Кітапхана ұжымының әлеуметгік-психологиялық сипаттамасы

Қайта құру барысында кітапхана ұжымдары дербестілік, өзін-өзі басқару құқына ие болды. Жоғарыдағылардың қолдап-қуаттауына сүйенген әрбір кітапханашы мүндайда белсенді шығармашылықпен еңбек етуге әрекет жасайды.

Соқыр сезімге құрылған құлдық психология кітапханашыларға тән емес. Олардың бойындағы жоғары сана-сезім тұрпайы әкімгершілікке, шығармашылық мақсат-мүдделерін жойғысы келгендерге төзбейді.

Кітапхана ұжымының даму динамикасы туралы

Ұжымның психологиялық табиғатын танудағы басты нәрсе — оның даму ерекшелігін түсіну. Кітапхана — тірі организм, ондағы ұжым туылады, өседі, сырқаттанады, өшеді. Бұл динамика ішкі, сыртқы және жеке жағдайларға байланысты болады. Осыған орай кітапхана ұжымы дамуының бірнеше батысын айқындауға болады.

Бірінші — ұжымда кадрларды таңдау және орналастыру аяқталды дейік. Бұл сатыда қызмет жоспарына байланысты барлық нұсқаулар мен өнегелілік-тәртіби талаптар негізінен басшы тарапынан қойылады.

Екінші — ұжымда қоғамдық басқару органы құрылды, қоғамдық актив жұмыс істейді. Қоғамдық актив мүшелері ұжымда қоғамдық пікірдің қалыптасуына, жетекші әрекетін қолдап-қуаттап отыруға үлкен ықпал жасайды.

Үшінші — қалыптасқан сау моральдық-психологиялық атмосфера, қоғамдық пікір ұжымның жеке қызметкерлерге деген негізгі талаптарын білдіреді. Ұжымды басқаруда және басқару мен алқалық басқару үйлесім табады.

Төртінші — қызметкерлер арасындағы принципті және игі тілекті қарым-қатынас берік орнады дейік. Мұндайда қоғамдық мүлде кітапхана ұжымының басты мүддесіне айналады. Жеке қызмкеткерлердің дарыны ашылып, қабілеттері өседі және де олар қолдау тауып отырады.

Кезінде мамандар еңбек ұжымының дамуын өзара талаптың дамуы ретінде қараған. Әлі "бастық пен бағыныштылар" жүйесінде әлі өзара түсінбейтін, жетіспейтін дамудың алғашқы кезеңінде бастықтың қойған талабы негізгі сыртқы күш ретінде қабылданады.

Кітапхана ұжымының даму барысында адамдардың бірнеше тобын байқауға болады, олар адамдардың белсенді (актив) тобы және селқос (пассив) тобы. Бұл жағдай ОКЖ-нің жаңа директорын сайлау барысында анық байқалады. Белсенді топ жаңа директордың сайлау алдындағы платформасын дайындауға көмектесіп, оның талаптарын қолдап отырды, ұжым мүшелерінің санасы төмендеріне ықпал жасады. Түрлі талаптарды жүзеге асырар кезінде кітапханашылардың қандай екендігін байқауға болады, олардың бірі — ол талаптарды орындау қажет деп есептейді, ал екінші біреулері қажеті жоқ деп есептейді. Белсенді топ пен селқос топ міне осы жерде аңғарылады. Әрине олардың арасында айқын көзге түсетіндей шекара жоқ, өйткені бір-бірімен араласып жатқан дүние ғой. Бірқатар кітапханашы алғашында белсенділік көрсетті де түрлі жағдайларға байланысты басылып қалды. Кейде керісінше болады. Бұл заңды құбылыс. Енді бір адамдар бірде белсенділер тобына қосылып, бірде селқостар тобына қосылып жүрді.

Басшы қарамағындағы, әсіресе сыннан қорқатын біреулерді орынсыз қолпаштаса, ұжым бірлігіне кері әсер етеді. Лайықсыз мақтауға ие болған адам жұмысты нашар істей бастайды. Бастық кезіне ілмесе белсенді адамның да іске құлқы болмай қалады. Әділетсіздікке шыдай алмаған ондай жандар ақырында селқостар тобына қосылып кетеді, кейде тіпті ұжымды бұзушылар қатарына да қосылуы мүмкін. Сондықтан да әрбір адамның қызметіне баға беру басшы қызметіндегі күрделі мәселеден саналады.

