Кітапхана ұжымының әлеуметгік-психологиялық сипаттамасы

Қызмет этикеті, мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі ұнамдылық, ізгілік қасиеттер — дағды барысында келетін қасиеттерден саналады. Басшы баршаға бірдей ұнай бермеуі мүмкін. Бұл жерде көп нәрсе бағыныштылардың мінез-құлқына да байланысты. Бірақ басшы бойындағы бар қасиет кітапханашыларға деген құрмет сезіміне негізделу тиіс. Тауып айтылған әзіл-сықақ, жылы шырайлы әңгіме, ішкі күйзелістеріне ілтифатпен қарау адамдарға үнайды. Бұл жерде басшыға қызметтік этикет тәртібін біліп қана қою аз. Жақсы қасиет жарқын ойдан ізгіліктен, салауаттылықтан туады.

Кітапханашылардың құрметіне бөленерліктей іскерлік, адамгершілік жоғары қасиеттерді екінің біріне бере бермейді. Адамдарға ілтифатты болу өнерін игеру үшін К.С.Станиславский айтқан педагогикалық процестің белгілі формуласын есте үстаған жөн. Оқи жүріп — оқыт! Бәрін де біліп туған адам жоқ. Ұстаз үшін оқушы — жаңа ойлар, міндеттер, проблемалар туғызатын қазына. Кітапхана жетекшісіне де қарамағындағылардың дәл осылайша ең жақын ұстазы ретінде қарайтындарына күмән жоқ.

Әдетте, кітапхана меңгерушісі қарамағындағылардың кәбісімен жолдастық тіпті достық қарым-қатынаста болады. Ал ұзақ істессе, өзара қарым-қатынас онан да жақсарып, ресми қатынастың әлсіреп қалуы да мүмкін. Ондайда қарамағындағыларды өзіңнен алшақтатып та алмау керек, "ағайынгершілікке" де салынбау керек.

Қарамағындағылардың көз қарасын ықпал ететін басшы бойындағы кейбір сәттерге тоқтала кетейік.

Сыртқы түрі. Адам жөніндегі алғашқы ұғым әдетте оның сыртқы қасиетіне орай қалыптасады. Басшы ширақ, талғаммен, ұқыпты киінуі тиіс. Бұл жөнінде "адам бойындағы қасиеттердің бәрі де, соның ішінде киген киімі де тамаша болуы керек".— деп А.П.Чехов өте тауып айтқан.

Бет жүзі мен кейпі. Бет жүзі мен кейпі арқылы адамдарды өзіне тартуы да, алшақтатып алуы да мүмкін. Өйткені жұрттың бәрінің бірдей бет жүзі, іс-қимылы әсем бола бермейді. Көп адам өзінің көз қарасының "суық, тікенектей" қадалатынын байқамайды. Ал ұжым тәрбиешісі әрі ұйымдастырушысы мұны жақсы білуі керек. Басшы бет жүзін бағыныштыларына қарай бұра білсе құба-құп.

Тыңдай білу. Бұл адам бойындағы ең бір тамаша қарапайым да тиімді қасиеттердің бірі. "Тындамау,— деп жазады Бальзак,— бұл сыпайгершіліктің жоқтығы ғана емес, менмендіктің де белгісі. Адамдармен қарым-қатынаста көңіл бөлуден қайрымды ештеңе жоқ". Өзгелерді құрметтейтін, қандай да бір мәселені шешуде жеке басындағы артықшылықты пайдаланып, ешкімге өктемдік жасағысы келмейтін басшы, қарамағындағылар тарапынан қадір-құрметке бөленеді.

Шешендік. Жарқын да ойлы сөйлей білудің маңызы аса зор. Онсыз ешқандай басшы қарамағындағыларға айқын кәсіби іскерлік хабарлама жасап, тәрбие бере алмайды. Кітапхана жетекшісінің беделі көп жағдайға сөйлей білуге байланысты.

Шағын кітапхана ұжымдарында басшы қарамағындағылармен жиі сұхбаттасып, араласып тұрады. Кіммен кімнің қалай тұратыны ұжым мүшелерінің көз алдында болады.

