгершілігін, мүддесін сыйламауға әкеп соғады. Ондай адамдармен сөйлессең көңілің пәс түсіп қалады. Ұжымда ұшырасатын қақтығыстар көбіне сондайлардың кесірінен болады.

Мысалы, басшы қарамағындағылардың пікірімен санаспайтын, әдепсіз, дөрекі жан болса, адамдармен менсінбей сөйлеседі екен. Мұның бәрі әрине ұжымның көңіл-күйіне әсер етпей қалмайды. Ұжымдағы жүйені тоздырған ахуалға төзбеген көп адам жұмыстан шығып кетеді.

Кітапханашылар өз құқыларын қорғауға мүмкіндік алып, өз жетекшілеріне сенімсіздік білдіреді. Сөйтіп қайта сайлау өткізіп жүріп, дөрекі басшыларынан құлылуға тырысады.

Кітапханашылардың көңіл-күйіне, сол арқылы жалпы ұжым ахуалына психикалық процестердің ерекшеліктері (ой, сезім және ерік), сондай-ақ ұжым мүшелерінің мінез-құлқы мен темпераменті әсер етеді. Адам бойындағы терең ақыл-ой, тапқырлық, жасампаздық ұжымды өзіне тартып, еңбек өнімділігінің артуына, жалпы ұжым мүшелерінің психикасына ықпал жасайды.

Бірақ адам бойындағы осы бір қасиеттер өзімшілікке, мансапқорлыққа ұласса, онда мұның ұжымға да, ұжым мүшелеріне де тигізер зияны орасан зор болмақ. Ондай адамдар өз артқышылықтарын ашықтан-ашық көрсетуге тырысып, өзгелердің қабілетін мұқалтады, ар-ожданына тиеді, жалпы айналасындағылардың көңіл-күйін бұзып барады.

Керісінше, табанды да күшті жеке тұлғалар ұжымға игі әсер етеді. Олар ұжымды сенімділікке, жауынгерлікке тәрбиелеп, соңынан ертеді, ықпалын тигізеді. Бірақ ол өзгелердің бастамасшылдығын тұндықтырмайды, әріптестерінің пікірімен санасып отырады.

Адамдар бір-біріне түрлі жолдармен ықпал жасайды, соның бірі — болған оқиға туралы хабардар етіп отыру. Хабарламадағы эмоциялық екпін алдымен тыңдаушының, қала берді бүкіл ұжымның сезімдік жағдайына қатты әсер етеді.

Әсіресе, адамдардың материалдық және рухани мүддесіне байланысты хабарламалардың ықпалы зор. Ондай хабар жеке адамды ғана емес, бірден бірге өтіп бүкіл ұжымды қатты толқытады.

Кітапханашылар күнделікті өмірде жеке үлгілерімен де бір-біріне әсер етеді. Кей адамдардың өмір үлгісі өзгелер үшін бай да қызықты, пайдалы хабарлардың бірі болып шығуы мүмкін.

Біреулер ондайлардың соңынан көз жұма ереді, енді біреулер өзгенің үлгісін ой таразысына салып, пайдалы болса, идеялық-саяси сеніміне, адамгершілік нормасына сай келсе ғана қабылдайды.

Әлеуметтік-психологиялық ахуалының жеке адамға әсері

Жеке адамдардың көңіл-күйі, еңбек қабілеті, керек десеңіз, өмір сүру қабілеті ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық ахуалға байланысты болады. Кітапханашы көңілді ортаға тап болса, бұған дейінгі көңілсіздік жағдайы ұмытып, жаңа ортаға қосылып кетеді. Немесе, керісінше, көңілді адам өздерінен өздері тырысып-бүрісіп отырғандардың арасына түссе, оның да көңілі пәс тартады.

Әлеуметтік-психологиялық ахуал жеке адамға ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы арқылы ықпал етеді. Жолдастық, өзара көмек, бірін-бірі сыйлау орын алған жерде адам өз ісіне ғана емес, бірлескен еңбекке деген қанағат сезімін байқап, еңбектес жолдастарын көргенде қуанышқа бөленеді. Ал кітапханада формалдылық, салғырттық, бірін-бірі жеккөрушілік орын алса, онда керісінше, кітапханашы эмоциялық зардап шегеді, өзара қатынастағы адамға тек ыстық ілтифатты аңсап, шеттеп қалады. Ашық немесе астыртын қақтығыстар түсында онан да жаман күй кешеді. Әлеуметтік-психологиялық ахуал мұндай болған жағдайда кітапханашы ұжымға деген ықыласын жояды. Бұл оның еңбекке деген құлқынын төмендеуіне әкеп соғады.

Институттан кейін жұмысқа орналасқан жас маманнан бөлек кітапханада өзінен басқа екі кітапханашы болған. Ол екеу көптен бірге істеп келе жатқан, бір-біріне әбден үйренген зейнет жасындағы әйелдер екен. Жас маман оларға үйрене алмайды, екі әйелдің тәртібі де, іс-әрекеті де жақпай-ақ қояды. Ақыры басқа кітапханаға ауысып тынады.

Кітапхана ұжымдарында әлеуметтік-психологиялық ахуал жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастардан туындайды. Сондықтан да бүкіл ұжым мен басшы әрбір жеке кітапханашыға құрметпен қараса, әлеуметтік-психологиялық ахуал та ойдағыдай болады. Қанша дегенмен әрбір адам өзгелердің өзін тануын, құрметпен қарауын қалайды. Кітапханада да сол сияқты жағдай дәл осындай болғанда ғана ол қуаныш пен бақытқа кенеледі.