Зерттеу барысында байқалғандай, кітапхана ұжымында басшыға деген көзқарас біркелкі болмайды, өйткені кітапханаға қойылар талапты әр қызметкер әртүрлі деңгейде атқарады. Өйткені біреуді асыра бағалау немесе жете бағаламау ерте ме, кеш пе өз көрінісін береді. Басшы қарамағындағыларға әділ қарамаса, алалайтын болса, онда ондай басқару тұсында ұжым бастыққа үнайтын, ұнамайтын және елеусіз қалатын топтарға бөлінеді де өзара қырқысып жататын болады.

Осыдан келіп кітапханашы еңбегі мен тәртібін бағалай білу ұжымды басқарудың бірден бір тиімді құралы деген қорытынды шығады. Бұл көбінесе қызметкерлерден жан-жақты білім мен дайындықты талап ететін жерде ұшырасады. Кітапхана ісі жөнінде мамандар былай деген болатын: "Кітапхана ісі — осы саладағы адамдардың оқуын талап ететін іс, өйткені оларға оқырмандар арқа сүйейді". Оқырмандар сұранысы көп-ақ: бүкіл өмірді қайта құруға байланысты жаңа кітаптар шығады, ол ьсітаптар жөнінде айтуын керек, айтып қана қоймай өзің де үйренуің керек, өз бетінше дербес үйренуің керек. Сондықтан да кітапхана қызметкеріне қойылатын кәсіби талапқа және оның басшы мен ұжым талабына қалай сәйкес келетініне үнемі назар аудара жүру керек.

Қанша дегенмен кітапхана — ақпараттық мәдени-ағарту мекемесі болып табылады. Кітапхана қызметкерлеріне қойылатын талап та ақпараттық бағытта болуы тиіс. Мысалы, белсенді өмірлік бағыт үстау жөніндегі талапқа тоқталайық. Кітапханашыдан идеялық сенімділік, жоғары саяси мәдениет талап етіледі. Насихатшыларға тән кітаптарды оқыған сайын кітапханашы оқырмандармен тіл табысу қабілетін арттыра түседі. Бұл кітапханашының педагогикалық шеберлігін де көрсетеді. Олар педагог ретінде де, кітап оқуды ұйымдастырушы ретінде де оқырмандардың дүние танымын кеңейтуіне сеп болады. Бірте-бірте жеке кітапханашы мен ұжымда оқырмандардың кітапқа деген ықыласын арттырып отыруға ұмтылу сияқты тамаша педагогикалық сапа пайда болады. Бұл жағдай салғырттыққа, енжарлыққа, ішкі ашу-араздыққа жол берілмеген ұжымдарда ғана орныға алады.

Сауалнама жүргізу барысында еңбек стажы 15 жылдан асқан кітапханашылардың 54 пайызы жұмысқа келген жастардың кәсіби деңгейлерінің төмен екендігін атап айтты. Бұл әрине оқырмандарға қызмет көрсету сапасына кері әсер етеді. Сондықтан да кітапхана қызметкеріне қойылар басты кәсіби талап — кітап оқу. Кітаптың мазмұнын, оның жазылу мақсатын жақсы түсінгенде ғана оқырман талабы мен мүддесін қанағаттандыруға болады.

Кітапхана қызметкеріне ұжым ғана емес, оқырман да жоғары талап қояды. Көп оқуды талап ететін ең алдымен солар. Кітап оқу — кітапханашы үшін қызмет бабынан емес, өмірлік талабынан туындауы тиіс. Оның кәсібінің өзі мол да жүйелі оқуды қажет етеді. Рас, оған үнемі уақыт бола бермейді. Бірақ онсыз мүмкін де емес. Дүние танымы саяз, аз оқитын кітапханашыдан әріптестері де жериді. Кейде ондайлардың кесірінен бүкіл ұжым қызметінің жоққа шығуы да мүмкін.

Тағы да кітапханашының бойында ұйымдастырушылық қабілет, адамдарды тани білу, кітапхана ісін, ұжымның алыс-жақын перспективасын көре білу қабілеттері басым болуы тиіс.

Кітапханашыға мұның бәрі неге керек, бәрі бірдей бастық бола бермейді ғой деген ой тууы мүмкін. Мәселе мынада кітапханашы, мейлі ол қатардағы қызметкер болсын, ол — ұйымдастырушы. Оның оқырман активі бар. Дәл сондай активистерден кітапхана кеңесі құрылады. Бұдан шықты, ұйымдастырушылық қызмет ез әріптестері ғана емес, кітапты насихаттауға байланысты бұқаралық жұмыстарды біргелікте жүргізетін оқырмандар активін да қамтиды. Дегенмен ұйымдастырушылық қызмет еңбек ұжымын басқаратын немесе соған дайындалып жүрген адамдарға ғана тән.