Кітапхана ұжымындағы психологиялық атмосфераның ерекшелігі ондағы жағдайға байланысты болады, бұл жерде әсіресе жеке басшы үлкен роль атқарады. Қызметтің қай түрі болмасын, мейлі ол шаруашылық-қаржылық немесе библиографиялық, әкімшілік тербие немесе құқықтық қызмет болсын, бар жерде салдарлы-салиқалы ұйымдастырушылық шешім қабылдануы тиіс. Ал сол шешімнің орындалуына ұжымды жұмылдыра білу керек. Сонда ұжым мүшелері де оның ұйымдастырушылық қабілетіне сеніп, арқа сүйейтін болады.

Ұйымдастыру қабілетіне тән қасиеттердің бірі — пайымдылық, яғни жағдайды, оған байланысты туындаған проблеманың ой-қырын түсіне білу. Басшының пайымдылығы ең басты мәселені өзгелерден ажырата, айқындай білуге мүмкіндік береді. Ондай басшы кадр, өндіріс, тәрбие мәселелерін де жылдам шешеді. Қай кітапханашының неге қабілетті екенін де бірден байқайды. Бұл мамандарды орналастыру мәселесін оңай шешуге жол ашады.

Бүгінгідей материалдық қиын жағдайда басшы үшін батылдық, табандылық қасиеттерінің маңызы зор. Тәуекелге бар, жоғары органдар алдында ұжымның қоғамдық пікірін жалтақсыз қорғау — батыл басшыға тән қасиет.

Кітапханадағы демократизация барысында қызметкерлердің бәрі де қабілетіне қарай басқару ісіне қатысуға мүдделі болады. Бағыныштылар басшы бойындағы өздері ұнатқан жақсы қасиеттерді міне осы істе пайдаланатын болады. Егер бұл сөтті шықса, онда басшының жеңіске жеткені. Ұжым басшы статусына ықпал етеді, оның қызметінен алқалық басқару әдісі берік орын алады, төменнен жоғары қарай бақылау да күшейеді.

Алқалық басқару — бүкіл ұжым болып шешім шығарудың нағыз бұқаралық түрі. Басшы беделінен ұжым беделі басым түсіп жатқан бұл жағдай әрине оңай шаруа емес. Мұндайда адамдарды тәрбиелеу ісі де, мораль мен этика да басқару алқасына жүктеледі.

Қайта құру бүкіл қоғамымыздың, экономикамыздың басқару механизміне ықпал етіп, өмір сүру қабілетінің формасы түбірімен өзгеріп жатқан бүгінгі таңда — алқалық басқару адамдардың бойында жаңа сана-сезімнің қалыптасуына ықпал жасайды. Басқарудың алқалық түрі ұжымның бойындағы жауапкершілікті, өз ісіне деген қожайындық сезімді нығайтады.

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Диплом жұмысын аяқтай отырып, кітапхана ұжымы психологиясының проблематикасына тоқатала кеткім келеді, ол — күрделі де ауқымды. Мен кітапхана ұжымындағы әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерге байланысты негізгі проблемаларға тоқталып өттім. Олар:

— кітапхана ұжымының мінездемесі;

— кітапхана ұжымындағы әлеуметтік-психологиялық ахуал және мүмкін болатын қақтығыстар;

— кітапхана ұжымын басқарудың психологиялық ерекшеліктері;

— кітапхана ұжымының жетекшісі.

Диплом жұмысында басты назар ұжымның әлеуметтік-психологиялық ахуалына, кітапхана ұжымын басқару ерекшеліктеріне аударылған.

Кітапхана ұжымындағы ахуал бір жағынан адам санасындағы жаңғыру нәтижесі ретінде (яғни өзара түсіністік нәтижесінде пайда болатын өзара қарым-қатынас, бір-біріне, біргелікте қызмет істесу жағдайына қанағаттану, ұжым мүшелерінің көңіл-күйі), екінші жағынан, әлеуметтік-психологиялық ахуал ұжым қызметінің тиімділігін арттырудың алғы шарты ретінде қаралады.

Өз жұмысымда мен кітапханашылардың өзара қарым-қатынасы мен әлеуметтік-психологиялық ахуалдың пайда болуы және дамуы арасындағы байланыс заңдылықтарын анықтауға тырыстым. Мұның практикалық маңызы аса зор. Кітапхана ұжымындағы ахуалды үдайы жақсартып отыру үшін ең алдымен өкімшілік өкілдерінің, оқырмандар мен кітапханашылардың ол ахуалды қалай бағалайтындығына назар аудару керек. Олар ахуалдың қалыптасу және оны жетілдіру шарттарын біле ме, адамдарды өзара қарым-қатынасын жетілдіруге үмтылдыра ала ма, міне осы жағын анықтау қажет.