Беделді кісілердің, әсіресе ұжым басшысының берген бағасы қатардағы қызметкер үшін өте әсерлі болады. Жоғарыда айтқанымыздай, кітапханашыға бағаны байқап беру керек, өйтпеген жағдайда оның нәзік жанын жаралап алу оп-оңай.

Бірақ бұл ымырашыл, ақ көңіл болу керек деген сөз емес. Болған іске тиісті бағасын беріп отырмаса бір-бірінің кемшілігін жасырып, қызмет сапасы түсіп кетеді. Бірін-бірі құрметтеп, өзара әділ талап қоя білгенде ғана ойдағыдай әлеуметтік-психологиялық ахуал қалыптастыруға болады.

Кітапхана ұжымындағы қақтығыстар, оның себептері

Орталық кітапхана мен оның бірқатар филиалдарында жүргізген әңгімеміз көрсеткендей, кітапхана ұжымының психологиялық ерекшеліктерін сөз ете отырып, ондағы мүмкін болатын түрлі қақатығыстар жөнінде айтпай кету мүмкін емес.

Кітапхана ұжымындағы қақатығыстар - жеке адамдардың көзқарасы, мүддесі және мақсаты арасындағы қақатығыстар. Мұны тек сызықпен де (бастықтар тарапынан бағыныштыларға қарай), көлденең сызықпен де (қатардағы қызметкерлердің өз арасында) белгілеуге болады. Анкет жүргізу барысында қызметкерлердің 64 проценті бастықтардан гөрі өз әріптестері тарапынан пайда болған қақатығыстардың қатты әсер ететінін атап көрсетті. Қақтығыстар қызмет барысында немесе жеке мәселелер бойынша туындауы мүмкін. Олар принципті тартыс үстінде туған негізді қақтығыстар және ұсақ ұрыс-керістен, өсек-аяңнан, бас араздықтан туындайтын негізсіз қақатығыстар болып бөлінеді.

Сұрақ-жауап барысында мынаған көзіміз жетті. Басқарудың алқалық, демократиялық әдісі басым жерде пайда болған іскерлік қақтығыстар кітапхана ұжымының шығармашылықпен жұмыс істейтінін, жағдайға бейімділігін көрсетеді. Рухани-өнегелілік мәдениеті жоғары кітапханаларда қызметкерлер іштегі келіспеушілік ойларын сыртқа шығармас бұрын, жолдастарын ренжітіп алмас үшін алдымен өзі ойланып-толғанып, мәселені іштей пісіріп алады. Мүны кейде "қақтығыстың адамгершілігі" деп те атайды. Бір себеп сөзбен айтқанда, қызметкердің мөдениеті неғұрлым жоғары болса, жеке адамдар арасындағы қақтығыстар да солғұрлым аз болады. Жоғары рухани деңгей кітапханашының өз әріптестерін дұрыс түсінуіне көмектеседі.

Ал кітапханада қақтығыс тудыратын жағдай көп. Оның сыртқы және ішкі себептері болады. Аудан кітапханашыларымен жүргізген анкета барысында сыртқы себептердің түрлі факторларының болатындығы анықталды. Солардың кейбірін талдап көрейік.

1. Әлеуметтік-психологиялық және тұрмыстық кемшіліктер. Мысалы, қала жолаушылар таситын көліктерінің нашар жұмыс істеуі. Сұрақ-жауап анкетасындағы "Көңіл-күйіңіз көбіне неден бұзылады?" деген сұраққа, кітапхана ұжымының 17 пайызы "автобустың уақытылы жүрмеуінен" деп жауап берді. Себебі көлік уақытылы жүрмеген соң жұмысқа кешігіп келеді, үйіне де уақытылы жете алмайды. Мұның аяғы басшылармен қақтығысқа әкеп соғады.

Кітапхана жайының тарлығы да көңіл-күйге кері әсер етеді. Бұл кітапханашылар ғана емес, оқырмандарды да ыңғайсыз жағдайға қалдырады. Енді бір жерде тамақтанып алатын бөлме болмаса, екінші бір жерде желдеткіш жоқ, т.б.

2. Өндірістік кемшіліктер. Түрлі бөлімдер арасындағы іс-әрекеттің байланыссыздығы, "жоғарыдан" түсетін нұсқаулардың қарама-қайшы немесе айқын еместігі. Мысалы, орталық кітапхананың қызмет көрсету бөлімінде ай сайын белгілі бір күні әдебиеттердің ашық байқауы өткізіледі, егер осыған жабдықтау және сұрыптау бөлімдері үлгіре алмай қалса, онда оқырмандарға қызмет көрсетуде біршама қиындықтар туып қалады. Өйткені оқырмандар жаңа әдебиеттермен дәл сол күні танысуға дағдыланып қалған. Осыдан келіп, оқырман мен кітапханашы, кітапханашы мен бөлім қызметкерлері арасында дау тууы мүмкін.

3. Жоғарғы органдар мен лауазым келерінің ұжым қызметіне деген бақылауды әлсіретіп жіберуі. Бұл фактор ұжымдағы тәртіптің төмендеуіне өндірістің келіспеушілікке, бірін-бірі жеккерушілікке, билікті бір адамның қолына жинақтауына әкеп соғады. Мұның аяғы ұзақ дау-дамайға созылуы мүмкін.

4. Көбінесе жас қызметкерлердің тәртіпсіздігі мен үлкендерді тыңдамауы қақтығысқа себеп болады. Мұндай пікірді кітапхана директорының аузынан естідік.