Кітапхана жетекшісіне қойылатын талаптар

Кез келген ұжымының өзіндік құрылымы болады, ал оның мүшелері өздеріне тән түрлі міндеттер атқарады. Соның ішінде ұжым жетекшісіне басқару міндеті жүктеледі, ал ол бұл қызметін қарамағындағылардың күшімен өндірістік міндетті жүзеге асыру арқылы атқарады. Бұл өзге қызметкерлердің жұмысын жоспарлайды, дайындайды, ұйымдастырады, бақылайды және баға беріп отырады деген сөз. Осы арқылы ол ұжым басшысына айналады. Оның жеке басындағы қасиеттер басқару функциясына қойылатын талаптарға сай келгенде ғана осылай болады.

Біздің жүргізген зерттеуіміз көрсеткендей, кітапхана ұжымы үшін төмендегі талаптар тән:

— кітапхананың ерекшелігіне сәйкес жоғары кәсіби мамандық;

— кітапханадағы қоғамдық қатынас кітапхана ерекшелігіне байланысты оның ісінің жүйелі орындалуына негізделуі тиіс;

— кітапхана жетекшісінің өмірлік жоспарлары және оны жүзеге асыру жалпылай қабылданған заңға сәйкес болуы керек;

— өз қызметінде жетекші кітапханашылардың жеке қасиеттерін есепке алып, ұжымдағы өзара қатынастың оңынан өріс алуына қол жеткізуді тиіс;

— кітапхана жетекшісі бүкіл ұжымның ынтымақты жұмыс істеуіне арқа сүйейді.

Басқарудың кез келген функциясын жүзеге асыруда жетекші беделінің маңызы зор. Басшының өз міндетін қалай атқарып жүргендігі, тапсырманы жүзеге асыру барысындағы бағыныштылардың көзқарасы мен іс-әрекеттері басшы беделінің сыртқы көрінісі болып табылады.

Бұл көрініс өзара қарым-қатынаста онан сайын нақтылана түседі. Оның негізіне адалдық, құрметпен қарау, таңдану немесе қорқу, ұнатпау, көре алмау сияқты көзқарастар жиынтығы жатады.

Басшы ісімен ғана емес, оны қалай жүзеге асыратындығымен де бағаланады. Ол еңбекке деген көзқарасымен өзгелерге үлгі болуы керек. Жоғары саяси мәдениетті, түрмыста да, қызметте де таза адам болуы тиіс.

Кітапханашылар кәсіби тұрғыдан алғанда білікті басшыларды құрметтейді. Ал басшы — кітапхана алдында тұрған міндеттерді шешуге оңай жол табатын күшті психолог, педагог болса одан да жақсы. Бұл жерде көп нәрсе басшының ұйымдастырушы және тәрбиелеуші ретіндегі шеберлігіне, жеке абырой-беделіне байланысты.

Кітапхана жетекшісі жүртқа танымал кісі болса, мұның кітапханашылардың қызмет көзқарасына деген ықпалы зор болады. Бұл қасиет, әсіресе, бүгінгі күні қажет. Сондықтан да олардың өз басшыларынан дәл осы сапаны талап етуі әбден орынды.

Кітапхана жетекшісі мына қасиеттерін үнемі жетілдіріп отыруы керек:

Біріншіден, моральдық-саяси сапалар,— адамға құрметпен қарау, өз міндеті мен құқына жауапкершілікпен қарау, жоғары моральдық тәртіп, заңцылықты мүлтіксіз орындау.

Екіншіден, кәсіби сапалар — кітапхана ісінің болашағын білу, экономикалық, дайындық, кітапхана мамандығын іс жүзінде игеру, озат тәжірибені жүйелеуге бейімділік.

Үшіншіден, ұйымдастырушылық сапалар: жұмысты жоспарлай білу, кадрларды таңдай және орналастыра білу, адамдардың көңілін аулау, оларды өз мақсаттарына жүмылдыра білу, ұжымның моральдық-психологиялық ахуалына ықпал жасау, жаңалықты жедел қабылдау.

Төртіншіден, психофизикалық сапалар: ақыл-ой оралымдылығы (шешімнің жаңа түрлерін табуға икемділік, ой еңбегінің қай түріне болса да ат салысу, іс барысын зерттеуге комплексті қарау; дербестік, сын көзбен қарай білу және тереңнен ойлау, жігерлілік, сезім байлығы және айқындылығы, денсаулығының мықтылығы.

Ұжым тәрбиешісі және ұйымдастырушысы ретінде жетекшіге жүктелген орасан зор моральдық-саяси жауапкершілік өз бойындағы қасиеттерді ұдайы жетілдіріп отыруды талап етеді. Басшының мінез-құлқы уақыт талабына, кітапханашылар мен оқырмандардың жоғары сұранымына сай келуі тиіс.