Басшының қарамағындағыларға, ұжым мүшелерінің басшыға көзқарасы, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы негізінде әлеуметтік-психологиялық ахуалы жетілдіру шарттары мен жолдарын көрсетуге негізделген.

Диплом жұмысында кітапхана ұжымын басқару мен басшының жеке түлға ретіндегі ерекшеліктері жөніндегі мәселелер қаралды. Сондай-ақ, басшы практикалық міндеттерді шешу кезінде қақтығыстан мәселелер мен проблемалар, ұжым мүшелерінің жұмысына, басшының жеке басының қасиеттеріне қанағаттану шарттары сөз болды.

Осыларды негізге ала отырып, төмендегідей қорытындылар мен ұсыныстар жасауға болады.

Біріншіден, кітапхана ұжымының психологиясына қатысты проблемалар аз зерттелген. Бұл жұмыс бүгінгі кітапхана ісін қайта құруға, осыған сәйкес жаңа қағидалардың пайда болуына байланысты аса келелі мәселеден саналады. Соған орай нақты кітапхана ұжымдарында зерттеу жұмыстарын онан әрі жалғастыруды талап етеді.

Екіншіден, кітапхана ұжымының моральдық-психологиялық атмосферасында келеңсіз құбылыстардан сақтану үшін ондағы әлеуметтік-психологиялық ахуал жағдайы жөнінде тез әрі ешақндай қиындықсыз хабарлама алуға мүмкіндік беретін сенімді де ыңғайлы практикалық әдістемелер ойластыру қажет.

Үшіншіден, кітапхана қызметкерлерін таңдарда олардың көпшілікпен істесу қабілетіне, бейімділігіне, мінез-құлқына қарау керек. Ол үшін кітапхана қызметкерлерінің арасында психологиялық байқау (тестирование) және сауалнама жүргізген дұрыс.

Төртіншіден, кітапхананың психологиялық ахуалын жақсарту үшін қақтығыс жағдайларына үнемі талдау жасап, оның себептерін анықтап отыру керек.

Кітапханашының қоғамдық беделін арттыру мәселесіне ерекше назар аударғым келеді. Дәл қазір бұл мэселенің маңызы аса зор, өйткені жергілікті әкімшіліктер ауылдық жерлердегі кітапханашыларды негізсіз қысқартуға әрекет жасап жатыр. Бүгінгі күні керісінше, олардың еңбек ақысын молайтып, қамқорлық жасап отыру қажет.

Кітапхана қызметкерлері үшін айтар соңғы ұсынысымыз: ұжым психологиясы жөнінде көп оқырмандар, өз ұжымдарыңды зерттей жүргізіңдер, ауалнама жүргізіңдер т.т.

Қазіргі кезде кітапханалар қызметінде бағыт пен бағдарламасында өзгерістер болып жатыр, олар жеке ведомстволардың сұранымдарының негізінде ғана қанағаттандырмай, жеке тұлғалардың (адамдардың) нақты мәліметтерге сұраным қажеттілігін орындауға бағытталған, сондықтан кітапханалардың басқару жүйесінің анық тұжырымдамасын құру қажет.

Қазіргі кітапханалар қызметінде жаңа философиялық ұғымы — менеджменттік басқару өніп келеді. Менеджменттің мағынасы — нақты кітапхананы басқарудың тактикасы мен әдістерін анықтау болып табылады.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚҰЖАТТАП ТІЗІМІ

 

1. Алтухова Г.А. Профессиональная этика библиотекаря.—М.: Профиздат, 2000.-103 с.

2. Андреева Г.М. Әлеуметтік психология.—М., 1990.—416 б.

3. Бойко В.В., Ковалев А.Г., Панферов В.К. Социально-психологический климат коллектива и личность.—М., 1993.—207 с.

4. Ванеев А.Н. Конфликты в библиотеке: предупреждение и разрешение.— СПб.: Профессия, 2002.—128 с—(Сер. Библиотечный практикум).

5. Галимова Е.Я. Органиационная культура библиотеки: Учеб. пособие.— М.: ИПО Профиздат, Изд. МГУК, 2002.-56 с.

6. Езова С.А. Вредные библиотекари, вредные пользователи //Науч. и техн. б-ки.-1998.-№б.-С.34-40.