Басшы қызметінің ерекшелігі сонда, ол адамдармен жұмыс істейді. Сондықтан да басқарудың аса маңызды принциптерінің бірі олармен тіл табыса білу, олардың сеніміне кіре білу болып табылады.

Кітапхана ұжымының қызметін бақылау барысында басшы мен кітапханашылар арасындағы қатынастың аса қызықты әлеуметтік-психологиялық заңдылығын байқадық. Басшы қарамағындағыларға неғұрлым жақын болса, олармен жиі сұхбаттасып тұрса, солғұрлым оның басшылық функциясының, соған байланысты түрлі ресми өкілеттігінің қажеті шамалы болып қалады. Бұл әсіресе, орталық кітапхана бөлімдерінің кітапхана — филиалдарының меңгерушілеріне тән. Олардың бойындағы қасиеттер қарамағындағыларға орасан зор психологиялық ықпал жасап, ұжымдағы формалды және бейформал қатынастардың нығаюына әсер етеді.

Кітапхана қызметкерлерімен жүргізілген анкета барысында, оларға мынадай сұрақ қойдық: Ұжым басшысына қандай талаптар қоясыз және оны рет-ретімен жазыңыз. Көбісі бірінші кезекке кәсіби біліктілік пен ұйымдастыру қабілетін қойыпты. Екінші орынға — ұжым пікірімен санаса білу және қарамағындағыларды түсіне білу. Үшінші орынға — іскерлік. Төртінші орынға — талапшылдық, принциптілік, әділдік. Бесінші орынға — зиялылық, икемділік.

Сонымен, жетекшінің жеке басындағы іскерлік, моральдық-саяси қасиеттерінің мазмұнды да бай болуы оның беделінің артуына, қарамағындағылармен арада таза жолдастық, достық қатынастың орнығуына әсер етеді.

Басшы "мен бастықпын" деп кеду қаға беріден гөрі адамдармен тіл табыса білсе өз беделін арттыра түседі. Мұның негізгі адамдар бойындағы жақсы қасиеттерді тани білуде, олардың жандүниесін түсіне білуде, олардың қайғысына ортақ болып, қуанышын бөлісе білуде жатыр.

Кітапхана жетекшісі өз бағыныштыларынан технологиялық және еңбек тәртібін қатаң талап етуі керек. Бірақ талапты да жөнімен қоя білген дұрыс. Басшының кітапханашыға қойған әрбір талабы кітапхана мүддесіне сай, әділ және кітапханашының әр ожданына нұқсан келтірмейтіндей болуы тиіс.

Білікті басшының іс-әрекетінен әлеуметтік оптимизм, адамдарға сену, іске деген құштарлық айқын көрініп тұрады. Қызмет барысындағы қиыншылықтар, қақтығыстар, адамдардың мінез-құлқындағы қарама-қайшылықтар оның сергек көңіл-күйін, ұжымға деген сенімін тұншықтыра алмайды. Қиыншылықты жеңе білетін, істен гөрі адамды бірінші кезекке қоятын, қарамағындағылардың көңіл-күйін терең түсінетін, дағдарыс кезінде ұжымның қалыпты психологиялық атмосферасын сақтап қала алатын, мұндайда ұстамдылық көрсететін басшы бағыныштылары арасында ерекше қадір-құрметке ие болады. Оны құрметпен қана қоймай, жан дүниесімен сеніп, ұнатып та қалады.

Кітапхана жетекшісі қашанда ұжым мүшелерінің назарында. Оның тәртібі қандай болса, ұжымда да сондай тәртіп қалыптасады. Мұндай жерде әдетте адамдарды жоғары тәртібі мен ұйымшылдығын қамтамасыз ете отырып, жеке басқару мен демократия өзара қабыса алады. Ол ұжымда қызметкерлердің бойындағы жеке қасиеттер толығымен ашылады, өйткені оларды өз беделімен тұншықтырып тастамайды, керісінше ішкі және сыртқы жоғары мәдени адамгершілік қарым-қатынасы арқылы бұған кеңінен жол ашады.

Адамдармен тіл табысудың төте жолы — оларды назардан тыс қалдырмау. Барлық қызметкерлерге ілтифатпен қарау — басшылық ісіндегі дәлелдеуді қажет етпейтін қағида. Бағыныштыларының пікіріне құрметпен қарау, олармен аты-жөнін атап, сыпайы сәлемдесу, лажы болса оның сәлем беруін күтіп тұрмай, бүрын амандасу — осы сияқты қарапайым мәселелердің барлығы да басшы қызметіне тән этикетке жатады.