7. Ершов А.А. Личность и коллектив //Межличностные конфликты в коллективе, их разрешение.—Алматы, 1986.

8. Журавлев А.П. Стиль руководства для управления социально-психологическим климатом коллектива //Социально-психологический климат коллектива.-М., 1999.-С. 103-154.

9. Кайдалов Д.П. Жеке басқару мен алқалық басқарудың психологиясы: Жетекші мен ұжымның өзара қарым-қатынасындағы теория мен практика мәселелері.—М.: Мысль, 1999.—254 б.

10. Калушкавичюс Б.А. Руководитель - информация - принятие управлен-ческого решеня // Науч. и техн. б-ки.—1999.— №12.—С.10-12.

11. Каптерев А.И. Виртуальный мир российского библиотекаря: Опыт конкретно-социологического исследования профессионального сознания библиотечных специалистов: Монография.—М.: Изд. МГУКИ, ИПО Профиздат, 2002.-256 с.-Вып.12.

12. Карпова Н.И., Глухова Л.В. Социально-психологические проблемы управления коллективом ЦБС //Централизованные библиотечные системы: Совершенствование деятельности. Сб. науч. тр. /ЛГИК.—Л., 1994.-Вып.87.-С.141-149.

13. Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологии.—М.: Наука, 1992.-176 с.

14. Ковалев А.Г. О некоторых проблемах психологии библиотечной работы /Тр. ЛГИК.-Л., 1998.-Т.4.—С.107-118.

15. Ковалев А.Г. Социально-психологический  аспект теории управления.— М.: Наука, 1968.-74 с.

16. Мейжис И.А. Обратная связь. Инструктирование. Конфликты /Заочная психологическая школа. Занятие 6-е //Науч. и техн. б-ки.—1994.—№7.— С.38-47.

17. Мейжис И.А., Шалис И.А. Социально-психологические факторы эффективной деятельности научной библиотеки //Науч. и техн. б-ки.—1993.- №3.-С. 18-25.

18. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента //Пер. с англ.-М.: Дело, 1992.-702 с.

19. Мильнер Б.З. Теория организации: Учебник.—Изд. 2-е, перераб. и доп.-М.: ИНФРА, 1999.-480 с.

20. Минина Л.М. Планирование социального развития коллектива библиотеки //Актулаьные вопросы библиотечной работы. Теория и практика: Сб., 1987.-М.: Книга, 1987.-С.29-43.

21. Михеева Н.А., Галенская Л.Н. Менеджмент в социально-культурной сфере: Учеб. пособие.-СПб., 2000.-170 с.

22. Мукосеева И. Кітапхана қызметкерлерінің кәсіптік деңгейін ұдайы жетілдіру жүйесін және оны іске асыру //Кітапхана әлемі.—2003.— №3.-49 6.

23. Парыгин Б.Д. Основы социально-психологической теории.—М.: Наука, 1991.-128 б.

24. Петровский А.Б., Шпалинский В.С. Социальная психология коллектива.-М.: Наука, 1988.-244 с.

25. Пилецкий В.М. Социально-психологические аспекты научной организации труда и управления в библиотеках //НОТ в библиотеках.—М.: Книга, 1982.-С.84-92.

26. Роль организационной культуры в формировании библиотечного коллектива //Справочник библиотекаря.—СПб.: Изд. "Профессия", 2000.— С.233-240.

27. Скитневский В.О. Психологические основы управления библиотечным коллективом: Метод. указания.—Чимкент, 1990.—25 с.

28. Сукиасян Э.Р. Библиотечная конфликтология: За и против // Науч. И техн. б-ки.-2000.-№П.-С. 17-24.

29. Суслова И.М. Библиотечный менеджер: Требования к личности //Науч. и техн. 6-КИ.-1993.-Х27.-С.32-40.

30. Суслова И.М. Менеджер библиотеки: Учеб. пособие.—М.: ИПО Проф-издат, 2002.-144 с.-Вып.б.

31. Суслова И.М. Основы библиотечного менеджмента.—М.: Либере, 2000.— С.224-231.

32. Суслова И.М. Управленческий труд в библиотеке //Науч. и техн. б-ки.— 1993.-№8.-С.45-51.

33. Управление библиотекой: Учеб.-практ. пособие//Аверьянов А.С., Ванеев А.Н., Горев В.Г. и др.-СПб.: Изд-во "Профессия", 2002.-С.302-Сер. "Библиотека".